Wat zijn 'begrippen'?

Transcriptie

1 Wat zijn 'begrippen'? 1 Begrippen zijn bouwstenen Om gedachten te vormen en te communiceren hebben we begrippen nodig. Communicatie is het construeren en doorgeven van gedachten. Begrippen zijn de eenvoudigste en kleinste denkbouwstenen bij die constructie. Bewust communiceren impliceert het bewust omgaan met begrippen. Het woord 'stoel' is een van de vele mogelijkheden om het begrip 'een ding om op te zitten' uit te drukken. Je krijgt een gevoel voor het onderscheid tussen het 'begrip' en de taal - in dit geval het 'woord' - wanneer je een begrip achtereenvolgens omzet in vele talen. Zo kan je het begrip 'ding om op te zitten' op vele manieren uitdrukken: een tekening maken, een beeld maken, uitbeelden met mime, een video of een film, met klanken aangeven, dansen, een symbool of teken ontwerpen,... enz. Wanneer je alle uitdrukkingswijzen samenbrengt, ga je ervaren dat het 'begrip' niet samenvalt met het 'woord' of met een andere uitdrukking in een van de andere talen. In dit voorbeeld noch met het woord 'stoel' noch met de woorden 'ding om op te zitten', noch met een tekening of zo. 'Ding om op te zitten' is een povere poging om het begrip waar het over gaat, 'gestalte' te geven. Het zijn slechts woorden die verwijzen naar het begrip. Het woord 'stoel' is even goed een poging om het begrip tot leven te brengen. Zo ook 'zetel', 'zitbank', enz. Het begrip is van een niveau dieper dan het woord, want het woord is slechts een van de vele mogelijke manieren om het begrip uit te drukken. Wel is er steeds een taal nodig om het begrip begrip te laten zijn en hanteerbaar te maken voor mensen. We kunnen het niet hebben over een begrip zijn zonder een taal. Maar daarmee valt het begrip nog niet samen met de uitdrukkingswijze. Om het nog even moeilijker maar correcter te maken, het woord 'begrip' is ook maar een van de pogingen om te verwijzen naar dat onderliggende niveau van onze talen. 1 / 12

2 2 Begrippen hebben een taal nodig om er te zijn Begrippen kunnen slechts bouwstenen zijn voor onze gedachtenvorming en onze communicatie indien ze in een taal 'verschijnen'. Zonder een taal kan er niet worden gecommuniceerd over begrippen. Lees er meer over in "Talen en taalgebruik" 1) Een begrip kan slechts een begrip zijn wanneer het op de een of andere manier wordt uitgedrukt. We kunnen in ons lichaam geen begrip bedenken of hanteren wanneer er geen uitdrukkingswijze is. Je kunt het dus nooit hebben over het 'begrip op zich'. We zijn als mens steeds afhankelijk van een van de talen om begrippen te vatten en er over te communiceren. Anderzijds mogen we niet de fout maken om te stellen dat de woorden dus de begrippen zijn, dat er geen onderscheid te maken zou zijn tussen een woord en het onderliggend begrip. Dit heeft sommigen er toe gebracht te stellen dat er geen werkelijkheid is zonder begrippen, meer nog, dat er geen werkelijkheid is zonder taal. Het is correcter te stellen dat er geen menselijke werkelijkheid is zonder een menselijke taal, geen hanteerbare werkelijkheid zonder begrippen in een hanteerbare taal. Wat 'werkelijkheid' is, is immers een menselijke constructie. Woorden zijn de meest gebruikte vorm om begrippen te ver-talen. Woorden laten toe om te werken met definities of omschrijvingen en om begrippen scherp af te bakenen. Woorden laten toe om duidelijk het ene begrip na het andere te plaatsen en zo makkelijker een gedachtengang op te bouwen. Woorden maken het duidelijk waarover de gedachtengang gaat. De overtuiging dat er een wereld is waarin 'begrippen' bestaan zonder een ver-taal-ing is deel van het sacraal mentaal patroon. In dat mentaal patroon beschouwt men woorden als heilig of stelt men dat ze een kracht hebben van zichzelf. Het woord is het 'Woord van God' en werd geopenbaard, d.w.z. openbaar gemaakt, maar het was eerst bij God. Dit uit zich ondermeer in het belang dat wordt gehecht aan het juist uiten van de juiste woorden tijdens rituelen met de juiste gebaren. 2 / 12

3 3 Begrippen zijn een conventie Begrippen zijn creaties van de mens, ze zijn niet een 'natuurlijk gegeven'. Het is een cultureel gegeven, het behoort tot de cultuur van de mens. Ze zijn meer dan waarschijnlijk geleidelijk ontstaan samen met het geleidelijk ontstaan van het wezen dat we vandaag aanduiden met het woord 'mens'. Aangezien begrippen niet samenvallen met het gebruik van woorden mogen we aannemen dat de eerste begrippen reeds zeer lang geleden werden gevormd en gecommuniceerd, via andere uitdrukkingswijzen. Wanneer werd voor het eerst het begrip 'gevaar', 'de ander', 'prooi', 'voedsel', enz. gevormd en hoe werd het gecommuniceerd? Wanneer werd voor het eerst het begrip 'liefde' gevormd en gecommuniceerd? Welke context was er nodig om de begrippen 'oorlog' en 'vrede' te vormen en er woorden voor te bedenken? Zelfs al neem je aan dat begrippen ook genetisch kunnen worden verankerd en via de genen worden doorgegeven dan nog zijn begrippen creaties van de mens en niet een 'natuurlijk gegeven'. De vorming van een begrip, de inhoud en het uitdrukken ervan is een conventie, via conventionele woorden, kleuren, klanken, bewegingen, gebaren, tekens, beelden, geuren, smaken en aanrakingen, voorwerpen, enz.. D.w.z. er is geen enkele andere grond voor het creëren van een begrip en de invulling ervan - het geven van een betekenis - dan de afspraken die mensen met elkaar maken. Een conventie is gewoon een afspraak tussen mensen en die kan je om het even wanneer in om het even welke richting veranderen. Ieder mens is vrij om de invulling en de uitdrukkingen te aanvaarden, te verwerpen of te wijzigen of nieuwe begrippen te verzinnen en te gebruiken. Heel veel misverstanden, verschillen van mening en ruzies hebben ondermeer te maken met het verschillend invullen, uitdrukken en gebruiken van dezelfde begrippen. Wanneer slechts één persoon een begrip bedenkt en betekenis geeft en dit wordt door geen enkel andere persoon aanvaardt en gebruikt, dan behoort dat begrip enkel tot de persoonlijke werkelijkheid van die bedenker. Wanneer een groep mensen een begrip aanvaarden en gebruiken behoort dit tot de werkelijkheid van die groep. 3 / 12

4 Even een tekst van Zhuang Zi (China ca.-350 tot -275) Met namen en concrete materie ben je in het rijk der dingen. Zonder namen en zonder materie zijn er geen dingen, maar is er leegte. Je kunt erover praten en je kunt erover denken, maar hoe meer je erover praat, hoe verder je ervan afraakt. Wat alras geboren moet worden kan niet worden tegengehouden; wat alras moet gaan sterven kan niet worden tegengehouden. Leven en dood zijn niet ver van elkaar verwijderd, maar we kunnen de rationaliteit ervan niet doorgronden. Te zeggen dat er "geen maker" was of dat "iemand het deed", dat zijn alleen maar veronderstellingen die voortkomen uit onze twijfels. Bekijk ik de zaak vanuit het begin, dan zie ik een oneindig verleden. En zoek ik ernaar in het einde, dan vind ik een onbeperkte toekomst. Oneindig', 'onbeperkt' betekenen 'niet in woorden uit te drukken', en dat komt overeen met het principe van de dingen. Maar veronderstellingen als "er was geen maker" of "iemand deed het", die berusten op woorden, en beginnen en eindigen dus met de dingen zelf. De Tao is niet te bevatten; bevat je hem, dan is het de Tao niet. De naam van "Tao" is alleen maar een surrogaathulpmiddel. Als woorden toereikend waren, dan zouden we de hele dag kunnen spreken, en alles wat we zeiden zou dan in overeenstemming met de Tao zijn. Maar omdat woorden nu eenmaal niet toereikend zijn, praten we de hele dag, maar komen we niet verder dan de dingen. De Tao staat boven de dingen, en spreken zowel als zwijgen is ontoereikend om er uitdrukking aan te geven. Alleen door noch te spreken noch te zwijgen kunnen we onze gedachten boven de dingen laten uitstijgen. Zhuang Zi 25,X (Kristoffer Schippers, "Zhuang ZI, De volledige geschriften", p ) 4 / 12

5 4 Begrippen zijn niet de werkelijkheid 4.1 Wat is 'werkelijkheid'? De begrippen die we gebruiken zijn niet de werkelijkheid. Het zijn enkel middelen om te verwijzen naar een 'fenomeen' dat we 'werkelijkheid' noemen en zo behandelen. Begrippen zijn middelen om te communiceren. Een noodzakelijk middel, maar niet meer dan een middel. Het woord 'maan' of de tekening van een maansikkel heeft niets van doen met de planeet. Er is geen enkel fundamenteel verband tussen het fenomeen dat we waarnemen aan de hemel en het woord 'maan'. Het is enkel een begrip dat ons helpt om naar dat hemellichaam te verwijzen. Het is niet meer dan een afspraak om op deze manier te verwijzen naar het lichtend object aan de hemel. Het 'ding' dat wij planeet noemen en aanduiden met 'maan' bestaat werkelijk omdat mensen (minstens twee) het kunnen waarnemen en het er over eens zijn. Wat werkelijkheid is, is 'werkelijkheid' voor die mensen die het kunnen waarnemen en voor hen die het niet zelf kunnen waarnemen maar geloof hechten aan het woord van diegenen die beweren dat ze het kunnen waarnemen. Het begrip 'werkelijkheid' is een menselijk begrip en per definitie gebonden aan mensen. Zodoende kunnen mensen van mening verschillen over datgene wat 'werkelijkheid' is. Er kunnen dus vele 'werkelijkheden' zijn. Dit is niet in tegenspraak met de bewering dat de begrippen die we gebruiken niet de werkelijkheid zijn. Voor sommigen verwijzen de begrippen 'astraal lichaam' en 'etherisch lichaam' naar werkelijkheden die ze kunnen ervaren (cf. de antroposofie). Echter zelfs voor mensen die beweren dit te kunnen ervaren verwijst het begrip en de ver-taal-ing in het woord 'astraal lichaam' naar een werkelijkheid maar zijn het begrip en de woorden niet de werkelijkheid. 4.2 Een 'werkelijkheid' zonder de mens? Het is een onderdeel van het sacraal-magisch denken om wél een relatie voorop te stellen tussen een begrip en datgene waar het naar verwijst. Voor het sacraal denken is er een rechtstreekse en werkzame relatie tussen woorden, beelden en 'werkelijkheden'. 5 / 12

6 Bestaan er dan twee 'werkelijkheden': de 'werkelijkheid' die we construeren met onze begrippen en de 'werkelijkheid' die niet in begrippen gevat is? Dit laatste is een louter abstracte constructie want het begrip 'werkelijkheid' is een menselijk begrip. Over wat niet menselijk is kan niet - op een menselijke manier - worden gecommuniceerd. Vooropstellen dat er een 'werkelijkheid' bestaat buiten de menselijke werkelijkheid die is opgebouwd met menselijke begrippen is een contradictie. We hebben geleerd om waar te nemen mét en via begrippen. Dat wil zeggen dat we niet zonder begrippen kunnen waarnemen! Wanneer we een rode bloem zien, kijken we met begrippen in ons hoofd, begrippen zoals 'plant', 'kleur', 'rood', 'bloem', enz. Het vraagt een doorgedreven oefening (bv. via Zen of Vipassana) om het opkomen van begrippen te stoppen wanneer we waarnemen. We moeten dan het eeuwige 'innerlijke praten' leren stoppen. De vraag daarbij blijft of het überhaupt mogelijke is om 'waar te nemen' zonder begrippen. De baby beleeft nog - kortstondig - de wereld waarin de verbinding nog moet gelegd worden tussen waarnemen en begrippen, het waarnemen zonder dat je innerlijk praat. Maar met de baby kan je niet communiceren over de fenomenen die hij waarneemt. Om te communiceren moet hij in de mensenwereld stappen. In enkele stromingen van de Zen gaat het net daar om, waar te nemen zonder gedachte en dus zonder begrip of een begrip zonder taal en dus zonder communicatie en dus zonder er over te praten en dus zonder er een oordeel over te vellen en dus zonder 'waar of niet waar'. Wat rest is de persoonlijke beleving van iemand die daarover niet kan communiceren. De vraag is, wie heeft daar wat aan? Dan kom je bij het doel van 'verlichting' of 'bevrijding'. 4.3 De werkelijkheid bestaat omdat we ze voor waar nemen Wat we 'werkelijkheid' noemen is enkel datgene wat kenbaar is via onze waarnemingsorganen, onze zintuigen (vijf of zes, afhankelijk van de invulling van het begrip 'zintuig' 2). We kunnen wel een andere 'werkelijkheid' veronderstellen of vermoeden maar een 'veronderstelling' of een 'vermoeden' is enkel als 'veronderstelling' 6 / 12

7 een werkelijkheid, het is een werkelijke veronderstelling verder niet. We moeten een waarneming omzetten in begrippen en zorgen voor een vertaal-ing willen we ooit kunnen communiceren over wat we waarnemen, met onszelf en met anderen, om het even op welke manier. Een waarneming waarover je niet kunt communiceren met anderen bestaat voor hen niet. Een waarneming waarover je niet kunt communiceren met jezelf bestaat niet, noch voor de anderen noch voor jezelf. Ze bestaat niet want ze is op geen enkele manier communiceerbaar en kan dus op geen enkele manier worden aangenomen als 'waar voor ons'. 'Bestaat' er toch iets voor diegene die waarneemt en er niet over kan communiceren? Of betreft het hier enkel een kenmerk van de waarnemer, namelijk dat hij niet zo goed kan communiceren over wat hij ervaart? In welke mate kan iemand 'iets' waarnemen zonder het 'iets' te construeren in zijn geest? Op basis waarvan construeert hij dat 'iets' in zijn geest waarover hij niet kan communiceren? Kan iemand iets 'ontvangen' zonder het 'waar te nemen'? Mystici in alle culturen en religies trachten ons te vertellen dat het conventionele begrip 'bestaan' niet kan verklaren wat ze ervaren. Om toch te kunnen communiceren met zichzelf en met de omgeving gebruiken ze daarom veelal beelden en een poëtische taal en geen woorden met een strikte definitie. 4.4 Geen waarneming zonder waarnemer, zonder het waarnemen en zonder waarnemingsorgaan. Waarnemen heeft altijd een waarnemer nodig en die waarnemer is geen afstandelijke, objectieve observator maar maakt onlosmakelijk deel uit van het gebeuren dat we 'waarnemen' noemen. Hij is betrokken deelhebber. Je kunt niet waarnemen zonder de kennis die je op dat ogenblik bezit én de kennis die je niet bezit. Het niet bezitten van kennis is evenzeer bepalend voor wat je wel of niet waarneemt als het bezitten van bepaalde kennis. Aangezien we niet weten wat we niet weten, weten we ook niet wat we niet kennen als waarneming. Een waarneming kan niet zonder waarnemer (1) doch evenmin zonder 'iets' dat kan worden waargenomen (2), zonder een waarnemingsorgaan (3) en 7 / 12

8 zonder de actie van het waarnemen (4). Neem een van deze vier interafhankelijke componenten weg en er kan geen sprake meer zijn van een waarneming. Hetzelfde kan worden gesteld voor het bestaan van begrippen. Om begrippen te hebben is er een begrippenmaker nodig = een mens (1), 'iets' waarvoor een begrip nodig is = een ervaring of een waarneming door een mens (2), een orgaan waarmee je begrippen maakt = het lichaam van een mens, voornamelijk het brein (3) en de actie van het begrippen maken = het abstraheren en conceptualiseren (4). 4.5 "Ik zie, ik zie wat jij niet ziet" We geloven vrij gemakkelijk: dat datgene wat we zien er is en er is zoals we het zien, dat datgene wat we horen er is en er is zoals we het horen, dat datgene wat we ruiken er is en er is zoals we het ruiken, dat datgene wat we voelen er is en er is zoals we het voelen, dat datgene wat we smaken er is en er is zoals we het proeven, dat datgene waar we ons bewust van zijn er is en er is zoals we er ons bewust van zijn. Toch hebben we de bevestiging nodig van anderen. We zoeken bij anderen de bevestiging dat wat we menen dat we waarnemen, ook zo door hen wordt waargenomen. Indien andere dat niet bevestigen rijst twijfel over onze waarneming. We kunnen onszelf niet controleren op wat we waarnemen. Anderen kunnen niet controleren of dat wat wij waarnemen, is zoals wij het waarnemen. Zij kunnen evenmin controleren of wat wij waarnemen hetzelfde is als datgene wat zij waarnemen. Via de begrippen en de talen trachten we daar wel achter te komen of op z'n minst over akkoord te gaan met elkaar. We hebben anderen nodig om met onszelf akkoord te gaan dat datgene wat we zien werkelijk datgene is wat we zien, dat we horen wat we horen, enz. We hebben anderen nodig om met hen akkoord te gaan dat datgene wat we zien gelijk is aan datgene wat zij zien, enz. 8 / 12 We vergeten al te gemakkelijk dat kleurenblinden toch kleuren zien. Ze zien namelijk hun kleuren, alleen niet de kleuren die anderen (een meerderheid) beweren wél te kunnen zien! Zo horen 'geluidenblinden' toch geluiden, ruiken 'geurblinden' toch geuren, voelen 'gevoelsblinden' toch gewaarwordingen, proeven 'smaakblinden' toch smaken, zijn 'bewustzijnsblinden' zich toch van iets bewust.

9 We zijn er ons niet van bewust dat iedereen beperkt is in het zien, horen, ruiken, voelen, smaken en bewust zijn. We zijn ons niet bewust van onze eigen beperkingen net zoals een kleurenblinde nooit uit zichzelf kan ontdekken dat hij kleurenblind is! Hij moet aanvaarden dat wat hij ziet anders is dan wat de anderen zien en dat de anderen in de meerderheid zijn en dat hij nooit kan zien wat de anderen zien en evenmin dat de anderen kunnen zien wat hij ziet. Wat is de 'werkelijke' kleur? Wat is 'werkelijkheid'? We hebben de behoefte dat meerdere mensen met ons akkoord gaan dat wat wij zien, is zoals wij en zij het zien, dat wat wij horen is zoals wij en zij het horen, enz. Dit is deel van de menselijke interactie om elkaar te bevestigen in het feit dat de 'werkelijkheid' werkelijk is zoals die voor ons 'werkelijk' is. 5 Ieder begrip is een 'tweeling-begrip' Wanneer we een begrip vormen of gebruiken, creëren we tegelijk de 'tweelingbroer of -zus' van dat begrip. Wie het begrip 'licht' gebruikt (in welke taal dan ook), gebruikt tegelijkertijd het begrip 'donker' of 'duister' of 'zwaar'. Het een kan niet zonder het andere, omdat het ene begrip maar zin heeft binnen de relatie met het andere begrip. Het heeft geen zin om het begrip 'licht' te hebben indien er niet het begrip 'donker' bestaat. Het begrip 'kleur' heeft maar zin als er ook een omstandigheid bestaat van 'niet-kleur' of 'kleurloos'. In feite vormen we telkens een 'tweeling-begrip'. In het lineair mentaal patroon spreekt men van 'tegenpool' omdat in die visie ieder fenomeen op zich bestaat, met duidelijke grenzen, met een eigen identiteit los van een andere identiteit. Er kunnen wel nauwe relaties zijn tussen identiteiten want anders zou er geen sprake zijn van tegen-pool. Het begrip 'tegenpolen' verwijst naar een andere relatie tussen de twee begrippen dan het begrip 'tweeling-begrip'. In het lemniscatisch mentaal patroon is er helemaal geen sprake van 'polen'. Het begrip 'polen' verwijst gewoon niet naar een werkelijkheid maar is louter een woordenspel van mensen die de wereld in vakjes indelen. 6 Ieder begrip is een 'begrip binnen een context' Ieder begrip is altijd 'een begrip binnen een context', d.w.z. dat we met het creëren van een begrip (en zijn tweeling-begrip) tegelijk een context bepalen waarbinnen dat begrip thuis hoort, waarbinnen het kan worden beleefd en 9 / 12

10 toegepast. Het begrip 'licht' 'donker' kan enkel bestaan in een context waarbinnen de begrippen 'zien', 'kunnen herkennen', enz. betekenis hebben en waarvan we het bestaan ervan als vanzelfsprekend beschouwen. Even spelen met een beeld: wie het begrip 'venster' gebruikt, heeft tegelijk het begrip 'vlak' nodig want communiceren over een venster is enkel mogelijk wanneer er ook een begrip 'vlak' bestaat (in de vorm van een plat vlak, een muur of een dak of zo). Maar er is meer, de begrippen 'venster' en 'vlak' zijn enkel begrijpbaar binnen een ruimere context. De proef op de som: neem een houten kader en hou die in de lucht, niemand gaat dat op die plaats herkennen als een 'venster'; plaats datzelfde houten kader in een omgeving die bestaat uit herkenbaar vast materiaal (bladeren, papier, hout, stenen,... om het even) en men zal makkelijker spreken van een 'venster'. Leg datzelfde kader nu in een vijver en weer zal niemand het herkennen als 'venster', tenzij een dichter want die gebruikt poëtische taal en daar past het wel. Het begrip 'venster' gaat samen met het begrip 'opening' en dit begrip is tweeling met het begrip 'gesloten vlak', geen 'opening' zonder iets dat als 'gesloten' wordt ervaren. Het is de ruimere context die mede bepaalt of mensen een bepaalde opening als 'venster' zullen aanduiden. Er zijn vele openingen die geen venster zijn. Wanneer we het over een venster hebben, gaat het wel steeds over het begrip 'opening'. Sommige mentale patronen beperken begrippen tot bepaalde contexten. Dit maakt die begrippen armer, de talen armer en de communicatie enger. Lineair denken heeft als kenmerk dat het begrippen strikt wil definiëren en dat het de context van de begrippen strikt wil bepalen. Zo bv. de begrippen 'leerling' 'leraar'. Ze horen thuis in een context waarvan op de een of andere wijze sprake is van 'leren'. Het lineaire denken wil dit graag beperkt zien tot een aantal duidelijk omschreven, vastgelegde contexten. Men spreekt niet van de leerling en de leraar wanneer men de relatie wil aangeven tussen iemand die in een ziekenhuisbed ligt met iemand die zorg draagt voor die persoon. Zelfs wanneer de persoon in het bed op dat ogenblik veel leert van diegene die hem zorg verleent en omgekeerd. Dit is tevens een voorbeeld van de invloed van mentale patronen op het relationele aspect van begrippen en taal. 10 / 12

11 De beïnvloedende relatie tussen begrippen en context is wederzijds. Met het creëren en ver-talen van begrippen construeren we tegelijk een omgeving, een context. Er kunnen geen begrippen zijn zonder een context. Het omgekeerde is evenzeer waar: er kan geen 'context' zijn zonder 'begrippen'. 7 Begrippen hebben een relationele dimensie We zijn geneigd om bij begrippen en woorden ervan uit te gaan dat het hier om de inhoud van de communicatie gaat, vooral of zelfs uitsluitend. Begrippen hebben echter enkel een functie in een wereld waarin er interactie is en wordt gecommuniceerd. De relationele dimensie van het vormen en hanteren van begrippen is daarom even essentieel als de inhoudelijke dimensie. Een begrip bestaat enkel wanneer minstens twee personen een relatie aangaan via het begrip, wanneer ze een afspraak hebben over de inhoud van het begrip en om het begrip te gebruiken. Het vormen en gebruiken van begrippen kan daarom niet los worden gezien van een relatie tussen mensen. Dat betekent niet dat het een goede of vlotte relatie moet zijn. Twee mensen die het niet eens zijn met elkaar hebben gemeenschappelijke begrippen nodig om ruzie te kunnen maken. Ze hebben ook een gemeenschappelijke taal nodig. Wanneer er geen gemeenschappelijke woordentaal beschikbaar is, zoeken ze naar een andere taal om duidelijk te maken dat ze het over 'iets' niet eens zijn. Die andere taal drukt ook begrippen uit. Zo kunnen ze tot gemeenschappelijke begrippen komen en flink ruzie maken of oorlog voeren. 8 Begrippen zijn tijdelijk Zowel de woordentaal, de inhoud als het gebruik van begrippen zijn tijdelijk, d.w.z. ze zijn cultureel bepaald door de culturele context waarin ze werken en ze veranderen samen met die cultuur. Begrippen leven bij bepaalde personen en worden op een bepaald ogenblik formeel gevormd. Dan krijgen ze hun eerste ver-taal-ing. Soms is de inhoud nog informeel, Op een bepaald ogenblik vindt iemand het nodig om de inhoud formeel te stellen. In de loop van de geschiedenis wordt soms het woord aangepast waarmee men het begrip vat, soms verandert de in houd en niet zelden verandert het gebruik 11 / 12

12 van het begrip ook al blijft men hetzelfde woord hanteren. Wanneer ontstond het begrip 'netwerk', informeel, formeel? Welk ander woord werd in het verleden gebruikt voor (wellicht) dezelfde ervaring? Denk aan de Assyriërs, Grieken, de Romeinen. Wat was de eerste inhoud? Welke inhoud geef jij er vandaag aan? Enkele jaren geleden zag ik in Parijs een tentoonstelling van een kunstenares die kerkhoven maakte met een graf voor woord dat inmiddels gestorven is. Op ieder graf stond een kruis met daarop een gestorven woord. Er waren zeer veel graven, tientallen, zeker meer dan honderd. Niet alleen het gebruik van het woord was gestorven maar zij vroeg zich ook af of samen met het woord niet tevens een begrip was gestorven! Haar werk toonde voor haar de verarming van de Franse taal. Voor mij was het een illustratie van het leven van begrippen en woorden. Ieder jaar sterven er woorden. Maar wellicht sterven er ieder jaar ook begrippen en worden er nieuwe begrippen geboren. Er komen ieder jaar nieuwe woorden in het woordenboek, soms voor een bestaand begrip, soms voor een nieuw begrip. 1 Lees over de verschillende talen in "Talen en taalgebruik", terug te vinden in LA Bib 2 Het boeddhisme rekent 'bewustzijn' ook tot de zintuigen. Francis Gastmans 12 / 12