Maar dit is niet alles, want de vernieuwing gaat door. Zoals u ziet heeft dit nummer een nieuwe lay-out.

Transcriptie

1 H O O F D R E D A C T I O N E E L Donald Duck en PBM De Donald Duck en PBM hebben gemeen dat zij allebei een jubileum vieren. Donald Duck bestaat 60 jaar. En PBM gaat met dit nummer de 10 e jaargang in. Donald Duck heeft in de woorden van bladendokter Rob van Vuure de 60 gehaald omdat het nooit is ingedut. Innoveren is ook eigen aan PBM. Het doel is vanzelfsprekend om u als lezer nog beter van dienst te zijn en constant onderscheidende meerwaarde te blijven bieden. Daarvoor zijn, net als in de pensioensector zelf, regelmatig veranderingen noodzakelijk. De belangrijkste veranderingen van PBM in de afgelopen 10 jaar zijn: Uitbreiding van het aantal pagina s van 38 naar 60 per nummer, zodat we u nog adequater kunnen informeren. Introductie van de, voor abonnees gratis, PBM Dossierreeks, met als recent voorbeeld Het Handboek voor Pensioenfondsen. Vernieuwing van de opzet van het jaarlijkse PBM Pensioensymposium met het Pensioen Lagerhuis. Het PBM Pensioensymposium is een in pensioenland uniek, debatrijk gebeuren. De inmiddels niet meer weg te denken jaarlijkse toekenning van de PBM Communicatieprijzen. In 2013 al weer voor de 7 e keer. Vernieuwing en uitbreiding van de PBM-website. PBM heeft inmiddels de meest uitgebreide database voor pensioenfondsen en hun dienstverleners. Maar dit is niet alles, want de vernieuwing gaat door. Zoals u ziet heeft dit nummer een nieuwe lay-out. Wat vindt u van de nieuwe looks van PBM? Reageer via: of stuur een naar: info@pensioenbestuurenmanagement.nl Er ligt een passend cadeautje klaar voor de eerste 10 personen die reageren! PBM is en blijft de spiegel van de pensioensector. Er verandert veel. Het thema van deze PBM is niet voor niets Pensioenhervormingen. Mijn conclusie is dat er ook de komende jaren voor ons allemaal volop werk aan de winkel is! Dr. Carel Petersen Voordelen voor abonnees: Gratis het nieuwste boek in de PBM Dossierreeks 50% korting op het jaarlijkse PBM Pensioensymposium 5% korting op SPO Governanceopleidingen, oplopend tot 100,- Kortingen tot 30% op collectieve PBM-abonnementen Gebruik van de beste pensioendatabase En altijd verzekerd van PBM Magazine. Boordevol onafhankelijke en onmisbare informatie en meningen Verschenen in de PBM Dossierreeks: Nr. 1, Potje Pensioenen, 2005 Nr. 2, Risicomanagement, 2006 Nr. 3, Beleggen, 2007 Nr. 4, Besturingsprincipes, 2009 Nr. 5, De toekomst van ons pensioenstelsel, 2010 Nr. 6, Gids voor uitbesteding, 2011 Nr. 7, Het Handboek voor Pensioenfondsen, Volg PBM en discussieer mee via LinkedIn: PBM Pensioenprofessionals Uitgever, redactie en medewerkenden zijn niet aansprakelijk voor eventuele schade door fouten of onvolkomenheden in de informatie en de gevolgen van het gebruik daarvan. Indien het voornemen bestaat te handelen op basis van de informatie verdient het aanbeveling terzake deskundig advies in te winnen.

2 I N H O U D S O P G A V E Thema Pensioenhervorming 4 Pensioenhervormingen: de sector staat voor grote uitdagingen 10 9 e PBM Rondetafelconferentie Pensioenhervormingen Pensioenhervormingen: de sector staat voor een enorme klus. Want wat zijn de consequenties en hoe leg je het uit? Maarten Dijkshoorn leidde voor het laatst als voorzitter de discussie. De inleiders Martin van Rijn, Angelique Joosen en IJmert Muilwijk zorgden voor pittige ingrediënten. 19 Invaren, reële contracten en verplichtstelling Dit voorjaar schreef de minister van SZW een brief hoe het pensioenstelsel toekomstbestendig kan worden gemaakt. Wordt het een juridische kluwen? Anton van Leeuwen 22 Halverwege Het ontwerp van de herziene IORP-richtlijn, het raamwerk voor pan-europese pensioenfondsen, zou nu op tafel moeten liggen. Gelukkig krijgen we wat meer tijd. Pieter Omtzigt 25 Hervorming pensioenleeftijd West-Europa 28 Social media in de pensioenpraktijk De jonge generaties communiceren anders dan u en ik. Online draait alles om kennis delen, kennis maken en kennisdelen. Negeren kan. Maar hoe lang nog? Martijn Jacobs 32 FTK nieuwe stijl: nominaal of reëel? Vanaf 2014 zal de PW niet alleen een nominaal kader bevatten, maar wordt een reëel kader toegevoegd. Er moeten dus keuzes gemaakt worden. Ruud Sprenkels en Adri Jansen 34 Verlagen van pensioenen, hoe vertel je het? Hoe begrijpen alle betrokkenen wat de consequenties voor hen persoonlijk zijn? Laat overbodige en ingewikkelde communicatie weg en handel vooral praktisch. Marjolein Zaal en verder... 3 Redactioneel Donald Duck en PBM Carel Petersen Pensioenhervormingen zijn een belangrijk instrument om de vergrijzingsproblematiek op te vangen. Peter Kwekel Donderdag 16 mei 15 e PBM Pensioensymposium met uitreiking van de 7 e PBM Communicatieprijzen! 5 Redactieraad Zeg nee tegen Solvency II Bruno de Haas 6 Politiek Pensioeninkomenspolitiek in het regeerakkoord Rob ten Wolde 8 Internationaal Europese spraakverwarring voorbij Marije Cornelissen

3 R E D A C T I E R A A D 9 Toezicht Moeilijke invaaropdracht(en) Margreet Schuit 37 Nieuws en personalia 38 Bestuursvisie Minder pensioenfondsen over 15 jaar? Interviews Gerard Krijnen 41 Uitvoering Administreren: kunst of commodity Peter van der Steur, Martin van t Zet en Rick Middendorp 45 PFG Toets bestuurder: DNB of bestuur verantwoordelijk? Rebecca Wortman en Jeroen Crommelin 47 Balansmanagement UFR, DNB-RTS en renterisico Erik Beckers en Stefan Ormel 50 Facts & figures 51 Stelsel DC-regeling: collectiviteit en solidariteit? Tjitsger Hulshoff 53 Interview Wiebe Draijer voorzitter SER Gerard Krijnen 56 PBM Pensioensymposium Met uitreiking PBM Communicatieprijzen 57 Beleggen Duurzaam beleggen mainstream of ver van bed Roelie van Wijk 58 In het volgende nummer Zeg nee tegen Solvency II Nadat een vertegenwoordiger van EIOPA, de Europese autoriteit voor verzekeraars en pensioenfondsen, ons in slaap had gewiegd met een presentatie over, ja waarover eigenlijk, gaf hij het congres een verrassende opkikker. Hij gaf de zaal gelegenheid te stemmen over de vraag of de nieuwe kapitaaleisen voor verzekeraars uit de richtlijn Solvency II een goed idee zouden zijn voor pensioenfondsen. Dat buitenkansje grepen de vertegenwoordigers van Europese pensioenfondsen met beide handen aan. Negentig procent antwoordde nee. De Brit zei beteuterd dat hij het zou melden aan zijn vrienden bij de Europese Commissie. De massale afwijzing van Solvency II voor pensioenfondsen weerspiegelde meer dan een instinctieve afkeer van Europees toezicht, al speelde dit zeker mee bij de Britten in de zaal. Zelfs een keurige Duitse dame fulmineerde tegen dit vooruitzicht. Waarom? Verzekeraars vinden Solvency II ook vreselijk, antwoordde zij eenvoudig. Een beleggingsadviseur vroeg vilein hoe je kapitaaleisen serieus kon nemen waarin verzekeraars geen kapitaal hoeven aan te houden voor beleggingen in staatsleningen, zelfs als dat Griekse zijn. De Britse EIOPA-vertegenwoordiger gaf toe dat hier sprake was van delicate politieke afwegingen. Ja ja, die kennen wij. Bij kapitaaleisen voor Europese banken krijgen staatsleningen namelijk dezelfde voorkeursbehandeling. En wij weten intussen tot welke financiële ellende dat heeft geleid. Regeringen vinden solide financiële instellingen belangrijk mits de staat voorrang heeft op de kapitaalmarkt. Helaas werpt Solvency II zijn schaduw al vooruit. De nieuwe rekenrente voor pensioenfondsen is erop gebaseerd. Gelukkig heeft het Ministerie van SZW op het laatste moment gekozen voor een variant die minder gekunsteld is dan de rekenrente voor verzekeraars. Gezond verstand heeft blinde navolging van perverse Europese regels voorkomen. Ga zo door. Bruno de Haas Media Pensioen Diensten hoofd Beleid en Onderzoek 5 Thema s volgende nummers 2013 nr 2 Nieuw Pensioenlandschap nr 3 Organisatievormen nr 4 Internationaal De massale afwijzing van Solvency II voor pensioenfondsen weerspiegelt meer dan een instinctieve afkeer van Europees toezicht.

4 P O L I T I E K Pensioeninkomenspolitiek in het regeerakkoord en box 3 De regering gaat over de AOW, sociale partners zijn verantwoordelijk voor de aanvullende pensioenregelingen. Dus behoor ik in het regeerakkoord over het aanvullende pensioenterrein weinig te lezen. Hoe minder, hoe beter de hiervoor genoemde verantwoordelijkheidsverdeling tot zijn recht komt. 6 Er is summiere aandacht voor het aanvullende pensioenterrein in het akkoord. Komt daardoor de verantwoordelijkheidsverdeling beter uit de verf? Mr. Rob ten Wolde Stafdirecteur bestuursadvisering bij AZL N.V. te Heerlen De verantwoordelijkheidsverdeling neemt niet weg dat de pensioenwereld de laatste jaren vooral wordt geregeerd door financiële, wereldwijde crises die lokaal lees: op nationaal niveau maar moeilijk met maatregelen te bestrijden zijn. Kabinet Rutte I heeft al zoveel nieuw pensioenbeleid ontwikkeld en deels in gang gezet, dat hierin de reden gezocht moet worden voor de summiere aandacht voor het aanvullende pensioenterrein in het akkoord. Het bedoelde beleid moet namelijk nog grotendeels worden gerealiseerd. Het regeerakkoord borduurt met enkele uitspraken dus voort op hetgeen al eerder is bedacht. De collectieve regelingen moeten houdbaar blijven en voor jonge generaties veiliggesteld. De, in de ogen van het nieuwe kabinet, noodzakelijke maatregelen moeten ook met betrekking tot de aanvullende pensioenen de betaalbaarheid garanderen. Het is in deze tijden interessant om het kabinet aan te spreken op die garantie. Een tijd waarin jongeren met name (blijven) roepen dat er straks voor hen geen AOW of aanvullend pensioen meer is. Waaruit bestaat de garantie, hoe hard is hij? Heeft Rutte II een geruststellend antwoord op de zich herhalende Martin Pikaart van het Alternatief voor Vakbond (AVV)? Met de AOW gaat van alles gebeuren. We kunnen hier, zoals opgemerkt, vanwege die verantwoordelijkheidsverdeling niets van zeggen. We zien met name een nog snellere toegroei ten opzichte van het Kunduz-akkoord naar hogere pensioengerechtigde leeftijden. Een en ander bevestigt naar mijn oordeel nog eens dat we een integrale benadering van de AOW en aanvullende pensioenregelingen wel kunnen vergeten. Daar komt de Algemene nabestaandenwet (Anw) nu nog bij: de maximale uitkeringsduur wordt een jaar. Bruggen slaan, het motto van het regeerakkoord, onder meer tussen rijk en arm, tussen hoog- en laagopgeleiden nadruk leggen op samenwerking en onderlinge verbondenheid Deze bemoedigende woorden in de inleiding bij het regeerakkoord passen heel goed bij een revival van collectief-verplichte, op solidariteit gebaseerde pensioenregelingen. De hierna nog te bespreken aftopping versterkt de sociale functie van de verplichtstelling en juridische houdbaarheid. Wat mij betreft staat het aanvullende pensioendeel van het pensioenakkoord tussen kabinet en sociale partners dus nog overeind: het aanvullende pensioenstelsel moet houdbaar en toekomstbestendiger worden gemaakt, weerbaarder tegen financiële schokken, vergrijzing en de stijging van de levensverwachting. Daartoe behoort de invoering van een alternatief voor de bestaande nominale pensioencontracten. Het reële contract wordt wettelijk gefaciliteerd. Nota bene is hiervoor zelfs niet altijd wetgeving noodzakelijk, getuige het septemberpakket. Inkomenspolitiek Iedereen zal naar vermogen moeten bijdragen om de rekening van de crisis te betalen, gaat de inleiding verder. De PvdA zal het bijdragen naar vermogen ook in algemene zin bedoelen. Anders zou ik het bijdragen louter als een

5 P O L I T I E K tijdelijk fenomeen willen beschouwen en aan een einddatum koppelen. Dit betekent dat meer gevraagd wordt naarmate het inkomen hoger is. De discussie over de inkomensafhankelijke zorgpremie bevestigt dat het belastingstelsel nog altijd als het enige beleidsinstrument wordt gezien om inkomenspolitiek te bedrijven. Dit stelsel kent nota bene specifiek met betrekking tot het aanvullende pensioenterrein een bekend onderdeel, de omkeerregel. Ofwel het Witteveenkader. Dat het kabinet daarom dit kader maximaal normeert op 70% van het gemiddeld verdiende loon en dus verlaging met 0,4% van het opbouwpercentage naar 1,75%, verwondert mij niet. Het lagere opbouwpercentage komt bovenop de eerder aangekondigde verlaging met ingang van 2014, waarbij middelloon van 2,25% naar 2,15% wordt verlaagd. Voor eindloonregelingen vindt de verlaging in de volgende stappen plaats: van 2% naar 1,9% naar 1,5%. Dit type pensioenregelingen wordt niettemin in het regeerakkoord zo doodgezwegen dat ik me begin af te vragen of het nog wel als fiscaal zuiver wordt aangemerkt. Ook de beperking van de fiscaal gunstige pensioenopbouw in de tweede en derde pijler voor inkomens tot komt voor mij niet als een verrassing. De vraag voor mij is of sparen voor de oudedag boven die inkomensgrens mogelijk blijft, zij het dat deze fiscaal verder niet wordt ondersteund. Zo ja, dan zal de omkeerregel consequent moeten worden toegepast, namelijk dat uitkeringen die te zijner tijd uit dat sparen voortvloeien, onbelast zijn. Daar gaan de meeste reacties uit de pensioensector wel vanuit. Want men vraagt zich af wat de overheid er meer mee opschiet dan dat de fiscale claim in de tijd naar voren wordt gehaald. Het Verbond van Verzekeraars wijst (in lijn daarmee) op de complicatie dat in het pensioenadministratiesysteem een onderscheid moet worden gemaakt tussen fiscaal wel en niet ondersteunde opbouw. Mijns inziens kun je ook redeneren dat geld reserveren binnen de arbeidsrelatie boven een ton niet langer pensioenopbouw is, maar algemene vermogensvorming die qua belastingregime in box 3 valt. Zal het effect van de maatregelen niet überhaupt zijn dat minder geld voor pensioen opzij wordt gelegd? De Pensioenfederatie heeft al laten weten dat de maatregelen vooral de jongere generaties onevenredig treffen. Maar dat is toch inherent aan neerwaartse maatregelen? Het gebruikte argument zou elke stelselwijziging onmogelijk maken. Het veilig stellen van het aanvullende pensioenstelsel, waarmee ik deze opinie begon, komt neer op blijvend lagere pensioenambities. De betaalbaarheid wordt vertaald in minder betalen. Is het niet een terecht signaal dat jongere generaties zullen opgroeien en leven in een minder welvarende wereld met meer economische onzekerheden? Dat is reële politiek. Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel. 7 De eindloonregelingen worden in het regereerakkoord zo doodgezwegen dat ik mij afvraag of ze nog wel als fiscaal zuiver worden aangemerkt.

6 I N T E R N A T I O N A A L Europese pensioendiscussie: de spraakverwarring voorbij Aan een gebrek aan overeenstemming over politieke idealen over de oudedagsvoorziening ligt het niet. In 95% van de gevallen stemmen de Groenen in het Europees Parlement hetzelfde. Vrijwel iedere groene politicus is het er over eens dat een aantal principes leidend moet zijn in het politieke debat over pensioenen. 8 Marije Cornelissen Europarlementariër GroenLinks Toen die principes moesten worden omgezet in nauwkeurig geformuleerde zinnen bleek echter dat ook de eensgezinde groene fractie te lijden heeft onder de neiging om met zijn of haar eigen nationale pensioenstelsel in het achterhoofd de discussie in te gaan. Alle groene Europarlementariërs zijn het er over eens dat ouderen waar dan ook in Europa, een garantie tegen armoede geboden moet worden. Maar moet het dan de eerste pijler zijn die tegen armoede beschermt? Of een combinatie van een opgebouwd pensioen met een aanvulling voor hen die onvoldoende hebben opgebouwd? En wat verstaan we eigenlijk precies onder een eerste pijler? Wat voor de een sociaal leek, was voor de ander een regelrechte aanval op de goed functionerende aspecten van zijn nationale pensioenstelsel. Wij groenen vinden allemaal dat een pensioenstelsel financieel duurzaam moet zijn. Maar daar waar wij in Nederland zijn grootgebracht met het idee dat sparen voor je pensioen via een kapitaaldekkingsstelsel belangrijk is, is dat vanuit Franse optiek helemaal geen klare zaak. De waarde Begrip kweken voor dilemma's en gevoeligheden op nationaal niveau. van gespaarde tegoeden op de financiële markten zal dalen op het moment dat er met een krimpende bevolking minder vraag is naar kapitaal, zo redeneren zij. De term vervroegde uittreding roept bij mij het beeld op van mensen die op een fiscaal aantrekkelijke manier eerder kunnen stoppen met werken. Het voorstel van mijn Deense collega om vervroegd uittreden te stimuleren leek mij niet verstandig. Na enige Babylonische spraakverwarring bleek echter dat vervroegde uittreding vanuit Deens perspectief vooral ging om aangepaste pensioenregelingen voor mensen met zware beroepen. Eenvoudig was het niet, maar na talloze discussies en uitleg over en weer konden we over de meeste aspecten overeenstemming bereiken. Het resultaat is een paper met een gezamenlijke inzet voor de pensioenkwesties. Maar de waarde ervan ligt er nog meer in, dat mijn collega's en ik begrip hebben gekweekt voor dilemma's en gevoeligheden op nationaal niveau. Gezamenlijke uitgangspunten zijn geen garantie voor uniform stemgedrag over ieder detail van ieder pensioenvoorstel dat op Europees niveau aan de orde komt, maar wel voor de wil om over pensioenen na te

7 T O E Z I C H T Wat voor de een sociaal leek, was voor de ander een regelrechte aanval op de goed functionerende aspecten van zijn nationale pensioenstelsel. denken vanuit Europees perspectief. Wat zich in het klein afspeelt in mijn eigen Europese politieke partij, gebeurt in het groot in de Europese instituties. Iedere keer als de Europese Commissie zich buigt over pensioenen zullen de eurocommissarissen en commissie-ambtenaren hun spraakverwarringen uit de weg moeten ruimen en voorbij hun nationale stelsels moeten denken, voordat ze een visie of voorstel op pensioenen in de Europese context kunnen produceren. Voor de ministers en Europarlementariërs die vervolgens akkoord moeten gaan met die voorstellen geldt dat ook. We kunnen de gigantische verschillen tussen pensioenstelsels in Europa makkelijk als excuus gebruiken om te beweren dat Europa zich verre dient te houden van pensioenbeleid. Maar als we op de rem gaan staan bij iedere poging van de Europese Unie om zich te wapenen tegen de financiële en sociale gevolgen van de vergrijzing, zetten we de deur wagenwijd open voor een tweede eurocrisis, of erger. Moeilijke invaaropdracht(en) Mijn oudste zoon liet mij laatst een opdracht uit zijn economieboek zien: Aan het eind van deze maand krijgt Klaas zijn eerste AOW-uitkering. Per jaar is dat ,- bruto. Daar bovenop heeft hij zijn pensioen. Maar daarvan zijn de regels tijdens het spelen van het spel veranderd. Ooit zou hij een totale ouderdomsuitkering krijgen van 70% van zijn bruto-eindloon. Nu is dat 70% van zijn gemiddelde loon. Dat is zijn eerste jaarinkomen plus zijn laatste jaarinkomen, gedeeld door twee. In zijn laatste werkend jaar verdient Klaas ,- per jaar. Omgerekend naar de huidige bedragen verdiende hij in zijn eerste werkend jaar ,- bruto. Stel dat Klaas precies 78 wordt. Bereken hoeveel het pensioenfonds in het geval van Klaas bespaart door de overgang van het eindloon naar het middelloonstelsel. Deze som, bedoeld voor een 3 HAVO/VWO klas, suggereert dat bij de overgang van eindloon naar middelloon de deelnemers zijn bestolen, doordat hun opgebouwde rechten met terugwerkende kracht zijn aangetast. Er moet in bovenstaande opgave immers gerekend worden met het eerste jaarinkomen van Klaas. Bij de overgang van eindloon naar middelloon is de bestaande opbouw echter niet aangetast. Het onlangs verschenen invaarrapport 1 benadrukt dat bij de overgang naar een middelloonregeling er geen aanleiding tot een invaardiscussie bestond. De regels voor de nieuwe opbouw op basis van middelloon hadden namelijk geen effect op de onder de eindloonregeling opgebouwde pensioenaanspraken. Om de overgang tussen eindloon en middelloon duidelijk te maken, is bovenstaande opdracht dus iets te simpel! Die zogenoemde invaardiscussie is er bij de invoering van het nieuwe reële pensioencontract wel. Doordat de regels wijzigen waarmee het reeds opgebouwde pensioen kan worden aangepast, verandert de nominale zekerheid van deze pensioenaanspraken. Vooral gepensioneerden zijn bevreesd voor aantasting van hun pensioenrechten en zijn bereid juridische procedures te gaan voeren om invaren te voorkomen. De keuze tot het invaren ligt daarbij zowel bij sociale partners als bij het pensioenfondsbestuur. Zij moeten straks besluiten of het nieuwe reële pensioencontract ook betrekking heeft op de opgebouwde aanspraken en rechten. Een moeilijke opdracht. Een van de belangrijkste aanbevelingen van het invaarrapport voor een goed verloop, is te zorgen voor een open en transparante communicatie richting aanspraak- en pensioengerechtigden. Misschien is het een idee om via rekenvoorbeelden inzicht te geven in de mogelijke gevolgen. Of laat deelnemers en gepensioneerden zelf rekenopdrachten maken. Maar dan graag niet te simpel! 1 Rapport Collectief invaren van pensioenaanspraken en pensioenrechten in het reële pensioencontract. Margreet Schuit Beleidsmedewerker De Nederlandsche Bank NV Bijdrage op persoonlijke titel.

8 Fotografie Jacqueline Huber Tekst Cecile Lammes 10 9 e PBM Rondetafelconferentie Pensioenhervormingen

9 9 e P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E P E N S I O E N H E R V O R M I N G E N Wat kan de pensioensector leren van de zorgsector? Martin van Rijn (voormalig) CEO pensioenuitvoeringsorganisatie PGGM Ik denk aan drie dingen: pro-activiteit van de sector, omgaan met kosten en kwaliteit en de relatie met individuen. Op het eerste oog lijkt de zorg overzichtelijk voor wat betreft de stakeholders. Door de oogharen bekeken zijn er drie groepen: patiënten, verzekeraars en zorgaanbieders, zij staan in verbinding met elkaar door contracten en convenanten. Daarnaast is er in de zorg een vrij sterke belangenbehartiging die zich afspeelt tussen patiënten (NCPF), verzekeraars (ZN) en vanuit zorgaanbieders (brancheorganisaties). De zorg heeft daardoor een min of meer gezamenlijke toekomstagenda kunnen ontwikkelen, die een leidraad is voor de komende periode. In de pensioensector ligt dit lastiger. De relatie met de overheid en in de sector zelf is diffuser. Er zijn twee ministeries, Sociale Zaken en Financiën, er zijn sociale partners en brancheorganisaties en er zijn twee toezichthouders, AFM en DNB. Daarnaast is de pensioensector meer reactief en treedt niet als sector op, maar als verschillende partijen met diverse belangen en agenda s. Te leren is hier, wat mij betreft dus een meer gezamenlijk optreden als sector, waarbij de sector niet reageert maar agendeert naar de overheid toe. In de zorg is er veel discussie over het bekostigingssysteem (DBC s). Voordeel van dit systeem is echter wel dat voor alle producten min of meer is bepaald wat de prijs is en wat de kwaliteit zou moeten zijn. De pensioensector daarentegen heeft eigenlijk weinig vergelijkingsmateriaal in kosten en kwaliteit. Als er benchmarks zijn, dan zijn er te weinig peers die meedoen en is vergelijkbaarheid soms lastig. Daarbij is de pensioensector eigenlijk nog in het beginstadium van kostentransparantie en acteert ook hier reactief. De druk om transparantie komt via de media en zal de komend tijd nog meer toenemen. Wat de pensioensector in mijn ogen kan leren is baanbrekend worden in kostentransparantie. In de zorg zijn er patiënten- en consumentenorganisaties die meepraten. In de pensioensector is het meer een governancediscussie: mogen ouderen en/of jongeren al dan niet meepraten. Het is meer een institutionele discussie dan een consumentendiscussie. Wat we hier kunnen leren van de zorg is een relatie op te bouwen met de deelnemers. Tot slot, vanuit een ander perspectief kijkend naar de drie sectoren pensioen, zorg en ook wonen, dan zie je dat ze veel met elkaar gemeen hebben, maar alle drie vooral met zichzelf bezig zijn. Ik geloof erin dat als we de drie sectoren met elkaar in verbinding brengen, je hele andere en betere oplossingen krijgt. Dat begint met van elkaar leren. Wat we kunnen leren van de zorg is een relatie opbouwen met de deelnemers. De pensioensector heeft weinig vergelijkingsmateriaal in kosten en kwaliteit. 11

10 advertentie

11 9 e P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E P E N S I O E N H E R V O R M I N G E N Pensioenakkoord: nodig of overbodig? Mr. Angelique Joosen CPL Manager Pensions, Actuarial & Insurance Services PwC Het Pensioenakkoord, wat moeten we daar nu onder verstaan? Na een regeerakkoord, deelakkoord, septemberakkoord en Kunduz- of Lenteakkoord, zijn we het spoor nu enigszins bijster. Dat roept meteen de vraag op of dit akkoord nu nodig is of overbodig. Ik vind dat het Pensioenakkoord nodig was en is. De rapporten Frijns en Goudswaard hebben pijnlijk duidelijk gemaakt dat ons pensioenstelsel, zonder aanpassingen, zijn langste tijd heeft gehad. De lage rentestand heeft dit probleem nog scherper blootgelegd. Sociale partners hebben dit goed opgepakt door een akkoord te sluiten teneinde een aantal fundamentele aanpassingen in ons pensioenstelsel door te voeren. Met name door de invoering van de LAM en de RAM (bij de RAM is nog wel wat uitwerking noodzakelijk, want de thans voorgestelde uitvoering is nog onvoldoende doordacht) wordt de realiteit onder ogen gezien en worden pensioencontracten in overeenstemming gebracht met de werkelijkheid waarin wij inmiddels leven. Het pensioenakkoord heeft ertoe geleid dat er een bewustwording is ontstaan over de noodzaak tot complete pensioencontracten, waarin iedereen van tevoren weet waar hij aan toe is. De AOW-leeftijdsverhoging is een zodanige nobrainer dat inmiddels zelfs de SP het daar mee eens is. Het Pensioenakkoord is ook nodig geweest voor het draagvlak bij sociale partners vanwege samenhang met het pensioen in de tweede pijler en het ontslagrecht. Thans hebben alle partijen betrokken bij het Pensioenakkoord elkaar ook weer nodig bij de uitvoering. Het bevriezen van het premieniveau in combinatie met mee-ademen van de rechten met de rendementen, rente en levensverwachting, is al eerder op veel plekken toegepast via CDC-contracten. Je kunt je afvragen waarom men als men voorstander is van CDC niet de overstap zou maken naar het reële stelsel, terwijl dit straks wordt ondersteund door FTK en de Pensioenwet. Wordt dit tegengehouden door de invaringsdiscussie? Heeft men dan de systematiek van CDC wel voldoende uitgelegd aan de achterban? Het belangrijkste is de communicatie. Uitleggen, uitleggen, uitleggen. Zowel bij een CDC-contract als bij het reële stelsel dient aan alle betrokkenen duidelijk te worden gemaakt wat er gebeurt en waarom, teneinde het draagvlak voor de solidariteit te behouden. De recente plannen met betrekking tot de inkomensafhankelijke ziektekostenpremie laten zien hoe funest niet-uitleggen is voor solidariteit. Maak het daarom niet te complex en wees open en transparant over het doel van de contractswijzigingen. Onwetendheid leidt tot angst en besluiteloosheid, terwijl het in deze tijd nodig is om te durven innoveren en beslissingen te nemen. De pensioencontracten worden in overeenstemming gebracht met de werkelijkheid. 13

12 9 e P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E P E N S I O E N H E R V O R M I N G E N Ware vriendschap 14 Een prima systematiek, waarbij niet één generatie de pineut is tijdens een crisis. Ik ben dan ook voor de collectiviteit met deze vorm van solidariteit. IJmert Muilwijk Voorzitter CNV Jongeren Ware vriendschap wordt pas duidelijk in slechte tijden. Nu het in het westen even tegenzit, wordt als eerste de ontwikkelingshulp omlaag geschroefd. En ook in Nederland wordt het in rap tempo een stuk killer. Studenten mogen hun eigen studie gaan betalen en werklozen mogen zelf de weg naar de arbeidsmarkt zien te zoeken. In tijden van overschot zijn we vrienden, maar bij tekort blijkt dat maar heel oppervlakkig. Nu de dekkingsgraden een paar jaar onder de maat zijn, begint de schoen ook in pensioenland te wringen. Er is een terechte solidariteitsvraag tussen generaties. Toch wordt deze solidariteitsvraag in mijn ogen onterecht teveel naar het aanvullende pensioen getrokken. En onterecht wordt het als onsolidair gezien als je voor korten van pensioen bent. Jongeren zullen op hele andere manieren al extreem solidair moeten zijn met ouderen, door de vergrijzing, via torenhoge zorg- en AOW-kosten. Daar hebben we als Nederland niet voor gespaard en de kosten worden direct omgeslagen. We zullen vast de AOW verder fiscaliseren en de zorgkosten meer bij de ouderen neer gaan leggen, maar per saldo zullen de lasten van de jongeren van nu veel hoger zijn dan de jongeren van bijvoorbeeld 30 jaar terug. Niet leuk, maar het is in ieder geval wel duidelijk en een logisch resultaat van het stelsel. Veel meer moeite heb ik ermee als er via de achterdeur nog een extra rekening gepresenteerd wordt via het aanvullende pensioen. Hier staat weloverwogen eigenbelang voorop, met een soort pragmatische (kans)solidariteit. Het is een stelsel dat pieken en dalen in de economie met elkaar middelt. Dat is een prima systematiek waarbij niet één generatie de pineut is tijdens een crisis. Ik ben dan ook voor de collectiviteit met deze vorm van solidariteit. Opheffen van het stelsel is het kind met het badwater weggooien. Maar de rekening mag niet gaan doorslaan naar één kant door noodzakelijke maatregelen te blijven uitstellen. Als we echt vinden dat kortingen onacceptabel hoog uitpakken moeten we dat op een andere manier repareren. Misbruik niet een stelsel wat hier nooit voor bedoeld was. En al helemaal niet door het introduceren van onrealistisch hoge rekenrentes waardoor een voorschot op de toekomst wordt genomen. Willen we het vertrouwen in het aanvullende pensioenstelsel behouden, dan moeten we het consequent uitvoeren. Ware vriendschap regelen we op een andere manier. Ware vriendschap wordt pas duidelijk in slechte tijden.

13 V E R S L A G P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E Verslag 9 e PBM Rondetafelconferentie over hervormingen Pensioenhervormingen regeerakkoord, deelakkoord, septemberakkoord en Europese regels. De pensioensector staat voor een enorme klus. Want wat zijn de consequenties en hoe leg je deze hervormingen uit? Maarten Dijkshoorn leidde voor het laatst als voorzitter van de PBM Rondetafelconferenties de discussie. De inleiders Martin van Rijn, Angelique Joosen en IJmert Muilwijk zorgden voor pittige ingrediënten. Grotere verbanden zoals in de zorg Het aantal pensioenfondsen daalt. Gaat de consolidatieslag door en zijn er over 10 jaar nog maar 5 grote fondsen over? Net als in de zorgverzekering waar nu nog 5 grote spelers over zijn? Voor kleinere fondsen wordt het steeds moeilijker om kennis en kunde op peil te houden en te blijven voldoen aan steeds ingewikkelder regelgeving. Het is lastig om deskundige en capabele leden voor de besturen te vinden. Daarnaast zijn de kosten een belangrijk punt. Grotere fondsen werken doorgaans kostenefficiënter. Er zijn fondsen die overwegen om over te stappen naar een verzekeraar. Omdat verzekeraars werken met een rekenrente van 3%, stijgt de dekkingsgraad van de overgedragen aanspraken bij zo n overstap soms wel met 7%. Verzekeraars zien echter ook dat deze rekenrente niet houdbaar is en zijn nauwelijks nog bereid collectieve contracten tegen 3% rekenrente af te sluiten. Bij prolongatie van een collectief contract bij een verzekeraar worden fondsen geconfronteerd met een lagere rekenrente en fiks hogere premies. Men kijkt daarom steeds vaker naar aansluiting bij een bpf. Kleinere fondsen met een belegd vermogen van minder dan 2 miljard, denken na over hun toekomst. Veel van deze kleine opf en zoeken aansluiting bij een bpf, ook omdat ze tegenwoordig genoeg ruimte krijgen voor hun eigen identiteit. Pensioenakkoord en het reëel en nominaal contract De discussie laait op. Wat is nu het eigenlijke verschil tussen een reëel en nominaal contract? Wat we nu nog DB noemen gedraagt zich in feite al als een DC-regeling. De risico s zijn verschoven naar de deelnemers. Deelnemers betalen d.m.v. de premie maar 30% van wat aan het eind nodig is. Van het pensioenresultaat komt 70% uit het rendement. De behaalde rendementen zijn, net als in een DC-regeling, doorslaggevend voor het pensioenresultaat. Wat is dus een reëele pensioenambitie voor dit geld? Er zal bij de inrichting van het beleggingsbeleid beter gekeken moeten worden welke risico s deelnemers en gepensioneerden eigenlijk willen nemen. Daarbij zal wel aan deelnemers duidelijk gemaakt moeten worden dat minder risico eventueel een lager pensioenresultaat betekent, en dat meer risico gepaard gaat met grotere schommelingen. Het nominale contract belooft zekerheid maar volgens het CPB biedt het reële contract juist méér zekerheid. Hoe leg je dat aan je deelnemers uit? We hadden een pensioencontract dat zekerheid uitstraalde, maar door het afstempelen of niet-indexeren is dat al niet meer zo. Voor beide contracten komt een FTK. Het huidige FTK voor het nominale contract wordt strenger en voor het reële contract soepeler dan het vorige. De animo voor het reële contract is niet zo groot, omdat het invaren een hele klus is. De keuze Wat is dus een reëel pensioen? Welke risico s willen deelnemers en gepensioneerden nemen? Het nominale contract belooft zekerheid maar volgens het CPB biedt het reële contract méér zekerheid. 15

14 advertentie

15 V E R S L A G P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E tussen het reële contract en het nominale contract komt in essentie neer op de vraag over welke periode je kortingsmaatregelen wilt uitsmeren. Bij het nominale contract is dat drie jaar en kan het om forse kortingen gaan. In het reële contract is dat tien jaar met steeds kleine kortingen. En heel belangrijk: hoe leg je het uit aan deelnemers en gepensioneerden? Communicatie bepaalt het draagvlak tussen generaties Pensioenfondsen moeten uitleggen dat pensioenen minder zeker zijn dan altijd is voorgespiegeld. Jaren is er teveel toegezegd. In de jaren 90 klotste het geld tegen de plinten. De premies zijn toen fors verlaagd, zelfs tot 0 en er is ook premie teruggegeven aan werkgevers. Rond 2000 was premieverhoging tot de kostendekkende premie onbespreekbaar ook al ging de markt onderuit en was het langlevenrisico toen al een heel duidelijk gevaar. In 2002 krabbelden de dekkingsgraden weer op en leek alles weer goed te komen. Tot vier jaar geleden ging het in de ogen van de deelnemers prima en nu moeten we hen opeens vertellen dat er een tekort is. Dat kun je bijna niet uitleggen. Deelnemers willen weten waar ze aan toe zijn, maar hebben geen of weinig besef dat pensioenresultaten ook aan risico onderhevig zijn. Het gevoel moet landen dat 70% (middelloon)pensioen geen recht is, maar een ambitie. Het uiteindelijke resultaat hangt af van veel onzekere factoren. Vooral jongere deelnemers denken dat ze de inleg niet terugkrijgen. Die groep wil weten waarom de vlag er zo bijhangt en willen de vrijheid om te besluiten of ze wel of niet hun geld bij een pensioenfonds onderbrengen. Er moet heel hard aan gewerkt worden om jongeren de grote voordelen van collectief pensioensparen te laten zien. Dát is de uitdaging. Een handschoen die de sector niet mag laten liggen. Alleen door helder te vertellen waarom solidariteit voordeel biedt, kun je het draagvlak behouden. Tot vier jaar geleden ging het in de ogen van de deelnemers prima en nu is er opeens een tekort. Dat kun je bijna niet communiceren. De pensioensector moet de communicatie-uitdaging aannemen, anders valt het draagvlak weg. 17

16 V E R S L A G P B M R O N D E T A F E L C O N F E R E N T I E 18

17 P E N S I O E N H E R V O R M I N G Invaren, reële contracten en verplichtstelling Er zijn zorgen over het Nederlandse pensioenstelsel. Dit voorjaar heeft de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in een uitgebreide brief met een lijvige bijlage beschreven hoe hij denkt dat het pensioenstelsel toekomstbestendig kan worden gemaakt. Mr. Anton van Leeuwen Advocaat bij SteensmaEven Die plannen bouwen voort op de eerdere pensioenakkoorden. De brief is gesteld in, wat ik maar zal noemen, ambtelijk marketingjargon. Dat taalgebruik leidt ertoe dat niet ieder beestje bij zijn naampje wordt genoemd. Om het anders te zeggen: de minister bedient zich zo hier en daar van eufemismen. Ik zal daar in deze bijdrage twee voorbeelden van geven. Daarna zal ik kort iets zeggen over de juridische kluwen die ondanks het lijvige rapport Collectief invaren van pensioenaanspraken en pensioenrechten in het reële pensioencontract volgens mij niet echt ontward is. Ten slotte maak ik nog een opmerking over de kwestie of het nieuwe, reële contract wel past binnen het Nederlandse systeem van veelal verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen. van de Pensioenwet? Of waarom wordt, als een dergelijke karakterisering niet mogelijk is, niet duidelijk aangegeven dat er met het reële pensioencontract een nieuw karakter aan artikel 10 moet worden toegevoegd? Eén van de verworvenheden van de Pensioenwet was volgens de wetgever nu juist dat er duidelijk gekozen moest worden voor één van deze hiervoor genoemde karakters. Dan wist iedereen waar hij aan toe was. Het is op z n minst merkwaardig dat de minister zo n duidelijke keuze bij de introductie van het nieuwe, reële pensioencontract niet maakt. Gezien de beschrijving van het nieuwe, reële pensioencontract ga ik ervan uit dat het de 19 Eufemismen De kern van het plan is dat er op voorhand duidelijker afspraken moeten worden gemaakt over de risicoverdeling tussen de verschillende bij pensioenregelingen betrokken belanghebbenden. Het is de bedoeling van de minister dat de huidige, veelal harde nominale rechten met een zachte indexatiecomponent vervangen worden door zachte reële rechten. De minister spreekt van het nieuwe, reële, pensioencontract dat sociale partners voor ogen staat. Dat is een onduidelijke manier om de te bereiken situatie te beschrijven. Waarom wordt het beoogde nieuwe pensioencontract niet gewoon gekarakteriseerd als een premie-, kapitaal- of uitkeringsregeling, zoals geëist in artikel 10

18 P E N S I O E N H E R V O R M I N G In het nieuwe pensioencontract lijkt het pensioengeld steeds meer op spaargeld. De rechthebbende loopt expliciet risico. bedoeling is te kiezen voor een premieregeling. Als dat zo is, zeg dat dan gewoon en noem de premieregeling niet een nieuw, reëel contract. Het gebruik van verhullend taalgebruik is eens te meer verbazingwekkend nu zowel de minister, in zijn brief, als de Pensioenwet aandringt op het gebruik van duidelijke en begrijpelijke taal. Het blijft niet bij deze ene onduidelijkheid. Ook de veel gebezigde formulering het invaren van de opgebouwde pensioenaanspraken en -rechten (die ik verder zal aanduiden als pensioenrechten ) munt uit in onduidelijkheid. Het is een knap staaltje marketing. Het woord invaren suggereert een thuiskomen. Er wordt mee gesuggereerd dat de opgebouwde pensioenrechten eindelijk het karakter krijgen dat ze eigenlijk altijd al hadden moeten hebben. Hoe kun je er met dat in je achterhoofd nu tegen zijn die opgebouwde pensioenrechten te laten invaren in het nieuwe pensioencontract? Hier was een goede spindokter aan het werk. Het gaat echter niet om invaren, maar om een verplichte waardeoverdracht die de sociale partners kunnen effectueren en waar de belanghebbenden geen toestemming voor gevraagd wordt. Waarom wordt dat dan niet gewoon zo genoemd? Ook hier geldt weer mijn oproep: wees juist in de pensioendiscussie duidelijk en zeg dus wat je bedoelt. Juridische haken en ogen Een lastig juridisch punt is of de reeds opgebouwde rechten kunnen worden omgezet in nieuwe reële rechten. Er is om in de door de minister gewenste situatie te geraken (opgebouwde pensioenrechten worden omgezet in nieuwe zachte reële rechten, zonder dat rechthebbenden daartegen bezwaar kunnen maken) een wetswijziging nodig 1. Dat onderwerp wordt behandeld in het rapport en ook daar gaat het volgens mij mis 2. De vraag of een wetswijziging ook betrekking kan hebben op pensioenrechten die zijn opgebouwd voordat de wijziging in werking treedt, dient aan de hand van het overgangsrecht beantwoord te worden. In het rapport wordt hierover het volgende gezegd: 20 1/2 advertentie

19 P E N S I O E N H E R V O R M I N G Een wetswijziging zonder overgangsrecht heeft onmiddellijke werking en is van toepassing op de rechtsverhoudingen en posities zoals die bij de inwerkingtreding bestaan. Daardoor kunnen in het verleden opgebouwde pensioenaanspraken en -rechten met de inwerkingtreding van een wetwijziging worden meegenomen in het nieuwe pensioencontract en als zodanig worden gewijzigd. Betrokken deelnemers zullen dit wellicht ervaren als terugwerkende kracht doch daarvan zal geen sprake zijn. Dat ziet er overzichtelijk uit. Deze passage is ongetwijfeld gebaseerd op aanwijzing 166 van de gezaghebbende Aanwijzingen voor de regelgeving 3 die luidt: Een nieuwe regeling is niet slechts van toepassing op hetgeen na de inwerkingtreding voorvalt, doch ook op hetgeen bij de inwerkingtreding bestaat, zoals bestaande rechtsposities en verhoudingen (onmiddellijke werking). Onduidelijk is of met bestaande rechtsposities of -verhoudingen ook gedoeld wordt op opgebouwde rechten. In artikel 20 PW wordt het begrip opgebouwde pensioenaanspraken in plaats van verworven rechten gebruikt om aan te geven dat deze bepaling geen betrekking heeft op pensioenaanspraken die op risicobasis zijn verzekerd 4. Het zou wel eens mogelijk kunnen zijn dat met bestaande rechtsposities en -verhoudingen, verworven (op risicobasis verzekerde) rechten bedoeld worden en niet (op kapitaalbasis) opgebouwde rechten. In dit verband lijkt het mij niet zonder belang dat juist de kapitaaldekking van het Nederlandse pensioenstelsel in beton gegoten lijkt te zijn. Wellicht voelen de opstellers van het rapport 5 het verschil tussen opgebouwde rechten enerzijds en verworven rechten anderzijds intuïtief aan waar zij het volgende zeggen: Betrokken deelnemers zullen dit wellicht ervaren als terugwerkende kracht doch daarvan zal geen sprake zijn. Dit standpunt wordt niet beargumenteerd; hoogst onbevredigend. Het overgangsrechtelijke probleem is volgens mij dus een stuk ingewikkelder dan de opstellers van het rapport doen voorkomen. Met onmiddellijke werking zou mogelijk niet het beoogde doel worden bereikt. En of terugwerkende kracht in een situatie als deze kan worden toegepast is nog maar de vraag. Vragen die in het rapport niet beantwoord worden. Verplichtstelling en risico s Pensioengeld begint steeds meer op spaargeld te lijken. In het nieuwe pensioencontract loopt de rechthebbende expliciet risico. Ik zeg hier expliciet, omdat de belanghebbende in het huidige systeem impliciet via het achterwege blijven van indexatie en korten ook risico s loopt. Van een sociale regeling ontwikkelt het pensioen zich meer en meer tot een gewoon financieel product. Het is voor mij geen uitgemaakte zaak dat bij zo n min of meer gewoon financieel product de grote verplichtstelling past. Mag de deelnemer misschien zelf bepalen hoe en bij wie hij of zij zijn of haar risico s onderbrengt? Het is toch niet goed uit te leggen dat een deelnemer door een verplichtstelling in de armen van een toevallig slecht presterend pensioenfonds gedreven wordt, als die deelnemer daar ook nog eens de wrange vruchten van moet plukken. 1 Overigens stelt de minister in zijn brief waarin het Septemberpakket pensioenen wordt beschreven (TK , 32043, nr. 113) dat bijvoorbeeld het levensverwachtingsaanpassingsmechanisme kan worden geïntroduceerd binnen de huidige wettelijke kaders. 2 Ik ga hier niet in op de verdragsrechtelijke dimensie van deze kwestie (zie onder meer art. 1 van het Eerste Protocol van het EVRM). 3 Dat is een circulaire van de minister-president van 18 november 1992 ( 4 Wirschell 2010 (T&C Pensioenrecht, art. 20). Overigens wordt er algemeen vanuit gegaan dat artikel 20 PW ook betrekking heeft op opgebouwde pensioenrechten, ondanks het feit dat uitsluitend gesproken wordt van opgebouwde pensioenaanspraken (zie bijvoorbeeld: Lutjens en anderen, Pensioenwet Analyse en Commentaar, derde druk, p. 427.). 5 Rapport collectief invaren van pensioenaanspraken en pensioenrechten in het reële pensioencontract p. 31. Merkwaardig dat de minister geen duidelijke keuze maakt. 21

20 P E N S I O E N H E R V O R M I N G Halverwege Europa presenteerde forse plannen op pensioengebied in het groenboek en het witboek: meer dan twintig plannen, waarbij ook een aantal richtlijnen, wetgeving uit Europa dus. Eigenlijk zou het ontwerp van de herziene IORP-richtlijn, die het raamwerk biedt voor pan-europese pensioenfondsen, nu op tafel moeten liggen. Dat was de planning van de Europese Commissie. Dat is gelukkig niet het geval. 22 De pensioenfondsen zouden meer faciliterend kunnen optreden bij verandering van baan vanuit het uitgangspunt: we bieden een arrangement dat u helpt de overgang te maken. Pieter Omtzigt Lid Tweede Kamer CDA Commissaris Barnier steekt bijna al zijn energie in de bankenunie, in plaats van het samen creëren van een Europese pensioenmarkt. Iedereen spreekt over de complexiteit van de bankenunie met voor de hand liggende problemen als welke oude problemen (legacy assets) moeten de landen zelf opgelost hebben voordat hun banken mogen toetreden tot de bankenunie. Want een keer in die bankenunie staan landen via een Europees depositogarantiestelsel garant voor elkaars spaartegoeden. En er komt een Europees resolutiemechanisme, waarmee probleembanken worden afgewikkeld. De ontwikkeling op Europees terrein is hiermee pijlsnel gegaan. Bij het verdrag van Maastricht en daarna gingen we nog volledig uit van de no bailout clausule in het Europese verdrag: landen zouden hun eigen problemen altijd moeten oplossen. We kunnen veilig stellen dat met het ESM en met de bankenunie die clausule de facto een dode letter geworden is. Bij de plannen voor een Europese pensioenmarkt met pan-europese pensioenfondsen wordt nog steeds niet openlijk gesproken over op welke wijze landen voor elkaar verantwoordelijk kunnen worden. In Nederland kennen we geen garantiemechanisme, maar andere landen hebben wel vormen van staatsachtervang. Het is echter wel goed om dit scherp voor ogen te houden, wanneer pensioenfondsen en het toezicht erop langzaam worden overgeheveld van een nationale verantwoordelijkheid naar een Europese verantwoordelijkheid. Gelukkig is EIOPA, de nieuwe Europese toezichthouder, begonnen met het doorrekenen van voorstellen met een Quantitative Impact Assessment Study. De EIOPA heeft daar tot en met februari/ maart tijd voor nodig. De bedoeling is dat we dan kunnen zien welke gevolgen de nieuwe regels voor de IORP-richtijn zouden kunnen hebben voor de individuele fondsen en landen. Deze vertraging betekent overigens ook dat een ander scenario in beeld gekomen is. Want hoewel de Europese Commissie de herziene IORP-richtlijn in het werkprogramma voor