I n ve ste ren in solidarite i t. De gevo lgen van de verg r i j- z i ng en de kenniseco no m i e voor de arbeidsmarkt: een agenderende verkenning

Transcriptie

1

2

3 I n ve ste ren in solidarite i t De gevo lgen van de verg r i j- z i ng en de kenniseco no m i e voor de arbeidsmarkt: een agenderende verkenning

4 Publikatie van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Het Instituut heeft ten doel het (doen) verrichten van wetenschappelijke arbeid ten behoeve van het CDA op basis van de grondslag van het CDA en in aansluiting op het Program van Uitgangspunten. Het Instituut geeft gedocumenteerde adviezen over hoofdlijnen van het beleid, hetzij op eigen initiatief, hetzij op verzoek vanuit het CDA en/of van de leden van het CDA in vertegenwoordigende lichamen. Wetenschappelijk Instituut voor het CDA Dr Kuyperstraat 5, Postbus 30453, 2500 GL Den Haag Tel Fax Internet 4 ISBN Wetenschappelijk Instituut voor het CDA Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 7 Leeswijzer 9 1. Arbeidsvraag en arbeidsaanbod op de korte termijn Werkgelegenheid en arbeidsaanbod Knelpunten en aansluitproblemen Lange termijn trends op de arbeidsmarkt Kenniseconomie Demografische ontwikkeling Participatie Ontwikkelingen in de levensloop Confrontatie van vraag en aanbod Tweedeling op de arbeidsmarkt Prijsmechanisme Nadelen prijsmechanisme Falen prijsmechanisme Resumerend Oplossingsrichtingen De mens centraal Beleidsrichtingen Andere oplossingen Menselijk kapitaal Levensloopbenadering Transitionele arbeidsmarkt Levensloopverzekering Levenslang leren Flexibilisering van de arbeidsmarkt voor ouderen Het segment van de minder opgeleiden op de arbeidsmarkt Werkt actief arbeidsmarktbeleid? Investeren in plaats van subsidiëren Integratie en arbeidsmarktbeleid Zorg en onderwijs Algemene lijn 58

6 7.2 Concrete maatregelen Zorg Onderwijs Conclusie 63 Noten 73 Geraadpleegde bronnen 82 6

7 VOORWOORD De arbeidsmarkt is sterk in ontwikkeling. De hoge economische groei van de afgelopen paar jaar heeft in versneld tempo een aantal potentiële kwetsbaarheden op de arbeidsmarkt blootgelegd. Met name in het ge s choolde segment van de arbeidsmarkt en in de collectieve sector traden spanningen op. Gebrek aan leerkrachten en handen aan het bed raakten de kwaliteit van het onderwijs en zorg. Sterk stijgende lonen zette de concurrentiepositie onder druk. Dit roept vragen op naar het beleid van de jaren negentig. De naderende vergrijzing roept nieuwe vragen op. Wat betekent een ouder wordende bevolking voor de arbeidsmarkt? Zijn er voldoende mensen die kunnen werken? Wordt niet te eenzijdig een beroep gedaan op de groep die ook de zorg voor kinderen hebben? Wordt de arbeidsparticipatie wel goed gespreid over de levensloop? Ook de kenniseconomie heeft g rote invloed op arbeid. De eisen die gesteld worden aan functies nemen toe. Het is de vraag of het opleidingsniveau daarmee in de pas loopt. Welke gevolgen heeft dit voor de beloning van hoger opgeleiden.wat zijn de effecten voor de concurrentiepositie van ons land? De gevolgen van de combinatie van demog rafische ontwikkelingen en de kenniseconomie zijn verstrekkend en vereisen een nieuwe benadering van arbeid. In deze agenderende verkenning wordt gepleit voor een visie die investeren in mensen centraal stelt. Door te investeren in menselijk kapitaal wordt de basis gelegd voor eens samenleving die gekenmerkt wordt door solidariteit. Solidariteit tussen en binnen generaties, tussen oudere en jongere mensen en tussen welgestelden en minder welgestelden. De inkomenszekerheid van een goed pensioen en ook de toegankelijkheid van de zorg vereisen dat geïnvesteerd wordt in scholing van mensen, arbeid beter over de levensloop wordt gespreid en onbenut arbeidspotentieel wordt aangeboord. De overheid creëert mogelijkheden voor mensen en organisaties om in kennis en va a rdigheden te inve ste ren, en ve rsterkt zo de maatsch a p p e l ij ke en persoonlijke verantwoordelijkheid. 7 De toekomstige ontwikkelingen op de arbeidsmarkt onderstrepen de noodzaak om de collectief gefinancierde sectoren te dynamiseren. In de afgeronde WI-serie Het wachten moe zijn hiervoor concrete voorstellen uitgewerkt voor de gezondheidszorg en het onderwijs. Dit rapport bouwt hierop voort en legt ook verbanden met eerdere studies over het levensloopbeleid en financiële beleid.

8 Het bestuur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA is de leden van de klankbordgroep drs. H. Borstlap, prof. dr. A.L. Bovenberg (voorzitter), W.J. Berg, G. Dolsma, prof. dr. ir. J.C. van Ours, drs. ing. D. Roseboom en de adviserende leden H.M.F. Bruls, J. van Leeuwen, prof. dr. R.J.A. Muf fels en G. Verburg erkentelijk voor hun bijdrage aan dit rapport. Drs. E.J. van Asselt tekent als auteur voor deze publicatie. Mr. R. J. Hoekstra (voorzitter) Dr. A. Klink (directeur) 8

9 Leeswijzer 9

10 Leeswijzer In dit rapport van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA staan de gevolgen van vergrijzing en kenniseconomie voor de arbeidsmarkt centraal. Het eerste deel is analyserend. De eerste twee hoofdstukken bevatten een inventarisatie van de (te verwachten) knelpunten op de arbeidsmarkt op korte en middellange termijn. Het derde hoofdstuk verkent actuele ontwikkelingen in het licht van de trends op langere termijn. Zo laten zich conclusies trekken over de structurele ontwikkeling op de arbeidsmarkt. In het tweede deel worden de trends in een samenhangend kader geplaatst. Aangegeven wordt in welke richting het arbeidsmarktbeleid wèl en nìet moet worden uitgebouwd. Om arbeidsparticipatie beter over de levensloop te spreiden is een beleid nodig dat rekening houdt met de verschillende fasen gedurende de levensloop. In hoofdstuk 5 wordt aangegeven hoe de gezinsfase kan worden ontlast en hoe zuiniger met het menselijk kapitaal wordt omgegaan. In hoofdstuk 6 wordt aparte aandacht gegeven aan de problemen voor minder opgeleiden op de arbeidsmarkt. Voor onderwijs en zorg worden in hoofdstuk 7 specifieke voorstellen gedaan. In een concluderend hoofdstuk wordt een korte samenvatting gegeven en worden lijnen doorgetrokken naar de toekomst. 10

11 1 Arbeidsvraag en arbeidsaanbod op de korte termijn 11

12 De arbeidsmarkt is de afgelopen jaren sterk onder druk komen te staan. In de marktsector, maar zeker ook in de collectieve sector heeft zich het tekort aan werknemers stevig doen gelden. De wachtlijstenproblematiek is een beru cht fenomeen gewo rden. Het verlenen van vitale diensten vraagt niet alleen om geld - dat was er tot voor kort voldoende - maar ook om mensen. Die waren er op deelmarkten te weinig. De krappe arbeidsmarkt had ook een ander effect: de loonopdrijving was groot, waardoor de arbeidsinkomensquote in ons land sterk toenam en de concurrentiepositie verzwakte. Het paarse kabinet had daarvoor te weinig oog, evenals overigens het CPB, terwijl een en ander inzichtelijk had moeten zijn Het tekent het belang van de arbeidsmarkt. Ook al zien we op dit moment een meer ontspannen arbeidsmarkt omdat er sprake is van een economische terugslag, toch blijft het zinvol om de arbeidsmarkt in het centrum van de politieke belangstelling te houden. Er tekenen zich namelijk structurele ontwikkelingen af die om even structurele maatregelen vragen. De vergrijzing speelt daarbij een belangrijke rol. Dat geldt voor heel West-Europa. Zorgen over de betaalbaarheid van de pensioenen en van de zorg vloeien eruit voort. Die kosten zullen via premies en belastingen opgebracht moeten worden, door een telkens kleiner wordende beroepsbevolking. Naast loonopdrij - vende effecten van een krappe arbeidsmarkt komt daar de extra lastendruk bij. Wanneer die situatie leidt tot te hoge loonkosten is het risico van economische stagnatie groot: en dan tekent zich juist weer een ander vliegwieleffect af. Niet alleen de kosten van de vergrijzing, maar ook die van werkloosheid zullen dan opgebracht moeten worden en alweer door een krimpende beroepsbevolking. Kortom, redenen genoeg om de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt in kaart te brengen, zodat het beleid tijdig kan voorsorteren op veranderingen die zich aftekenen. Eerst is het zinvol naar ontwikkelingen op de korte termijn te kijken. Hoe zullen de vraag naar en het aanbod van arbeid zich de komende vier jaar ontwikkelen? Voor het beantwoorden van deze vraag wordt gebruik gemaakt van de Economische Verkenning van het Centraal Planbureau (CPB) en van het rapport van het Researchcentrum voor Onderwijs en arbeidsmarkt De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot Het ROA onderzoekt al ruim tien jaar de toekomstige arbeidsmarktsituatie en bleek in het verleden trefzekere ramingen te maken. Bij de vraagzijde van de arbeidsmarkt gaat het om de vervangingsvraag en de uitbreidingsvraag. Bij de aanbodzijde om de instroom (schoolverlaters, werkzoekenden, stille reserve). In dit rapport zal zowel in kwantitatieve als kwalitatieve zin naar de vraag- en aanbodzijde worden gekeken. Met kwalitatief wordt

13 gedoeld op de beroeps- en de opleidingskwalificaties. Het begrip kwantitatief slaat op cijfermatige aantallen. 1.1 Werkgelegenheid en arbeidsaanbod Een algemene vergelijking van de vraag en het aanbod van arbeid geeft een beeld van de arbeidsmarkt op macro-niveau. Vraagkant: kwantitatief De groei van de werkgelegenheid in de periode werd vorig jaar door het CPB nog geraamd op 0,75% 4. In de marktsector zou de werkgelegenheid groeien met 0,5%, in de collectieve sector met 1,25%. In het rapport De arbeidsmarkt in de collectieve sector. Heden, verleden en toekomst 5, van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkszaken staat dat bij een economische groei van gemiddeld 2,5% de uitbreidingsvraag in de collectieve sector en de marktsector in absolute getallen nagenoeg gelijk is: circa fte s de komende vier jaar. De economische verwachtingen zijn sinds deze ramingen een stuk somberder. Inmiddels verwacht het CPB dat de werkgelegenheid in de marktsector in 2002 en 2003 krimpt, terwijl de overheidssector nog wat groeit. 6 Aanbodzijde: kwantitatief Het arbeidsaanbod neemt tussen 2002 en 2006 toe met 1,1% per jaar. Dit is lager dan de periode daarvoor, toen het arbeidsaanbod met ruim 2,0% steeg. 7 Dit grote verschil is enerzijds het gevolg van de zeer sterke groei van het arbeidsaanbod de afgelopen jaren. Daarbij was sprake van een acceleratie in het aanbod: een acceleratie die gaandeweg afvlakt. De groei vlakt momenteel af omdat de naoorlogse geboortegolf de seniorfase bereikt en omdat de inhaalslag van vrouwen die betaald werken een eind gevorderd is. Ondertussen daalt de instroom van schoolverlaters vanwege de ontgroening op de arbeidsmarkt. Een verschil met de afgelopen jaren is ook dat de stille arbeidsreserve die voor de arbeidsmarkt beschikbaar is, minder eenvoudig te mobiliseren is. Wel zijn er nog veel ouderen, met name vrouwen, die geen betaalde arbeid verrichten. 13 Kwantitatieve ontwikkelingen op de arbeidsmarkt Kijken we naar de vraag en het aanbod tezamen dan valt te zien dat het arbeidsaanbod sneller toeneemt dan de werkgelegenheid, zodat de werkloosheid zal oplopen. In 2006 is de werkloosheid naar verwachting weer 5%. 8

14 1.2 Knelpunten en aansluitproblemen De knelpunten op de arbeidsmarkt worden zichtbaar wanneer wordt gekeken naar vraag en aanbod voor specifieke beroepen en opleidingen. Vraagkant: kwalitatief In zijn algemeenheid geldt dat als gevolg van ve randering in de economisch e activiteiten hogere kwalificatie-eisen worden gesteld waardoor de vraag naar hoger opgeleide werknemers toeneemt en naar lager opgeleiden afneemt of stagneert. De vervangingsvraag (opvolging van gepensioneerden en arbeidsongeschikten) is weliswaar hoger naarmate het gevraagde opleidingsniveau lager is, maar voor de uitbreidingsvraag (groei werkgelegenheid) geldt het omgekeerde. Duurder gezegd: het negatieve substitutie-effect bij banen waarvoor een lager opleidingsniveau is vereist, geeft een verlies van banen aan, dat gelijk is aan de toename bij hogere opleidingsniveau s. Tabel 1: Uitbreidingsvraag, vervangingsvraag en arbeidsmarktinstroom (gemiddelde jaarlijkse percentages) en de daaruit volgende toekomstige arbeidsmarktperspectieven per opleidingsniveau, ; voor de uitbreidingsvraag ook Opleidingsniveau U i t b re i d i n g s- v raag % 9 U i t b re i d i n g s v raag % Ve r va n g i n g s - s u b st i t u t i e - i n st ro o m t y p e r i n g v raag % 10 v raag % 11 ( ) ( ) Basisonderwijs 3,5-5,2 5,9-0,8 4,7 VMBO 0,2-1,2 3,8-1,2 4,3 HAVO/VWO 5,8 3,0 4,6 0,0 8,9 MBO 1,3 1,8 3,5-0,4 4,1 HBO 3,4 2,8 3,2 0,8 4,0 WO 6,1 3,6 2,4 1,9 3,9 redelijk matig matig goed goed zeer goed Bron: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt, De Arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2006, november 2001, p. 8 en 11. De vergelijking met de periode laat zien dat de afgelopen jaren de werkgelegenheid aan de onderkant van de arbeidsmarkt nog wel groeide; de uitbreidingsvraag voor ongeschoolden was 3,5%. Dat heeft geleid tot een sterke afname van werkloosheid onder langdurig werklozen en allochtonen. Voor de komende jaren wordt in dit segment echter een afname van de werkgelegenheid verwacht. Aanbodzijde: kwalitatief Circa dertig procent van de instromers op de arbeidsmarkt heeft een on-

15 gunstig arbeidsmarktperspectief, althans volgens ramingen van het ROA. Het betreft met name schoolverlaters met een VMBO- of met alleen een HAVO/VWO-diploma. Voor ongeschoolden daarentegen zijn de perspectieven weer wel redelijk gunstig omdat er binnen hun cohort sprake is van de nodige opwaartse mobiliteit. Velen volgen een opleiding en maken zo plaats voor nieuwe cohorten ongeschoolden. Het arbeidsmarktperspectief van hogere opleidingen is zonder meer goed. Hier zullen zich fricties gaan voordoen, ook omdat mensen zich boven hun dertigste relatief weinig meer scholen. Knelpunten die zich zullen af tekenen, worden voor een deel ook veroorzaakt door de opleidingskeuzen die jongeren maken. De instroom in technische opleidingen, verpleegkunde en lerarenopleidingen blijft achter bij de vraag. Kwalitatieve ontwikkelingen op de arbeidsmarkt Het ROA raamt dat er de komende jaren jaarlijks hoger opgeleiden nodig zijn, terwijl het bij de instroom uit opleidingen om personen gaat. Het tekort aan hoger opgeleiden zal zich vooral doen gelden in pedagogische en medische en paramedische beroepen. Ook aan informatici dreigt een tekort. Een verschil is echter dat in de zorg knelpunten in de personeelsvoorziening sneller leiden tot onvervulde vacatures dan in de IT- en metaalsector. In die laatste sectoren neemt men sneller minder geschikte kandidaten in dienst. In het uiterste geval verdwijnt de werkgelegenheid zelfs uit Nederland. Hieronder passeren enkele sectoren de revue. Onderwijs De uitstroom uit de onderwijssector neemt de laatste jaren sterk toe (+ 50%), van in 1996 tot in Het gaat om leraren die ofwel stoppen met werken (veelal vrouwen met jonge kinderen en ouderen) of overstappen naar het bedrijfsleven. In het voortgezet onderwijs is de uitstroom de afgelopen jaren bijna verdubbeld. De instroom in de onderwijsopleidingen is anderzijds laag. Daarbij moet wel gedifferentieerd worden. In de lerarenopleiding voor het voortgezet onderwijs is de instroom in een paar jaar tijd gehalveerd. In de lerarenopleiding voor het primair onderwijs is de instroom d a a re n te gen juist sterk to e genomen. De pers o n e e l s k n e l p u n ten in het p r i m a i r onderwijs lijken zich de komende jaren te stabiliseren of op te lossen vanwege a) deze hogere instroom en b) het einde van de klassenverkleining. In het vo o rt gezet onderw ijs zullen de te ko rten aan personeel daare n tegen fo rs zij n Gezondheidszor g In de gezondheidszorg zullen, als geen maatregelen worden getrof fen, de personeelsproblemen van de afgelopen jaren zich verscherpt doorzetten.

16 16 Het tekort aan verpleegkundigen zal dan sterk oplopen, met name in de thuiszorg en in de verpleeg- en verzorgingshuizen. Daar verwacht men een sterke groei en kampt men met een groot verloop en een hoog ziekteverzuim. In de ziekenhuisbranche is het berekende tekort aan niet-gespecialiseerde verpleegkundigen relatief klein. Echter, deze beroepsgroep heeft te maken met de grote impact van een eventueel tekort aan gespecialiseerde verpleegkundigen: operaties kunnen niet plaatsvinden en de wachtlijsten worden langer. Voor de gehandicaptenzorg en de geestelijke gezondheidszorg worden gematigde personeelsproblemen verwacht. Het verwachte personeelstekort verschilt overigens niet alleen per branche maar ook per regio. Het huisartsentekort is inmiddels een bekend fenomeen. Momenteel hebben mensen geen eigen huisarts. Volgens de beroepsgroep zal dit in 2005 een derde van de bevolking zijn. Apotheken kennen op hun beurt weer een tekort aan apothekers en assistenten.

17 2 Lange termijn trends op de arbeidsmarkt 17

18 In het vo r i ge hoofdstuk zijn de ontwikke l i n gen op de ko rte te rm ijn ge s ch e t st. Een belangrijke vraag is of deze ontwikkelingen doorzetten. Een antwoord daarop is af te leiden uit de onderliggende trends die richting geven aan de o n t w i k ke l i n gen op lange te rm ijn. In dit hoofdstuk wo rden de trends besch reve n. In het volgende hoofdstuk worden de korte termijn ontwikkelingen en de trends samengebracht om zo een samenhangend beeld te schetsen van de te verwachten ontwikkelingen. De vraag naar arbeid zal sterk samenhangen met de ontwikkeling in de kenniseconomie. Het aanbod van arbeid is de resultante van enerzijds de omvang van de beroepsbevolking en anderzijds de participatiegraad. Bij die participatiegraad zijn ontwikkelingen in de levensloop van groot belang: transities (overgangen) rond gezinssituatie (zorg voor kinderen) en de mate van arbeidsparticipatie (en daarmee tijdige om- en bijscholing) van oudere werknemers zijn daarbij van belang. 2.1 Kenniseconomie 18 Er ontstaat een kennisintensie ve diensteneconomie Nederland ontwikkelt zich in rap tempo tot een kenniseconomie. De productie wordt kennisintensiever en leidt tot hogere kwalificatie-eisen. Deze upgrading raakt aan drie dimensies van de arbeidsmarkt. De werkgelegenheid stijgt in de eerste plaats sneller in sectoren waar relatief veel hoger opgeleiden werken (bedrijfssectoreffect). Daarnaast verandert de beroepsstructuur binnen sectoren, zodat de vraag naar hoger opgeleiden toeneemt en naar lager opgeleiden afneemt (beroepseffect). Tenslotte stijgt binnen beroepsgroepen de vraag naar hoger opgeleiden (opleidingseffect). Eén van de achtergronden is dat ongeschoold werk steeds vaker uit Nederland verdwijnt en zich verplaatst naar de zogenaamde lage lonen landen. Tegelijkertijd vindt een ontwikkeling plaats richting een diensteneconomie. Dat heeft weer te maken met de onontkoombare lage(re) productiviteitsgroei van de dienstensector en het outsourcen van taken. Deze dragen bij aan zogenaamde tertiairisering van de arbeidsmarkt. Deze twee ontwikkelingen samen leiden ertoe dat Nederland zich ontwikkelt tot een kennisin - tensieve diensteneconomie. met de volgende pijlers Een krachtige kenniseconomie steunt op drie pijlers: 1) onderwijs en scholing; 2) wetenschappelijk onderzoek en 3) innovatieve activiteiten van bedrijven. 14 Scholing (de eerste pijler) is gericht op kennis in de vorm van vaardigheden; bij de tweede en derde pijler is veeleer sprake van zogenaamde ideeën-kennis. Bij ideeën-kennis speelt afstand nauwelijks een rol meer; de

19 kennis is footloose: zij kan worden vastgelegd en razendsnel worden verspreid. Vaardigheden daarentegen zijn niet vast te leggen op papier, het zit in de hoofden en handen van (fysiek begrensde) mensen. Ideeën-kennis en vaardigheden zijn vaak complementair: zij vloeien in elkaar over en veronderstellen elkaar vaak. Dat zorgt op zichzelf weer voor vertraging bij de verspreiding van kennis. en daarmee een rote g behoef te aan hoger opgeleiden Het aandeel hoger opgeleiden in de beroepsbevolking groeit nog slechts licht. Tussen nam het aandeel jaarlijks toe met 0,6 procentpunt. Voor is dit naar ver wachting nog maar 0,2 procentpunt. Deze afvlakking is te verklaren uit het afnemen van het verschil in opleidingsniveau tussen ouderen en jonge ren. Het aandeel hoger opgeleiden (HBO + WO ) omvat nu 28,2% van de totale werkgelegenheid, of wel 1,9 miljoen mensen van de in totaal 6,8 miljoen werkzame personen. Onderzoekers en wetenschappers maken slechts 0,6 % van het totaal uit. Dat percentage zal stabiel blijven. en wellicht aan middelbaar opgeleiden, maar niet aan minder geschoolden. De kenniseconomie heeft grote gevolgen voor de arbeidsmarkt. De behoefte aan hoger opgeleide werknemers neemt sterk toe. Een hogere upgradings - snelheid (Research & Development) zorgt voor minder vraag naar middelbaar en lager opgeleiden en vergroot de knelpunten op de arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden. Daarmee deels samenhangend zijn de ICT-investeringen. Ook deze creëren meer vraag naar hoger personeel en naar personen uit het middensegment van de arbeidsmarkt. De vraag naar lager en ongeschoold personeel vlakt erdoor af. R&D uitgaven sorte ren vo o ral op de ko rte te rm ijn effect. ICT inve ste r i n ge n we r ken veel langer door. De ve rwa chting is dat met name ICT de motor is achter de ve rs chuiving van de vraag naar hoger opgeleiden. Over de vraag naar middelbaar opgeleiden kan veel moeilij ker op voorhand iets gezegd wo rd e n Globalisering Een ander element van de kenniseconomie is de globalisering van de economie. Hierdoor lopen economische ontwikkelingen in verschillende delen van de wereld steeds meer gelijk. Slechte resultaten van multinationals in het ene deel van de wereld kunnen tot ontslagen in een ander deel van de wereld leiden. De ontwikkelingen op de aandelenmarkten lopen eveneens steeds meer parallel. Een gevolg daarvan is dat de conjuncturele op- en neergangen heftiger zijn. Dit vergroot de behoefte van ondernemingen aan een flexibel personeelsbestand.

20 Veranderende arbeidsrelaties Daarnaast verandert de aard van de arbeidsrelaties. Er valt een toename te constateren van het aantal kleinere banen en het aantal mensen dat meerdere banen heeft. De multi-inzetbaarheid van mensen neemt toe. Ook is de laatste jaren het aantal zelfstandigen zonder personeel (zzp-er) sterk gegroeid, met name in het vervoer, de bouw en de it-sector. Naar schatting zijn er zzp-ers. 16 Sommigen begonnen aan een eigen onderneming omdat zij anders werkloos bleven. Ook een verandering van arbeidsmoraal heeft in de groei meegespeeld. De groei wordt ook wel verklaard door de in vergelijking met het verleden lager vastgestelde sociale zekerheidsrechten. Daardoor zou de overgang naar het zelfstandig ondernemerschap minder groot zijn geworden. Waarschijnlijker is dat de toename van het tweeverdienerschap eraan heeft bijgedragen, omdat een werkende partner de sociale risico s van de ondernemers vermindert. 2.2 Demografische ontwikkeling 20 De discussie over de vergrijzing is in andere landen in Europa zoals Duitsland aanzienlijk verder gevorderd dan hier. Dat komt omdat Nederland l a ter ve rgr ij st dan andere Europese landen. To ch is het zaak hier alert te zij n. Demografie en economische ontwikkeling hebben veel met elkaar te maken. Het verschil in economische groei tussen de Verenigde Staten en Europa wordt grotendeels verklaard uit demografische factoren. 17 De productiviteit per gewerkt uur ontloopt elkaar immers niet veel. Naar ver wachting zullen deze verschillen in de toekomst nog pregnanter worden omdat het geboortecijfer in de Verenigde Staten aanzienlijk hoger is dan in Europa. 18 Vergrijzing en ontgroening leiden tot minder arbeidsaanbod. Vergrijzing heeft tot gevolg dat er minder wordt gewerkt: de oudere beroepsbevolking werkt gemiddeld minder dan het jongere segment. Vergroening leidt ertoe dat minder mensen betaald actief zijn. Een versmallende beroepsbevolking remt de economische groei. Wellicht dat door immigratie in de tekorten op de arbeidsmarkt kan worden voorzien, maar daar kan niet op voorhand van worden uitgegaan: gegeven het opleidingsniveau van migranten, gegeven mogelijke integratieproblemen etc.

21 Table 2: Vergrijzing van het personeel in de quartaire sector (in procenten en indexcijfers, 1990=100) aandeel van de 45-plussers in 2000 toename aandeel 45-plussers in de periode Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Marktsector Bron: Sociaal Cultureel Planbureau, Sociaal Cultureel Rapport 2002, Den Haag, 2002, pagina 2 1. Daarbij moet bovendien worden aangetekend dat vergrijzing de vraag naar arbeid ook nog eens zelfstandig vergroot, omdat de behoefte aan gezondheidszorg en persoonlijke dienstverlening toeneemt. Deze dienstverlenende sectoren kennen een gemiddeld lagere productiviteit vanwege de hoge arbeidsintensiteit: ook om die reden remt de vergrijzing de productiviteitsgroei. Tabel 3: Gebruik van zorg, onderwijs en openbaar vervoer op grond van demografische ontwikkelingen, (indexcijfer, 1990=100) Zorg Onderwijs Openbaar vervoer Bron: Sociaal Cultureel Planbureau, Sociaal Cultureel Rapport 2002, Den Haag, 2002, pagina De vergrijzing remt tenslotte niet alleen de economische groei via het arbeidsaanbod en de productiviteitsontwikkeling, maar leidt ook tot problemen rond de betaalbaarheid van de verzorgingsstaat. Het aantal 65-plussers loopt in verhouding tot de beroepsbevolking behoorlijk op. 19 De toename van het aantal 65-plussers ten opzichte van het aantal werkenden, betekent dat het financiële draagvlak voor belangrijke verzorgingsstaatarrangementen afneemt.

22 G ra fiek 1: De bevolking van 70+ en 80+ als perc e n ta ge van de bevolking van jaar. Bron: Sociaal Cultureel Planbureau, Sociaal Cultureel Rapport 2002, Den Haag, 2002, pagina Participatie 22 Het arbeidsaanbod neemt toe Het arbeidsaanbod wordt behalve door de groei van de bevolking bepaald door de mate van participatie door de beroepsbevolking. Uit onderstaande tabel wordt duidelijk dat de effecten van de participatiegraad op het arbeidsaanbod erg groot zijn, zeker ook in vergelijking met de demografische ontwikkelingen. Maar het effect neemt wel af vanaf een bepaald (omslag- cq. verzadigings)punt. Het aanbod vlakt af, terwijl de demografie juist meer gewicht in de schaal gaat leggen.

23 Tabel 4: Ontwikkeling arbeidsaanbod Demografie w.v. groei bevolkingsomvang w.v. veroudering w.v. allochtonen (lagere part) Opleiding w.v. hoger opleidingsniveau w.v. langer studeren Participatie w.v. vrouwen w.v. mannen Totaal ( p.j.) ( p.j.) Bron: Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Doorgroei van arbeidsparticipatie, Den Haag 2000, pagina 107. Het demografisch effect valt uiteen in drie componenten: het arbeidsaanbod neemt toe door de groei van de bevolking in de beroepsgeschikte leeftijd; de beroepsbevolking daalt echter ook omdat de leeftijdssamenstelling van de bevolking verandert. Bovendien, de gemiddelde leeftijd van de beroepsbevolking stijgt; er komen minder participanten onder de 40 jaar. het aandeel allochtonen onder de bevolking groeit, maar daardoor daalt ook het gemiddelde arbeidsaanbod, omdat allochtonen (vooralsnog) een lagere participatiegraad kennen. maar de groei neemt wel terk s af P rognoses maken de afname van de groei van het arbeidsaanbod inzich te l ij k 2. 0 Tussen 1996 en 2001 was de groei van het arbeidsvolume 2,0%, in de periode is dit naar schatting 1,1% en tussen 2006 en 2010 komt de raming van de gemiddelde groei van het arbeidsvolume uit op nog maar 0,8%. 23 tewijl de banen in de collectie ve sector blijven roeien. g Gemeten aan de verwachte groei van het arbeidsaanbod groeide de collectieve sector afgelopen jaren hard. Tussen 1997 en 2000 groeide het aantal banen in de collectieve sector met 2,1% ofwel personen (de marktsector groeide met banen), waarvan in de zorgsector. 21 Dat is gemiddeld een toename van per jaar. Vergelijken we dit met de jaarlijkse groei van de beroepsbevolking in de toekomst: tussen 1995 en 2010 is de groei personen per jaar en tussen 2010 en 2020 nog maar

24 per jaar. 22 Dit illustreert het belang van langer doorwerken van oudere werknemers en van herintredende partners voor de arbeidsmarkt. Arbeidsparticipatie van mannen Veel wordt gesproken over de verwachte toename van de arbeidsparticipatie van vrouwen. Veel minder aandacht wordt gegeven aan de mogelijkheid dat dit een lagere participatie van mannen tot gevolg kan hebben. Het loslaten van het kostwinnersmodel waarin alleen de man werkt, betekent immers dat man en vrouw allebei kunnen werken of dat de man helemaal niet meer werkt en alleen de vrouw nog betaalde arbeid verricht. Mannen die ervoor kiezen volledig of gedeeltelijk huisman te worden, zijn er reeds. Hoewel het in de statistieken nog niet zichtbaar is, valt niet uit te sluiten dat dit zal leiden tot een afnemende groei van de participatiegraad van mannen. De keuze van sommige mannen om niet of slechts een gering aantal dagen te werken, kunnen de eerste tekenen zijn van een fundamenteel andere verdeling van arbeid tussen man en vrouw. Voorlopig blijft de participatie van mannen stijgen omdat meer oudere mannen blijven werken. 24 Arbeidsparticipatie van vrouwen De participatie van vrouwen stijgt over de hele linie, voor zover althans trends zich doorzetten. In 2001 werkte 65,3% van de vrouwen tussen 15 en 65 jaar. Bij de mannen was dit percentage 83%. Ten opzichte van 1995 is dit een stijging van respectievelijk 12,2 en 7,7 procentpunten. De gemiddelde participatiegraad ligt met 74% inmiddels zeer ruim boven het Europees gemiddelde van 64,1%. 23 Uit onderstaande grafiek blijkt dat de participatiegraad in Nederland de afgelopen jaren sterker steeg dan in andere landen, onder andere als gevolg van het grote aandeel van deeltijd-banen. Een derde van de werknemers werkt inmiddels in deeltijd. Of de trend van stijgende arbeidsparticipatie zich doorzet, is niet met zekerheid te stellen. Een tegenbeweging zou kunnen zijn dat ouderen helemaal niet langer gaan werken, maar juist korter omdat meer en meer mensen zich dit financieel kunnen veroorloven.