Jaarverslag dagelijks verbonden

Transcriptie

1 Jaarverslag 2008 dagelijks verbonden

2 dagelijks verbonden

3 naamsverandering 2008 Op 1 juli 2008 verkreeg Continuon de economische eigendom van de netwerken en werd een aantal onderdelen van voormalige service providers geïncorporeerd in Continuon. Op Sinds 1 juli november verkreeg 2008Continuon leveren wij dede economische diensten aan eigendom onze klanten van de niet netwerken langer onder en werd de een naam aantal Continuon, onderdelen maarvan onder voormalige de naamservice Liander. providers De nieuwe geïncorporeerd naamgeving in houdt Continuon. verband Sinds met de17organisatorische november 2008 leveren splitsing wij van de de diensten Nuon-groep aan onze in een klanten productieniet langer en leveringsbedrijf onder de naam maar onder de naam Liander. De nieuwe naamgeving houdt verband en eencontinuon, netwerkbedrijf. met de organisatorische splitsing van de Nuon-groep in een productie- en leveringsbedrijf Het en leveringsbedrijf blijft de naam Nuon voeren. en eenproductienetwerkbedrijf. Liander vormt als brede netbeheerder de kern van het nieuwe netwerkbedrijf, H et netwerkbedrijf, dat Alliander waarvan heet. netbeheerder Liander de kern vormt, met de naam Alliander. De namen Liander en Alliander komen voort uit het Franse woord liaison, dat verbinding betekent. De namenonze Liander netwerken en Alliander vormen komen letterlijk voortde uit verbinding het Fransetussen woordde liaison, productie dat en verbinding het gebruik betekent. van Onze energie. netwerken Bovendien vormen zijnletterlijk ze onze verbinding de verbinding met tussen de samenleving. de productie en het Op gebruik 17 november van energie. 2008Bovendien namen wijzijn onzezenieuwe onze verbinding naam in gebruik met de en samenleving. nadien informeerden Op 17 wij november stapsgewijs 2008 namen onze klanten wij onze en nieuwe relatiesnaam hierover. in gebruik en nadien informeerden wij stapsgewijs onze klanten en relaties hierover. Continuon Netbeheer (hierna: Continuon) is ontstaan als gevolg van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. In 2001 werden de toenmalige netbeheerders Noord-West Net en EWR Netbeheer bij Continuon gevoegd. Continuon was tot 1 juli 2008 een smalle netbeheerder. Dat betekende dat Continuon strategische beleidsbeslissingen nam en de operationele taken zoveel mogelijk uitbesteedde aan service providers. Tot die uitbestede werkzaamheden behoorden klantenservice (inclusief meteropname en incasso), het opsporen en herstellen van storingen aan het netwerk en het uitvoeren van onderhoud, vervangingen en nieuwbouw Overdracht beheer hoogspanningsnetten aan TenneT Liander is eigenaar van en verantwoordelijk voor het beheer van de regionale gas- en elektriciteitsnetten in een groot deel van Nederland. Daarnaast is Liander eigenaar van de 110 en 150 kv-netten in haar voorzieningsgebied waarvan de beheerverantwoordelijkheid per 1 januari 2008 bij wet is overgedragen aan de landelijk netbeheerder TenneT. Wij verzorgen in opdracht van TenneT het onderhoud, de uitbreiding, de vervanging en de innovatie van deze 110 en 150 kv-netten Bekendmaking Bekendmaking nieuwe naam nieuwe naam Liander Liander Continuon wordt een brede netbeheerder jaarverslag 2008 Ingebruikname Ingebruikname nieuwe nieuwe naam naam en huisstijl en huisstijl

4 Liander in één oogopslag inhoudsopgave Liander geeft uitvoering aan de taken die in de Elektriciteitswet 1998 en Gaswet zijn neergelegd. Zo houdt Liander op een doelmatige, betrouwbare en veilige wijze haar infrastructuur in werking en onderhoudt en ontwikkelt zij dit netwerk. Daarnaast biedt Liander een transparante en non-discriminatoire toegang tot haar netwerk tegen kostenreflecterende tarieven. Hiermee faciliteert Liander de werking van de vrije energiemarkt. Naamswijziging Liander in één oogopslag 4 Voorwoord 6 Kerncijfers 8 Profiel van de onderneming 9 Belangrijke momenten 10 Feiten en cijfers Aantal klanten elektriciteit Aantal klanten gas Aantal fte s Gemiddelde uitvalduur Elektriciteit Gas 2,8 miljoen 2,1 miljoen 24 minuten 21 seconden Getransporteerde volumes Elektriciteit GWh Gas miljoen m 3 Gefaciliteerde switches Netto-omzet Winst na belastingen Locaties elektriciteit en gas alleen elektriciteit alleen gas miljoen 284 miljoen Verslag van de directie 12 Strategie 12 Belangrijkste externe ontwikkelingen in Financieel 13 Vooruitzichten 19 Regulering netbeheer 21 Marktmodel 21 Wet- en regelgeving 22 Ontwikkeling netbeheerkosten 24 Dagelijks verbonden 27 Verbonden met de klant 27 Verbonden met de maatschappij 28 Verbonden met de medewerker 28 Verbonden door innovatie 30 Verbonden door samenwerking 31 Verbonden door het netwerk 34 Toezicht en bestuur 37 Bericht van de Raad van Commissarissen 38 Doelstelling Liander heeft als doel in Nederland de meest vooraanstaande netbeheerder te zijn voor elektriciteit en gas en de vrije energiemarkt optimaal te faciliteren. Wij willen dit doen tegen de beste prijskwaliteitverhouding, waarbij wij onze diensten snel, innovatief en betrouwbaar leveren. Hierbij maken wij gebruik van de mogelijkheden die de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet ons bieden. Vanuit onze ambitie om continu te verbeteren, willen wij een evenwichtige bijdrage realiseren aan de groei van al onze stakeholders (aandeelhouders, klanten, medewerkers en maatschappij) en werken wij gedreven aan een betere samenleving. Taken De taken die wij uitvoeren vallen binnen het zogenaamde gereguleerd domein. Daarnaast leveren wij op verzoek van de klant aanvullende diensten die ook in de vrije markt, het zogenaamde vrije domein, aangeboden worden. Het gaat dan wel om diensten die voortvloeien uit onze wettelijke taken. Voor het toezicht op de uitvoering van de wettelijke taken en de naleving van de Elektriciteitswet 1998, de Gaswet en aanvullende regelgeving is de Energiekamer (EK) verantwoordelijk. De EK is onderdeel van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa). De EK stelt de tarieven vast voor het gebruik van het netwerk. Jaarrekening Overige gegevens 87 Verklaring ex artikel 18, derde lid Elektriciteitswet 1998 en ex artikel 10d, derde lid Gaswet 89 Kengetallen, begrippenlijst en afkortingen 90 jaarverslag 2008

5 voorwoord Dagelijks verbonden Dit jaarverslag zou uit twee delen kunnen bestaan. Het eerste deel over de eerste helft van 2008, toen nog sprake was van Continuon als smalle netbeheerder, die voor de uitoefening van taken gebruikmaakte van andere onderdelen binnen de Nuon-groep. En een tweede deel over de tweede jaarhelft, toen Continuon verder ging als brede netbeheerder. Die verbreding als gevolg van nieuwe wetgeving leidde ertoe dat uitvoeringsonderdelen deel gingen uitmaken van de netbeheerder. Ook leidde nieuwe wetgeving ertoe dat alle netwerkactiva op de balans van de netbeheerder terechtkwamen. Tevens kreeg Continuon in de tweede jaarhelft de nieuwe naam Liander en werd de netbeheerder onderdeel van het per 1 juli 2008 gevormde netwerkbedrijf. De vorming van het netwerkbedrijf was de eerste stap in de splitsing van de Nuon-groep en de volledige verzelfstandiging van de netwerkactiviteiten. Als gevolg van de aanpassingen van de interne organisatie, heeft in 2008 een proces plaatsgevonden waarbij een nieuwe missie en een nieuwe visie zijn geformuleerd. Deze geven betekenis en richting aan ons handelen en komen onder meer tot uitdrukking in een nieuwe naam en huisstijl. Uitgangspunt van onze missie is om te zorgen voor een betere samenleving in de regio s waarmee wij zijn verbonden. Die missie kunnen wij volbrengen door betrouwbaar te zijn in onze dienstverlening, door betrokken te zijn bij al onze belanghebbenden en door de beste te zijn in onze sector. Wij verbinden en willen verbonden zijn. Zo goed mogelijk en elke dag. Ook wat betreft het economisch tij kan 2008 globaal in twee delen worden gesplitst. Tot september kenmerkte de Nederlandse economie zich door groei. Daarna was sprake van economische terugval als gevolg van de kredietcrisis. Voor onze activiteiten had de economische terugval geen gevolgen. In 2008 was zelfs sprake van méér werk dan in Zo was in 2008 het investeringsniveau substantieel hoger dan in Dat betekende forse inspanningen van eigen mensen, toeleveranciers en aannemers. Wél moest Liander een voorziening nemen op een deel van de beleggingsportefeuille, die verband houdt met de cross border leases op de netten. Deze voorziening drukt het resultaat over Afgezien daarvan kunnen wij terugkijken op een goed jaar waarin een solide nieuw bedrijf is gecreëerd met een goed resultaat. De winst na belastingen bedraagt 284 miljoen. Onze dienstverlening aan klanten is in 2008 op een goed niveau gebleven waarbij met name stappen zijn gezet op het gebied van digitale dienstverlening aan zakelijk klanten. De uitrol van de Slimme Meter hebben wij getemporiseerd in afwachting van goedkeuring van desbetreffende wetgeving, die mogelijk volgt in de eerste helft van Een uitdaging was de snelle groei van het aantal nieuwe aansluitingen voor teruglevering bij tuinders. Door bij te schakelen in capaciteit en soms door tijdelijke oplossingen hebben wij in deze groeiende behoefte kunnen voorzien. De komende jaren wordt hard gewerkt om ons net, dat in de vorige eeuw is opgezet om energie vanuit centrales naar eindgebruikers te distribueren, intensief te gaan gebruiken voor het terugleveren en distribueren van decentraal en vaak duurzaam opgewekte energie alsmede aan het slimmer maken van netwerken ten behoeve van nieuwe ontwikkelingen zoals de elektrische auto. Samen met de andere netbeheerders is hiervoor een actieplan gemaakt dat wij als netbeheerder ondersteunen en voortvarend zullen implementeren. De betrokkenheid van onze medewerkers was in 2008 hoog en het ziekteverzuim bleef stabiel ten opzichte van vorig jaar. En dat ondanks alle veranderingen. Het is dankzij onze medewerkers dat wij een robuuste onderneming zijn, die bijdraagt aan maatschappelijke en economische groei. Zonder de betrokkenheid en inspanningen van onze medewerkers zouden wij in 2008 niet zo succesvol zijn geweest. Mede namens mijn collega s in het managementteam spreek ik hiervoor mijn dank en waardering uit. Toch vormt dit jaarverslag terecht één geheel. Want niet omstandigheden en ontwikkelingen, maar de dagelijkse continuïteit van ons werk en van onze energienetten vormen de rode draad door Die continuïteit zorgde ervoor dat de leveringsbetrouwbaarheid van onze netten stabiel is gebleven. In 2008 waren onze netten voor meer dan 99,99% van de tijd beschikbaar. Verder is ons meerjarenvervangingsprogramma voor 2008 nagenoeg geheel gerealiseerd, wat belangrijk is voor het op peil houden en verbeteren van de kwaliteit van de netten. En ondanks het toegenomen werkaanbod is er in 2008 veiliger gewerkt. Het aantal incidenten halveerde bijna ten opzichte van Peter Molengraaf, directeur jaarverslag 2008

6 kerncijfers profiel van de onderneming brede netbeheerder smalle netbeheerder Financiën Netto-omzet Transport- en aansluitdienst elektriciteit Transportdienst gas Overig Totaal Bedrijfsresultaat Resultaat na belastingen Kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit financieringsactiviteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Balanstotaal Eigen vermogen Totaal netto rentedragende schuld Boekwaarde materiële vaste activa 1) Elektriciteit Gas Overig Totaal Investeringen in Elektriciteit Gas Overig Totaal Activiteiten Elektriciteit Contracten per 31 december x stuks Nieuwe aansluitingen 2) x stuks Gelegde kabel km Gas Contracten per 31 december x stuks Nieuwe aansluitingen x stuks Gelegde leiding km Getransporteerde volumes Elektriciteit GWh Gas miljoen m Overig Verhuurde meters per 31 december 3) x stuks Aantal afsluitingen stuks Gefaciliteerde switches x stuks Jaarlijkse uitvalduur elektriciteit 4) minuten 24,0 23,5 29,7 24,3 25,4 Personeel per 31 december Eigen en gedetacheerde medewerkers fte s Ingehuurde medewerkers fte s Liander is een regionale netbeheerder die elektriciteit en gas transporteert naar consumenten en zakelijke gebruikers in de provincies Gelderland en Noord- Holland en in grote delen van Flevoland, Friesland en Zuid-Holland. Bij ruim 2,8 miljoen huishoudens, bedrijven en instellingen bezorgt Liander elektriciteit. Gas bezorgt Liander op 2,1 miljoen adressen. Voor marktpartijen in de energiesector voert Liander marktfaciliterende taken uit. De hiernaast vermelde kerncijfers betreffen het historische overzicht van Liander over de afgelopen vijf jaar. Om te voldoen aan de Wet Onafhankelijk Netbeheer (WON) is Liander op 1 juli 2008 gewijzigd van een smalle netbeheerder in een brede netbeheerder. Dit heeft uiteraard impact op het merendeel van de kerncijfers. In dit verslag is ten behoeve van de vergelijkbaarheid ervoor gekozen om de Liander-cijfers vanaf 2007 te verantwoorden als brede netbeheerder. Sinds 1 juli 2008 is Liander als netbeheerder eigenaar van de gas- en elektriciteitsnetten en verzorgt Liander als brede netbeheerder het onderhoud, de uitbreiding en innovatie van die netten. De netten van Liander kennen een leveringsbetrouwbaarheid van meer dan 99,99% voor zowel elektriciteit als voor gas. Organisatiestructuur De aandelen van Liander zijn voor 100% in handen van n.v. Nuon. Als netbeheerder heeft Liander op grond van de wet een onafhankelijke positie binnen de Nuon-groep en een eigen Raad van Commissarissen. Taken Tot onze wettelijke taken behoren het aanleggen, onderhouden, vernieuwen en beheren van elektriciteitsaansluitingen op het net en het transporteren van elektriciteit en gas. Daarnaast is Liander verantwoordelijk voor het aanleggen, onderhouden en vernieuwen van onder andere kabels en leidingen. Ook faciliteert Liander de spelers op de vrije energiemarkt. Dat betekent dat wij energieleveranciers toegang geven tot onze netten en dat wij het mogelijk maken dat klanten vrij kunnen kiezen voor een leverancier. Voor zover deze voortvloeien uit onze wettelijke taken biedt Liander ook aanvullende diensten aan. Deze diensten noemen wij de activiteiten in de vrije markt. Hiertoe behoren het aanleggen, onderhouden, vernieuwen en beheren van gasaansluitingen op het net. Bovendien biedt Liander meetinrichtingen aan en verzorgt zij aansluitingen op het elektriciteitsnet met een aansluitwaarde vanaf 10 MVA en voor specifieke klantgroepen, waaronder het openbaar vervoer en de openbare verlichting. 1) Bron inzake waarden vóór 2007: service providers Liander, waar relevant genormaliseerd. In tegenstelling tot 2007 en 2008 zijn in de waarden vóór 2007 klantbijdragen begrepen. 2) Exclusief aansluitingen betreffende openbare verlichting. 3) Vóór 2007 betreffen dit uitsluitend meters van klanten uit de consumentenmarkt; vanaf 2007 ook zakelijke markt. 4) De 2007-waarde is exclusief een storing in de Tieler- en Bommelerwaard in december, als gevolg van een helikopterincident. jaarverslag 2008

7 belangrijke momenten Mijn Liander Mijn Liander gaat live. Zakelijke klanten kunnen op internet in een beveiligde omgeving zelf hun gegevens, facturen en verbruik inzien en wijzigingen doorgeven. jan Overdracht beheer hoogspanningsnet aan TenneT Liander draagt het beheer van het hoogspanningsnet over aan TenneT. In opdracht van TenneT blijft Liander deze beheeractiviteiten nog grotendeels uitvoeren. jan Vlieland: van centrale op Vlieland naar vasteland verbinding Vlieland krijgt een verbinding met het elektriciteitsnet op het vasteland. Het eiland schakelt over van de oude elektriciteitscentrale naar de nieuwe volt-kabel. feb Gasexplosie Haarlemmer Houttuinen in Amsterdam Vier mensen raken gewond. Een grondverzakking veroorzaakt waarschijnlijk een breuk in de hoofdgasleiding naar het pand. Om vergelijkbare situaties te voorkomen past Liander de leidingen in een groot gedeelte van de straat aan. mrt Centraal Aansluitingenregister De gezamenlijke netbeheerders geven Energie Data Services Nederland (EDSN) de opdracht om een Centraal Aansluitingenregister te ontwikkelen. apr Digitale facturatie Introductie van digitale facturatie. Sindsdien ontvangen 30 klanten in de publieke sector digitale nota s. jun Vorming brede netbeheerder De Nuon-groep is splitsbaar. Alle medewerkers, activiteiten, IT-systemen en assets zijn toegewezen aan ofwel het productie- en leveringsbedrijf ofwel het netwerkbedrijf. Liander is onderdeel van het netwerkbedrijf en voldoet aan de eisen van een brede netbeheerder. jul Marktmodel Energie De Tweede Kamer neemt een wetsvoorstel aan voor de wijziging van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet ten behoeve van de invoering van het nieuwe Marktmodel Energie. jul Energieatlas De eerste energieatlas wordt uitgereikt aan vertegenwoordigers van de Zutphense gemeenteraad. De atlas geeft een overzicht van het energieverbruik in Zutphen. jul Oefening Hemweg Bij de elektriciteitscentrale aan de Hemweg in Amsterdam vindt de grootschalige veiligheidsoefening Zonder Stroom plaats. Gedurende een aantal dagen en nachten oefenen Liander, TenneT, Nuon, Defensie (Natres) en de politie en brandweer Amsterdam realistische crisisscenario s. Ruim honderd medewerkers van Liander zijn Boete Energiekamer Liander ontvangt een boete van de Energiekamer vanwege het niet tijdig uitbetalen van compensatievergoedingen aan klanten met ernstige storingen. bij deze geslaagde oefening betrokken. sep okt Plaatsing nieuwe peperbussen In Amsterdam worden nieuwe middenspanningsstations geplaatst, die in de vorm van een peperbus zijn uitgevoerd. De peperbussen worden beplakt met ideële reclames en passen goed in het straatbeeld van de binnenstad. nov Nieuwe branding De naam van N.V. Continuon Netbeheer wordt gewijzigd in Liander N.V. Vanaf 17 november wordt de nieuwe naam actief gebruikt in de communicatie. nov 10 jaarverslag

8 verslag van de directie Strategie In 2008 hebben wij de volgende strategische kernpunten gerealiseerd. Klanttevredenheid Elk kwartaal onderzoeken wij de klanttevredenheid over onze dienstverlening. Uit de onderzoeken in 2008 blijkt dat klanten onze inspanningen waarderen. Van de consumenten en kleinzakelijke klanten is 89% tevreden of zeer tevreden over onze dienstverlening. Van de grootzakelijke klanten is 75% tevreden of zeer tevreden. Een belangrijk aandachtspunt voor onze dienstverlening is het verminderen van het aantal klachten en het verbeteren van de klachtafhandeling. Kwaliteitsverbetering Kwaliteitsverbetering kreeg in 2008 veel aandacht in het sectorbrede programma Stroomopwaarts. Samen met energieleveranciers, regionale en landelijke netbeheerders en andere relevante partijen heeft Liander actief bijgedragen aan het tot stand komen van een ingrijpende wijziging van de Informatiecode Elektriciteit en Gas. In de Informatiecode liggen alle afspraken vast over de informatie die de relevante marktpartijen aan elkaar en aan de afnemers moeten verstrekken. Naar verwachting zal de kwaliteit van de informatie-uitwisseling en de administratieve processen ten behoeve van de marktfacilitering sterk verbeteren. Het bedrijfsonderdeel Assetmanagement behaalde in 2008 het PAS55-certificaat. PAS55 is een uitgebreide norm van het British Standard Institute, die aansluit bij ISO 9001 en specifiek is voor het managen van infrastructuren (assets) zoals elektriciteits- en gasnetwerken. Het behalen van het PAS55-certificaat toont de hoge kwaliteitsstandaard van het Liander assetmanagementproces aan. Veiligheid Het werken aan de gas- en elektriciteitsinfrastructuur vereist zorgvuldigheid. Veiligheid is een speerpunt van ons beleid. In 2008 hebben wij diverse programma s uitgevoerd om veilig werken te bevorderen. Die stelselmatige aandacht heeft geleid tot een substantiële verlaging van de Lost Time Injury Frequency die aangeeft hoe veilig een bedrijf werkt. De LTIF-score is gedaald van 4,3 in 2007 naar 2,7 in Daarmee behoren wij tot de veiligste bedrijven in de branche. Borging leveringsbetrouwbaarheid op de lange termijn De voornaamste doelstelling van Liander is de continue distributie van energie aan onze klanten via een betrouwbaar netwerk. In 2008 hebben wij voor 290 miljoen geïnvesteerd in onze gas- en elektriciteitsnetwerken. De beschikbaarheid van onze netwerken bleef onverminderd hoog op meer dan 99,99%. Hiermee behoren onze netwerken tot de betrouwbaarste ter wereld. De gemiddelde uitvalduur van elektriciteit is uitgekomen op 24 minuten. Die van gas kwam uit op 21 seconden. Energietransitie Klimaatdoelstellingen en de introductie van decentrale en schonere vormen van energieopwekking vergen een actieve opstelling van alle betrokkenen. Liander zoekt actief naar mogelijkheden voor het leveren van een bijdrage. In 2008 hebben wij met de andere netbeheerders in Nederland een convenant met het ministerie van Economische Zaken getekend gericht op verdere stappen in de energietransitie. De aanpak van decentrale infrastructuren, het mogelijk maken van groengas en slimme netwerken staan hierin centraal. Liander neemt deel in het landelijk overleg Netbeheer Nederland gericht op duurzaamheid en innovatie van netwerkbedrijven en is betrokken bij het landelijke Platform voor Energietransitie. Splitsing en vorming brede netbeheerder In 2008 is binnen de Nuon-groep een netwerkbedrijf gevormd met de naam Alliander. Liander vormt hiervan de kern. Tegelijk met de organisatorische splitsing is ook voldaan aan de eisen die de Wet Onafhankelijk Netbeheer stelt aan een brede netbeheerder. Het gevolg van deze verandering is dat Continuon, met ruim 250 fte s, in 2008 uitgroeide tot Liander, met meer dan fte s. Tot het moment van juridische splitsing blijft Liander een dochteronderneming van n.v. Nuon. Belangrijkste externe ontwikkelingen in 2008 Ontwikkelingen in de consumentenmarkt De Europese Unie heeft zich gecommitteerd aan de doelstelling dat in het jaar % van de geleverde energie uit duurzame energie bestaat. Dat streven vertaalde zich in 2008 door naar nieuwe initiatieven en regelgeving. De duurzaamheidsambities zullen onder meer nieuwe vormen van bouwen tot gevolg hebben: duurzame woningen met nog meer isolatie en andere oplossingen voor warmte en elektriciteit. Ook voor vervoer worden andere oplossingen gezocht. Nu al winnen hybride auto s sterk aan populariteit. Alle toekomstscenario s voorspellen een groter aandeel voor elektrisch vervoer. Voor de netten betekenen de duurzaamheidsinitiatieven dat de traditioneel stabiele groei anders zal verlopen. Diverse verschuivingen zullen plaatsvinden: meer decentrale duurzame opwek en energiezuiniger verbruik, maar ook een toename van het elektriciteitsverbruik door de toepassing van elektrisch vervoer of warmtepompen. Deze ontwikkelingen kunnen invloed hebben op het gebruik van gas en elektriciteit. Ontwikkelingen in de zakelijke markt In 2008 zijn 2% meer nieuwe aansluitingen aangelegd dan in het voorgaande jaar. Toch werd aan het eind van 2008 in de prognoses zichtbaar dat de investeringen voor bedrijven voor 2009 lager zullen uitvallen. Een deel van de groei in 2008 vloeit voort uit de aansluitingen van duurzame decentrale opwekinstallaties. De eerste windmolenparken bereiden zich voor op vervanging van de installaties. Een volgende generatie installaties dient zich aan. Ontwikkelingen in de inkoopmarkt Liander is voor haar werkzaamheden aangewezen op de markt van aannemers en installateurs. Deze markt was in 2008 overspannen. Desondanks zijn de netten meer dan gepland uitgebreid en vervangen. Eind 2008 kwam er een kentering in de markt. Er is meer capaciteit beschikbaar gekomen bij installateurs. Bij leveranciers merken wij een toenemende globalisering. Waar wij voorheen vooral op de Nederlandse markt kabels en transformatoren kochten, gebeurt dat meer en meer op een internationale markt. Dat stelt eisen aan onze organisatie. De grondstoffen, met name metalen, kenden in 2008 aanvankelijk een sterk groeiende en vervolgens een sterk dalende vraag. Dat vertaalde zich in heftig schommelende prijzen. Financieel Resultaatanalyse In dit jaarverslag rapporteren wij voor het eerst de resultaten van de brede netbeheerder Liander. Ten aanzien van de overdracht van de netwerkvennootschappen naar Liander in 2008 is de pooling of interest-methode toegepast. Dit houdt in dat verwerking van genoemde overdracht heeft plaatsgehad alsof de brede netbeheerder al bestond per 1 januari De in dit verslag gerapporteerde cijfers in de winst-enverliesrekening over 2007 zijn overeenkomstig opgesteld. 12 jaarverslag

9 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening miljoen Noot Netto-omzet uit hoofde van leveringen van goederen en diensten [18] Overige baten [19] Bedrijfskosten Kosten van inkoop en uitbesteed werk [20] Personeelskosten [21] Afschrijvingen en bijzondere waardeverminderingen materiële vaste activa [22] Overige bedrijfskosten [23] Totaal brutobedrijfskosten Af: Werk gekapitaliseerd als materiële vaste activa Totaal bedrijfskosten Bedrijfsresultaat Financiële baten [24] 61 2 Financiële lasten [24] Resultaat voor belastingen Belastingen [25] Resultaat na belastingen Netto-omzet uit hoofde van levering van goederen en diensten 2007 zijn ook in 2008 gehanteerd. De afloop op ingeschatte nog te factureren verkopen was 5 miljoen lager ten opzichte Transport- en aansluitdienst elektriciteit van 2007, toen de afloop 9 miljoen lager was (per saldo derhalve 4 miljoen). Vanwege de overdracht van het Transportdienst gas beheer van de hoogspanningsnetten van 110 kv en hoger Meetdiensten aan TenneT, als gevolg van het feit dat vanaf 1 januari 2008 Periodieke vergoeding (gas)aansluitingen TenneT aangewezen is als netbeheerder voor deze netten, Exploitatiebijdragen en transformatorhuur is 12 miljoen verschoven van de categorie netto-omzet Overig naar de overige baten. Totaal De netto-omzet transportdienst gas daalde in 2008 ten opzichte van 2007 met 6%. Deze daling is een gevolg geweest van een neerwaartse aanpassing van de tarieven in 2008 op De netto-omzet van de transport- en aansluitdienst elektriciteit is met 6% gestegen van 786 miljoen over 2007 tot 835 miljoen in Deze stijging wordt met name veroorzaakt door het vrijvallen in 2008 van een in 2007 gevormde voorziening ter grootte van 20 miljoen. De reden hiervan is dat wederpartijen het door hen ingestelde beroep grond van de vaststelling van de nieuwe X-factor voor gas. Deze aanpassing heeft in een lagere omzet van 20 miljoen geresulteerd. De daling werd voor een klein deel gecompenseerd door hogere getransporteerde volumes als gevolg van kouder weer. Het effect op de omzet hiervan bedroeg 6 miljoen. inzake het geschilbesluit van de Energiekamer (EK) over toegepaste transporttarieven, hebben ingetrokken (totaal effect 40 miljoen). Daarnaast stegen de volumes, wat een omzetgroei tot gevolg had van 15 miljoen. De tarieven van Overige baten De overige baten zijn met 19 miljoen gestegen ten opzichte van 2007 (2008: 80 miljoen, 2007: 61 miljoen). Deze stijging wordt met name veroorzaakt door de verschuiving van eerdergenoemde opbrengsten van TenneT vanuit de post netto-omzet. Kosten van inkoop en uitbesteed werk Netverliezen Kosten transportcapaciteit en -beperkingen Facturatie en inning Service providers, materiaalverbruik en aannemers Inhuur personeel en overig Totaal De post netverliezen houdt verband met de kosten van de fysieke netverliezen die met het transport van elektriciteit samenhangen, fraude en administratieve verliezen die optreden vanwege het allocatie- en reconciliatieproces en het administratieve proces. De stijging ten opzichte van 2007 wordt met name veroorzaakt door allocatie- en reconciliatieverschillen. De kosten transportcapaciteit en -beperkingen hebben betrekking op de inkopen bij de landelijke netbeheerder TenneT. De activiteiten inzake facturatie en inning zijn door Liander uitbesteed aan n.v. Nuon Customer Care Center (CCC), sinds 1 juli 2008 onderdeel van het productie- en leveringsbedrijf van n.v. Nuon. De kosten van facturatie en incasso daalden ten opzichte van 2007 aangezien Liander vanaf medio 2008 meer taken in eigen beheer uitvoert. Een deel van het bij CCC gedetacheerde personeel is nu gedetacheerd bij Liander. Hierdoor heeft een verschuiving plaatsgevonden van de kosten van inkoop en uitbesteed werk naar met name personeelskosten. De kosten van service providers, materiaalverbruik en aannemers hebben met name betrekking op aan groepsmaatschappijen uitbestede werkzaamheden voor onderhoud, vervanging en uitbreiding van de elektriciteits- en gasnetten. Personeelskosten De stijging van de personeelskosten is mede toe te schrijven aan een hoger aantal medewerkers, dat medio 2008 werd gedetacheerd bij Liander en voordien bij CCC. Overige bedrijfskosten Dotaties voorzieningen 7 2 Huisvesting en transport Stafdiensten en informatietechnologie Kosten herstructurering en herwaardering beleggingen Precario Overig 18 2 Totaal De toename van de overige bedrijfskosten wordt met name veroorzaakt door de kosten van de herstructurering van de beleggingsportefeuille behorende bij twee CBL-contracten als gevolg van de kredietcrisis. Daarnaast steeg de post stafdiensten en informatietechnologie vooral door ontwikkeling en uitrol van nieuwe administratieve systemen. De lasten inzake precario zijn ten opzichte van 2007 op hetzelfde niveau gebleven ( 22 miljoen). Bedrijfsresultaat Vanwege de gestegen bedrijfskosten, die niet gecompenseerd konden worden door een stijging van de netto-omzet en de overige baten, is het bedrijfsresultaat gedaald van 527 miljoen over 2007 naar 411 miljoen over Financiële baten en lasten De verbetering in het saldo financiële baten en lasten van 10 miljoen in 2008 ten opzichte van 2007 is veroorzaakt door de eenmalige bate van 42 miljoen inzake de afkoop van de Novem-lening in Zonder deze bate zou het negatieve saldo van de financiële baten en lasten 32 miljoen hoger zijn dan in Dit komt overeen met de structureel toegenomen schuldpositie van ongeveer 1 miljard veroorzaakt door de overdracht van de netwerkactiva tegen boekwaarde in rekening-courant ( 2,5 miljard) verminderd met een agiostorting van in totaal 1,4 miljard. Deze transacties hebben medio 2008 plaatsgehad. Resultaat voor belastingen Het resultaat voor belastingen over 2008 bedraagt 382 miljoen ten opzichte van 488 miljoen over jaarverslag

10 Duurzaam omgaan met energie begint met inzicht in het energieverbruik. Dat biedt de energieatlas. Die helpt gemeenten met het behalen van hun duurzaamheidsdoelstellingen. Belastingen De effectieve druk over beide jaren is dezelfde als de nominale druk, te weten 25,5%. Hoewel sprake is van tijdelijke verschillen tussen de boekwaarde die in de jaarrekening is verantwoord en de fiscale boekwaarde, heeft dit geen invloed gehad op de belastinglast in de winst-en-verliesrekening. Resultaat na belastingen Het resultaat na belastingen van Liander over 2008 is uitgekomen op 284 miljoen, een daling van 22% ten opzichte van het vergelijkbare resultaat over Kasstromen Algemeen Bij Liander loopt, net als bij andere groepsmaatschappijen van n.v. Nuon, al het betalingsverkeer via de rekeningcourant positie met n.v. Nuon. In dit kader is in het verleden tussen n.v. Nuon en Liander een rekening-courant kredietfaciliteitovereenkomst opgesteld. Hierin is onder meer vermeld dat deze rekening-courantovereenkomst is aangegaan ter financiering van alle bedrijfsactiviteiten (operationele, investerings- en financieringsactiviteiten) die Liander voor het netbeheer noodzakelijk acht. Ten behoeve van het opstellen van het kasstroomoverzicht is deze positie derhalve onderdeel van de totale liquide middelenpositie. Kasstroom uit operationele activiteiten De operationele kasstroom is ten opzichte van 2007 gedaald tot 542 miljoen (2007: 579 miljoen). De operationele resultaten zijn ten opzichte van vorig jaar op hetzelfde niveau gebleven. Echter, vooral de rentelasten als onderdeel van de kasstroom uit operationele activiteiten zijn toegenomen. Deze stijging is een direct gevolg van de aankoop van de aandelen in de netwerkvennootschappen tegen boekwaarde in rekening-courant. Deels is dit gecompenseerd met een agiostorting van 1,4 miljard. Investeringen Elektriciteit Gas Overige Investeringen in materiële vaste activa Bijdrage investeringen van derden Overdracht netwerkvennootschappen Investeringen in financiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten De overdracht netwerkvennootschappen bestaat uit de aankoop van de aandelen in de netwerkvennootschappen n.v. Nuon Infra Oost, n.v. Nuon Infra West en n.v. Nuon Transport alsmede uit de overdracht van bedrijfsonderdelen van een voormalige service provider (N.V. Nuon Netwerk Services). Deze aankopen hebben plaatsgehad tegen boekwaarde. De investeringen in financiële vaste activa hebben betrekking op de aankoop van zogeheten DePfa-obligaties vanwege de herstructurering van de beleggingsportefeuille in twee cross border leasecontracten. Kasstroom uit financieringsactiviteiten De financieringskasstroom bedroeg 1,2 miljard in 2008, ten opzichte van 157 miljoen in De kasstroom is in 2008 sterk beïnvloed door een agiostorting van 1,4 miljard. Verder heeft in 2008 een dividendbetaling plaatsgehad van 122 miljoen (2007: 159 miljoen). Tenslotte is in 2008 de Novem-lening afgekocht voor een bedrag van 48 miljoen. Kasstroom uit investeringsactiviteiten De investeringskasstroom bedroeg in ,8 miljard ten opzichte van 172 miljoen in De investeringskasstroom is in 2008 sterk beïnvloed door de aankoop, tegen boekwaarde, van de aandelen in de netwerkvennootschappen. De stijging van de investeringen in materiële vaste activa is met name bij de netten opgetreden. Deels wordt deze stijging veroorzaakt door planmatige investeringen, deels betreft het een stijging van de investeringen op initiatief van derden, zoals reconstructies. De overige investeringen hebben vooral betrekking op meetinrichtingen en ICT-activa. 16 jaarverslag

11 Vrije kasstroom taken kan uitvoeren. Het gaat hierbij met name om de financieel beheer netbeheerder. Dit betekent dat een zodanig in het teken staan van het verder gereedmaken van het net De negatieve vrije kasstroom in 2008 bedroeg 2,3 miljard investeringen die een netbeheerder moet doen in zijn netten dividend wordt uitgekeerd dat de hiervoor vermelde ratio s voor de toenemende invoeding van elektriciteit uit decentrale ten opzichte van een positieve vrije kasstroom van 407 om deze in werking te hebben, te onderhouden, te ver- niet worden onder- of overschreden. opwekinstallaties. miljoen in Deze daling wordt volledig veroorzaakt door nieuwen en uit te breiden. Genoemde eisen waren voorheen de aankoop van de aandelen in de netwerkvennootschappen opgenomen in het Handhavingsplan groepsfinanciering van Dividendvoorstel 2008 Onder voorbehoud van goedkeuring van wetgeving wordt in de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa). Zowel in de Voorgesteld wordt het resultaat na belasting over boekjaar 2009 een belangrijk jaar voor de grootschalige uitrol van Reconciliatie vrije kasstroom Elektriciteitswet 1998 als in de Gaswet is de mogelijkheid geschapen om deze eisen op het niveau van een Algemene 2008 van 284 miljoen ter beschikking te stellen aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Slimme Meters als onderdeel van het nieuwe marktmodel dat in onze sector wordt ingevoerd. Tienduizenden van deze Maatregel van Bestuur vast te leggen. Genoemd Besluit nieuwe generatie meters zullen hun weg vinden naar de Kasstroom vanuit operationele activiteiten Investeringen in vaste activa Bijdrage investeringen van derden Vrije kasstroom financieel beheer netbeheerder geeft daaraan uitvoering. In het besluit wordt een viertal ratio s genoemd waaraan de netbeheerder (Liander) minimaal moet voldoen, te weten: 1 Bedrijfsresultaat gedeeld door bruto rentelasten. 2 De som van resultaat na belastingen, afschrijvingen, Voorstel dividend 2008 Voorgesteld wordt het dividend vast te stellen op 139 miljoen. Voorstel winstbestemming miljoen 2008 meterkast van nieuwe en te renoveren huizen. Om de uitrol mogelijk te maken is eerder een projectorganisatie opgezet, die inmiddels is omgevormd tot een vast onderdeel van de Liander-organisatie. De komende acht jaar investeert Liander ruim 900 miljoen in deze nieuwe meter voor het registeren, monitoren en kunnen afrekenen van energie- Nettoschuld Reconciliatie netto rentedragende schuldpositie amortisatie, mutatie latente belastingen, non cash kosten en bruto rentelasten gedeeld door bruto rentelasten. 3 De som van resultaat na belastingen, afschrijvingen, amortisatie, mutatie latente belastingen, non cash kosten gedeeld door totale schuld. Dividend 139 Overige reserves 145 Totaal 284 verbruik. De eerste twee jaar daarvan gelden als proefperiode. Ook is in het kader van het nieuwe marktmodel het capaciteitstarief inmiddels ingevoerd en wordt het leveranciersmodel in 2010 geïmplementeerd. Met name dat laatste onderdeel zal van Liander in 2009 veel tijd en aandacht Langlopende rentedragende verplichtingen Kortlopende rentedragende verplichtingen Verplichtingen uit hoofde van financiële leases Totale schuld gedeeld door de som van eigen vermogen en totale schuld. In onderstaand overzicht worden de voorgeschreven ratio s Vooruitzichten 2009 wordt het eerste volledige kalenderjaar waarin Liander vragen om in samenwerking met andere netbeheerders en marktpartijen een werkend model tot stand te brengen. Dit model is bedoeld om op een eenvoudiger, slimmere en uiteindelijk goedkopere manier de consumenten Bruto rentedragende schuld vermeld met daarnaast de berekende ratio s voor Liander over 2008 en actief is als brede netbeheerder. Voor de klant wordt dat zichtbaar doordat in de loop van het jaar de geel-paarse en kleinzakelijke klanten en de markt te bedienen. Vrij beschikbare liquide middelen 30 1 Kasdeposito s ten behoeve van letter of credit faciliteiten Beleggingen ter dekking van cross border leaseverplichtingen Ratio s Voorwaarde EK > 1,7 4,6 12,9 2. > 2,5 7,2 15,4 3. > 0,11 0,20 0,36 4. < 70% 66% n.v.t. 1) Nuon-auto s van onze uitvoeringsorganisatie uit het straatbeeld verdwijnen en er auto s in Liander-huisstijl verschijnen. Daarnaast maakt de netbeheerder nu onderdeel uit van het netwerkbedrijf Alliander. Hierdoor ligt de focus van de organisatie uitsluitend op netwerk- en netwerkgerelateerde activiteiten. Dat betekent maximale inzet op Conform planning werd Liander in 2008 gevormd tot brede netbeheerder. Ten tijde van die vorming startte de organisatie een intern transitietraject met als doel een organisatie vorm te geven die in verbinding staat met de samenleving, wat een belangrijk onderdeel is van de missie. De huidige wijze van financiering door n.v. Nuon, zoals beschreven op Totaal liquide middelen en beleggingen ) Gezien de overdracht van de aandelen in de netwerkvennootschappen in 2008 is over 2007 geen ratio berekend. het borgen van de leveringsbetrouwbaarheid en op het verbeteren van klanttevredenheid en dienstverlening aan bladzijde 16 (onderwerp kasstromen), blijft gehandhaafd. De verwachtingen rondom de financiële resultaten in 2009 Netto rentedragende schuldpositie Op grond van deze analyse kan worden gesteld dat Liander klanten en marktpartijen. zijn onder meer afhankelijk van de ontwikkelingen rondom regulering en algemene economische omstandigheden. zowel over de vergelijkende cijfers 2007 als over 2008 voldoet In 2009 worden extra inspanningen verricht om de tevreden- Voor een verdere detaillering van risico s en onzekerheden aan de ratio s zoals gesteld in het Besluit financieel beheer heid onder zowel zakelijke als particuliere klanten te wordt verwezen naar bladzijde 75 van de jaarrekening. De toename van de netto rentedragende schuld wordt netbeheerder. Vermeld dient te worden dat de gehele verhogen. Al gestarte programma s als World Class veroorzaakt door de aankoop van de aandelen in de netwerk- overdracht van vennootschappen per 1 juli 2008 is geëffec- Customer Management en Integraal klantsignaal worden Welke invloed de economische terugval in 2009 precies heeft vennootschappen tegen boekwaarde in rekening-courant. tueerd en dat de ratio s, met name ten aanzien van de winst- onverkort uitgevoerd en waar nodig worden extra verbeter- op de activiteiten van Liander is moeilijk te voorspellen. Wel De koopsom bedroeg 2,5 miljard. Hier tegenover stond een en-verliesrekening, als gevolg hiervan pas over het gehele activiteiten geïnitieerd. kan worden verwacht dat het aantal aansluitingen in nieuwe agiostorting van 1,4 miljard. boekjaar 2009 kunnen worden beoordeeld. Voor wat woningen in de loop van het jaar mogelijk afneemt als Financiële positie Voor Liander zijn de financiële ratio s afgeleid uit het Besluit betreft de informatie omtrent risico s en onzekerheden wordt verwezen naar bladzijde 75 van de jaarrekening, zie noot [30]. Met het meerjareninvesteringsprogramma blijft Liander in 2009 werken aan dezelfde hoge leveringsbetrouwbaarheid van de netten. Verder wordt opnieuw zorgvuldig gekeken vertraging ontstaat in nieuwbouwprojecten. Afgezien van deze ontwikkelingen verwacht Liander een stabiel patroon in het eigen personeelsbestand. financieel beheer netbeheerder. In dit besluit worden eisen naar die plaatsen in het net waar verzwaring nodig is om gesteld aan het financieel beheer van een netbeheerder om Dividend transportbeperkingen op te lossen of te voorkomen. Met betrekking tot toekomstige financiële resultaten hiermee te verzekeren dat een netbeheerder niet te grote Het dividendbeleid van Liander wordt vormgegeven binnen Doelstelling voor 2009 is in elk geval om het aantal klanten heeft Liander het beleid geformuleerd daarover geen financiële risico s loopt en zodoende altijd zijn wettelijke de financiële kaders die zijn vastgesteld in het Besluit met een transportbeperking terug te brengen. Ook zal 2009 uitspraken te doen. 18 jaarverslag

12 regulering netbeheer Marktmodel In de loop van 2009 en de eerste helft van 2010 voert de energiesector het nieuwe Marktmodel Energie in fasen in. Dit marktmodel heeft tot doel de administratie van kleinverbruikaansluitingen te vereenvoudigen. Medio 2010 zal het model volledig operationeel zijn. Het eerder door de energiesector ontwikkelde, vereenvoudigde, marktmodel heeft in 2008 geresulteerd in een voorstel voor wijziging van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. Het wetsvoorstel is op 3 juli 2008 aangenomen door de Tweede Kamer. De formele goedkeuring van het wetsvoorstel door de Eerste Kamer wordt in de loop van 2009 verwacht. capaciteitstarief is afhankelijk van de doorlaatwaarde van de aansluiting en het elektriciteitsverbruik. Is het verbruik relatief laag, dan is de invoering van het capaciteitstarief nadelig. Klanten worden hiervoor via hun leverancier deels gecompenseerd door een lagere energiebelasting. Door de invoering van het capaciteitstarief voor gas verdwijnt ook daar het volumetarief. Het effect van het capaciteitstarief voor gas is op de nota van de klant minder dan bij elektriciteit. Dat komt doordat bij kleinverbruik van gas het tarief al voor 75% was gebaseerd op de capaciteit van de aansluiting. Ieder moment van de dag inzicht in je eigen gegevens. Dat biedt Mijn Liander. Voor bedrijven een ideale tool om hun energieverbruik te managen. Het Marktmodel Energie bestaat uit een aantal belangrijke pijlers en het Centraal Aansluitingenregister. Deze worden hierna toegelicht. Capaciteitstarief Het capaciteitstarief is per 1 januari 2009 ingegaan en op alle kleinverbruikers van toepassing. De netbeheerders gaan de kosten van het transport van kleinverbruikers over het gasen elektriciteitsnet factureren op basis van de capaciteit van de aansluiting in plaats van het verbruik. In 2008 is hard gewerkt aan de voorbereidingen. Het hanteren van een capaciteitstarief sluit beter aan bij de werkelijke kosten van het realiseren, onderhouden en uitbreiden van het energienetwerk. De kosten van het netwerk zijn namelijk hoofdzakelijk vaste kosten en worden dus niet of nauwelijks beïnvloed door het verbruik. Het capaciteitstarief zorgt voor een eenvoudiger administratie en verkleint de kans op een onjuiste factuur en op fouten in de communicatie met marktpartijen. Door de invoering van het capaciteitstarief voor elektriciteit voor kleinverbruikers verdwijnt de variabele tariefcomponent kilowatturen. Er zijn zes afnemerscategorieën gedefinieerd, gebaseerd op de capaciteit (doorlaatwaarde) van de aansluiting. Per afnemerscategorie wordt een vast bedrag in rekening gebracht. Het effect van de invoering van het Leveranciersmodel De minister van Economische Zaken heeft op 4 maart 2008 een wetsvoorstel aan de Tweede Kamer gestuurd waarmee de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet worden gewijzigd. De wijzigingen hebben vooral betrekking op het mogelijk maken van het leveranciersmodel. Kern van het voorstel is een sterke vereenvoudiging van de administratieve processen, waarbij de leverancier het aanspreekpunt wordt voor de klant. De netbeheerder blijft primair verantwoordelijk voor het fysieke netbeheer en de uitvoering van de taken, zoals vastgelegd in de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet. De netbeheerder wordt voortaan zo min mogelijk betrokken bij (de periodieke) administratieve handelingen. Het wetsvoorstel is op 3 juli 2008 door de Tweede Kamer aanvaard. De voorgenomen wijzigingen in de rollen en verantwoordelijkheden van zowel netbeheerders als leveranciers hebben uitsluitend betrekking op het segment van kleinverbruikers. Het wetsontwerp is nog niet door de Eerste Kamer goedgekeurd. In het leveranciersmodel hebben de consumenten en de kleinzakelijke klanten voornamelijk te maken met de energieleverancier. De energieleverancier is aanspreekpunt voor de klant en stuurt één gecombineerde factuur met daarop de kosten van de levering van de energie, het transport en de aansluiting. Voor vragen over de aansluiting en meldingen van storingen heeft de klant direct contact met de netbeheerder. Leverancier en netbeheerder maken afspraken over de verrekening van de netbeheerkosten en spreken af hoe de leverancier namens deze klanten de betaling aan de netbeheerder zal voldoen. 20 jaarverslag

13 Verlaging kleinverbruikersgrens gas Een afnemer werd tot nu toe aangemerkt als kleinverbruiker als hij minder dan m 3 gas per jaar verbruikte. Na de voorgenomen wijziging van de Gaswet ligt de nieuwe grens bij een capaciteitswaarde vanaf 40 m 3 per uur. Onder deze grens zijn afnemers kleinverbruiker, boven deze grens grootverbruiker. Afnemers die als gevolg hiervan grootverbruiker zijn geworden, kunnen kiezen voor een ander tarief dat is gebaseerd op een gecontracteerde capaciteitswaarde. Als de afnemer hiervoor kiest, moet vaak wel de meetinrichting hierop worden aangepast. Slimme Meter De traditionele meters bij consumenten- en kleinzakelijke aansluitingen worden de komende jaren vervangen door de Slimme Meter. Via deze nieuwe generatie meters kunnen meetbedrijven die door de leveranciers zijn aangewezen, op afstand gegevens uitlezen over meetstanden en statusinformatie van de meter zelf. Door middel van de Slimme Meter krijgen afnemers meer zicht op hun elektriciteits- en gasverbruik en daardoor kunnen zij gemakkelijker op hun verbruik besparen. De Slimme Meter betekent voor Liander tevens een belangrijke stap op weg naar intelligent netbeheer. Centraal Aansluitingenregister (C-AR) Een energieleverancier kan klanten alleen goed van dienst zijn als hij beschikt over juiste gegevens over de aansluitingen en het verbruik. Liander was daarom één van de initiatiefnemers van een landelijk C-AR. In dit C-AR worden alle gegevens, zoals een leverancierswitch of verhuizing, op één plek en op uniforme wijze vastgelegd. Het C-AR is de basis voor de toewijzing van de inkoopvolumes per partij. Het centraliseren van de verschillende regionale aansluitingenregisters is een belangrijke eerste stap om te komen tot een meer efficiënte wijze van uitvoeren van de marktfaciliterende taken van de netbeheerders. Het C-AR vormt straks tevens de basis voor de vaststelling van de totale afdracht van de netbeheerkosten van de leverancier aan de netbeheerder. Wet- en regelgeving De activiteiten van Liander moeten voldoen aan de toepasselijke wet- en regelgeving. Het afgelopen jaar heeft Liander met onderstaande wijzigingen en met hieruit voortvloeiende aangelegenheden te maken gehad. Toezicht Energiekamer (EK) De EK is in 2008 overgestapt van toetsing van de naleving van wet- en regelgeving door het opvragen van informatie naar toetsing door onderzoek op basis van signalen uit de markt. De administratieve lasten zijn hierdoor voor de netbeheerders helaas niet afgenomen. In de regel bevestigen de onderzoeken dat Liander zich overeenkomstig de wet- en regelgeving gedraagt. In het verslagjaar heeft de EK bij het onderzoek naar de financiële compensatie van klanten bij ernstige storingen geconstateerd dat een aantal netbeheerders, waaronder Liander, niet altijd binnen de daarvoor gestelde termijn de compensatievergoeding heeft uitbetaald. Hiervoor is aan Liander een boete opgelegd. Regulering Voor de netwerksector liggen er de komende jaren grote uitdagingen om een duurzame energievoorziening te faciliteren. Het huidige reguleringsbouwwerk houdt hier onvoldoende rekening mee. Zo betalen producenten geen transportafhankelijk tarief voor invoeding op het net terwijl zij steeds meer én grotere investeringen in het net veroorzaken. Netbeheerders die, zoals Liander, in hun voorzieningsgebied veel windmolenparken kennen, worden hiervoor niet gecompenseerd. Ook de EK en het ministerie van Economische Zaken erkennen dat het reguleringsbouwwerk beter moet aansluiten op de nieuwe ontwikkelingen. Voor Liander blijft het uitgangspunt dat wij graag afgerekend willen worden op de geleverde prestaties, waarbij ook rekening wordt gehouden met de bijdrage die wij kunnen en willen leveren aan de duurzame energievoorziening in Nederland. De netbeheerders hebben gezamenlijk de eerste richting voor de aanpassing van een toekomstgerichte manier van reguleren geformuleerd en zullen deze inbrengen in het overleg met de EK. Goed luisteren naar de klant is noodzakelijk om onze dienstverlening te optimaliseren. Daarom gaat Liander regelmatig naar klanten toe om te praten over hun wensen en behoeften. Nadat de belangrijkste kaders voor het C-AR zijn uitgewerkt hebben de netbeheerders in april 2008 besloten om Energie Data Services Nederland (EDSN) opdracht te geven om een C-AR te ontwikkelen. Dit register moet operationeel worden bij de start van het nieuwe marktmodel. 22 jaarverslag

14 Onderzoek naar gasmeters In 2008 heeft het ministerie van Economische Zaken de daaraan verbonden activiteiten voor een belangrijk deel nog niet zelf kon verrichten, heeft Liander deze in 2008 in Gas Voor gas nam de EK in april 2008 een besluit over de wijze Elektriciteit In 2008 zijn de elektriciteitstarieven voor de aansluit- en onderzoek gedaan naar berichten over gasmeters bij opdracht van TenneT nog grotendeels uitgevoerd. Gedurende van vaststelling van de tarieven voor gas. Op basis daarvan transportdienst elektriciteit ongewijzigd gebleven ten consumenten die niet juist meten. Het ministerie heeft het jaar voerde TenneT overleg met Liander over de wijze stelde de EK de transporttarieven gas voor het tweede opzichte van Dit komt doordat de EK nog geen besluit geconstateerd dat de gemiddelde consument niet te veel waarop TenneT in de toekomst invulling wil geven aan de halfjaar 2008 vast. In de tarieven is met terugwerkende had genomen over de wijze waarop voor 2008 de tarieven betaalt, maar dat individuele afwijkingen veroorzaakt uitvoering van haar taken als netbeheerder. Dat overleg is kracht de korting van het eerste halfjaar verwerkt. In de konden worden vastgesteld. Deze besluitvorming is in de worden door de verschillen in de temperatuur van het gas dat gecompliceerd, omdat het niet alleen gaat over de overdracht grafiek zijn de gemiddelde tarieven over 2008 toegepast. loop van 2008 afgerond. Het inhaaleffect van de niet- wordt gemeten. Wel heeft het ministerie een administratieve van taken die Liander in het verleden uitvoerde, maar ook aangepaste tarieven van 2008 in de tarieven van 2009 heeft aanpassing opgelegd om de werkelijke temperatuur waarbij over de toekomstige relatie tussen TenneT en Liander. Uit de grafiek blijkt dat voor de netbeheerkosten gas de een negatieve impact van ongeveer 18 miljoen op de netto- gemeten wordt, beter te benaderen. Deze moet namelijk opnieuw vorm krijgen voor zover deze dalende trend ten opzichte van de CPI is doorgezet. omzet van Daarnaast heeft de EK voor het jaar 2008 Wet Onafhankelijk Netbeheer (WON) De WON vereist dat alle geïntegreerde energiebedrijven betrekking heeft op de samenwerking op de onderstations die in de nieuwe situatie worden gedeeld. In 2008 is intensief gesproken over verkoop van de HS-netten. Op dit moment één landelijk gemiddeld tarief voor enkel- en dubbeltariefmeters vastgesteld. Uit de grafiek blijkt dat de ontwikkeling van de netbeheerkosten voor elektriciteit achterblijft ten uiterlijk 1 januari 2011 gesplitst zijn in twee zelfstandige zijn onderhandelingen gaande tussen Liander en TenneT opzichte van de ontwikkeling van de CPI. bedrijven: een netwerkbedrijf en een productie- en leverings- omtrent de overdracht aan TenneT van de hierboven bedrijf. In 2008 zijn binnen de Nuon-groep twee bedrijven gevormd: het productie- en leveringsbedrijf met de naam Nuon en het netwerkbedrijf met de naam Alliander, waarbinnen Liander de kern vormt. Daardoor is ook naar de buitenwereld het netwerkbedrijf duidelijk als toekomstige genoemde HS-netten. Wetsvoorstel tot wijziging van de Elektriciteitswet 1998 en de Gaswet Eind 2008 heeft de ministerraad ingestemd met een wets- Ontwikkeling netbeheerkosten gas gemiddeld huishouden op basis van m per jaar 200 Ontwikkeling netbeheerkosten elektriciteit gemiddeld huishouden op basis van kwh per jaar 200 zelfstandige onderneming gepositioneerd. Door deze voorstel tot wijziging van de Elektriciteitswet 1998 en de operationele scheiding is een feitelijke splitsing, als bedoeld Gaswet. Dit wetsvoorstel is vervolgens ter advisering aan de in de WON, snel te realiseren. Op 30 oktober 2008 diende n.v. Nuon het wettelijk vereiste Splitsingsplan in bij het ministerie van Economische Zaken en de NMa. In november 2008 kregen de onderdelen die tot het netwerkbedrijf behoren een nieuwe naam. De daadwerkelijke splitsing zal plaatsvinden na goedkeuring van het Splitsingsplan door het ministerie van Economische Zaken. De eisen waaraan dit plan moet voldoen zijn neergelegd in de Regeling splitsingsplannen. Raad van State voorgelegd. Het wetsvoorstel regelt onder meer de voorrang voor de invoeding van duurzaam opgewekte elektriciteit op het net en de aansluitplicht voor gas. Het wetsvoorstel biedt de netbeheerders de zekerheid dat de uitbreidingsinvesteringen die de NMa noodzakelijk vindt, kunnen worden doorberekend in de tarieven. Bovendien regelt het de bevoegdheid van de NMa om aan het begin van een reguleringsperiode de tarieven in één keer aan te passen naar het vastgestelde efficiënte kostenniveau Vorming brede netbeheerder Op 1 juli 2008 zijn ook de bepalingen in de WON van kracht geworden die nadere eisen stellen aan het in eigen beheer uitvoeren van taken door de netbeheerder. In dat verband heeft er een heroriëntatie op de kernactiviteiten van de Ontwikkeling netbeheerkosten Liander brengt aan klanten tarieven in rekening die dekking geven voor enerzijds de aansluit-, transport- en meetdiensten die Liander levert en anderzijds voor de systeem- Meetdienst Transportdienst Aansluitdienst CPI Meetdienst Systeemdienst Transportdienst Aansluitdienst CPI netbeheerder plaatsgevonden. Per 1 juli 2008 is een zoge- diensten (alleen elektriciteit) die TenneT levert. De hierna heten brede netbeheerder gevormd die zich richt op de volgende grafieken over de ontwikkeling van de netbeheer- netwerkactiviteiten voor gas en elektriciteit en de daaraan kosten (exclusief belastingen) geven aan wat een gemiddeld verbonden werkzaamheden voor een groot deel in eigen huishouden in het Liander-gebied hiervoor per jaar betaalt beheer uitvoert. vergeleken met de ontwikkeling van de consumentenprijsindex (CPI). Voor 2009 is de CPI gebruikt zoals de EK deze Overdracht beheer hoogspanningsnetten (HS-netten) heeft verwerkt in de tarieven Hierbij is tot eind 2008 In de WON is opgenomen dat het beheer van de HS-netten uitgegaan van een jaarverbruik van kwh voor 110 kv en hoger met ingang van 1 januari 2008 is overge- elektriciteit en m 3 voor gas.vanaf 2009 is sprake van dragen aan de landelijke netbeheerder TenneT. Per 1 januari een niet-volume-afhankelijk capaciteitstarief werd TenneT dan ook formeel netbeheerder van de HSnetten behalve voor wat betreft de netten die onderdeel vormen van een cross border lease (CBL). Omdat TenneT 24 jaarverslag

15 dagelijks verbonden De rode draad door dit jaarverslag is verbondenheid. Wij zijn verbonden met onze klanten, de maatschappij en onze medewerkers. Drie elementen zijn belangrijk om die verbondenheid te realiseren: ons innovatief vermogen, onze samenwerking en de kwaliteit van ons netwerk. Verbonden met de klant Klanttevredenheidsonderzoek Elk kwartaal onderzoeken wij de klanttevredenheid over onze dienstverlening. Uit de onderzoeken in 2008 blijkt dat klanten onze inspanningen waarderen. Van de consumenten en kleinzakelijke klanten is 89% tevreden of zeer tevreden (2007: 93%) over onze dienstverlening. Van de grootzakelijke klanten is 75% tevreden of zeer tevreden (2007: 86%). Onze grootzakelijke klanten zijn het meest tevreden over de meteropnemer en de monteur. Een belangrijk aandachtspunt voor onze dienstverlening is het verminderen van het aantal klachten en verbeteren van de klachtafhandeling. Hiervoor is bij Liander het verbetertraject Integraal Klantsignaal gestart. Mijn Liander In januari 2008 introduceerde Liander een nieuwe internetservice voor haar grootverbruikklanten: Mijn Liander. Klanten kunnen op internet in een beveiligde omgeving zelf hun gegevens, facturen en verbruik inzien en wijzigingen doorgeven. Mijn Liander toont ook het gecontracteerd vermogen en de piekbelasting. Op basis hiervan kan de klant zelf bepalen of hij het gecontracteerd vermogen wil aanpassen. De extra beveiligde inschrijfprocedure van Mijn Liander zorgt dat alle wijzigingen zonder schriftelijke handtekening geregeld kunnen worden. Ruim 20% van de klanten maakte eind 2008 al gebruik van Mijn Liander. Digitale facturatie Digitale facturatie vormt een belangrijk onderdeel van onze verbeterde dienstverlening aan de publieke sector. Door digitale facturatie kunnen klanten hun nota s sneller en eenvoudiger verwerken en krijgen zij beter inzicht in hun energiekosten. Ook zorgt digitale facturatie voor Liander voor een significante kostenbesparing en kwaliteitsverbetering. Al zo n dertig klanten in de publieke sector ontvangen sinds 2008 digitale nota s. Klanten die in aanmerking komen voor een digitale nota hebben over het algemeen meerdere aansluitingen, zogeheten multisites. De klant ontvangt zes keer per jaar een voorschot of afrekening, in plaats van twaalf keer. Dit gebeurt in de vorm van een digitale nota. Digitaal advies en offreren aansluitingen Sinds november 2008 kunnen grootzakelijke klanten via advies inwinnen over bestaande en nieuwe standaardaansluitingen. De klant voert zijn verbruiksbehoefte in en krijgt een advies over de meest geschikte aansluiting in zijn situatie. De klant ontvangt productadvies, inclusief een kostenindicatie en kan direct digitaal een offerte aanvragen. De behoefte aan deze extra dienst bleek uit de resultaten van het klanttevredenheidsonderzoek. Aannemers, installateurs en zakelijke klanten gaven aan dat het offerteproces beter kon en dat er behoefte is aan advies over aansluitingen. Het netwerk verbindt Liander met de klant. Het beheer en onderhoud daarvan is essentieel voor de kwaliteit en continuïteit van het leveren van energie. Digitaal monitoren medewerkers 24 uur per dag de leveringsbetrouwbaarheid en lossen storingen zo snel mogelijk op. Afsluitbeleid In het geval van wanbetaling is afsluiten vaak niet de optimale oplossing. Via een schuldhulpverleningsprogramma kunnen klanten met betalingsproblemen in veel gevallen goed worden geholpen. In december 2006 is een ministeriële regeling in werking getreden, op grond waarvan netbeheerders verplicht zijn de klant aangesloten te laten en de gelegenheid te bieden tot schuldbemiddeling bij wanbetaling. Dit is volgens de ministeriële regeling verplicht in de periode van oktober tot april. Liander gaat 26 jaarverslag

16 nog een stap verder en hanteert de regeling het hele jaar door. Klanten die meewerken aan een schuldhulpverleningsprogramma worden door Liander niet afgesloten. Voor mensen die illegaal energie afnemen of geen overeenkomst met een leverancier hebben, kan Liander wel tot afsluiting overgaan. Liander heeft bovendien een samenwerkingsovereenkomst met bijna alle GGD s in het verzorgingsgebied. Deze is bedoeld om klanten te signaleren die door persoonlijke problemen hun rekeningen niet hebben betaald. Liander en de GGD s willen voorkomen dat deze klanten terechtkomen in een situatie waarin het aanbieden van adequate hulp niet meer mogelijk is. Door de samenwerking met de GGD s kon afsluiting van energie bij honderden klanten worden voorkomen. Verbonden met de maatschappij Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) betekent voor ons bedrijf dat wij een zorgvuldige afweging maken tussen de zorg voor het milieu en de belangen van onze klanten, medewerkers en de samenleving. Financieel rendement laten wij hand in hand gaan met maatschappelijk rendement. MVO is sinds 2008 een integraal onderdeel van de strategie en het organisatiebeleid. Ketenverantwoordelijkheid Liander wil niet alleen zelf maatschappelijk verantwoord ondernemen. Wij verwachten dat ook van onze toeleveranciers. Waar mogelijk proberen wij hen te beïnvloeden. In toenemende mate stelt Liander eisen aan toeleveranciers door middel van afspraken en protocollen. Wij hanteren ondernemingsprincipes en werken aan de introductie van een gedragscode voor leveranciers, waarin is vastgelegd op welke wijze wij zaken willen doen. Van biogas naar groengas Liander stimuleert de distributie van biogas. Dit groene gas ontstaat na vergisting van organisch materiaal, zoals mest, landbouwafval en groente-, fruit- en tuinafval (GFT). Door dit gas te zuiveren en op te waarderen tot dezelfde kwaliteit als aardgas, kan het in het aardgasnetwerk worden ingevoed. Dit gas wordt groengas genoemd. Op praktijkcentrum De Marke in Hengelo (Gelderland), een onderdeel van Wageningen Universiteit en Researchcentrum, is begin 2008 een dergelijke gaszuiveringsinstallatie geplaatst. Het is de eerste groengasaansluiting op het netwerk van Liander. Nu dit eerste groengasproject is gerealiseerd, is de stap kleiner naar volgende groengasinvoedingen in het netwerk. Volgende pilots voor invoedingen zijn al benoemd. Verbonden met de medewerker Vorming netwerkbedrijf De organisatorische splitsing van de Nuon-groep in een netwerkbedrijf en een productie- en leveringsbedrijf had uiteraard impact op onze medewerkers. Op basis van goedgekeurde organisatorische blauwdrukken heeft voor het netwerkbedrijf een zorgvuldig personeelsbezettingsproces plaatsgevonden. Om dit proces goed te ondersteunen heeft in goede harmonie met de ondernemingsraad frequent afstemming plaatsgevonden. Werken bij Liander Liander heeft over 2008 de betrokkenheid en werkbeleving van haar medewerkers onderzocht. De betrokkenheid van de medewerkers bedroeg 8,1 (bij Continuon Netbeheer in 2007: 8,4). Het verzuimpercentage in 2008 bedroeg 4,1% (in 2007: 4,0%) en bleef daarmee onder de norm in vergelijkbare bedrijven. In het verslagjaar werden bij Liander bij 600 medewerkers periodieke medische onderzoeken uitgevoerd met name voor hen die te maken hebben met werken in vervuilde grond. Veiligheid en kwaliteit Werken aan de gas- en elektriciteitsinfrastructuur vereist zorgvuldigheid. Het is belangrijk om veiligheid continu onder de aandacht van alle betrokken medewerkers te brengen en te houden. Veiligheid is een speerpunt van ons beleid. Wij doen het veilig of wij doen het niet is de slogan waar wij dagelijks inhoud aan geven. Via verschillende activiteiten vragen wij steeds weer aandacht voor veiligheid. Een veiligheidsdag voor alle uitvoerende medewerkers, campagnes voor specifiek terugkerende incidenten en cursussen Werken in verontreinigde grond zijn voorbeelden hiervan. De steeds terugkerende aandacht voor het onderwerp veiligheid blijkt een goede aanpak. Het heeft geleid tot een substantiële verlaging van de zogeheten Lost Time Injury Frequency (LTIF). Deze veiligheidsnorm geeft aan hoe veilig in een bedrijf wordt gewerkt. In het afgelopen jaar is de LTIF gedaald van 4,3 naar 2,7. Daarmee behoren wij tot de veiligste bedrijven in de branche. In de afgelopen jaren heeft Liander veel inspanningen geleverd om procedures en werkinstructies te realiseren voor de Bedrijfsvoering Elektrische Installaties (BEI) en de Veiligheidsinstructie Aardgas (VIAG). De set procedures en werkinstructies zal in de toekomst regelmatig aangepast worden aan nieuwe ontwikkelingen. In de toekomst hebben alle huishoudens snel, inzicht in hun energieverbruik. De nieuwe energiemeters zijn namelijk slim. De ontwikkeling en uitrol van de nieuwe meters is een belangrijke taak voor Liander. Ze geven klanten een instrument om elektriciteit en gas te besparen. 28 jaarverslag

17 Uniforme veiligheidsregels Er is de laatste jaren steeds meer behoefte aan een uniforme Verbonden door innovatie Willen wij ook in de toekomst een betrouwbare, betaalbare Voorkomen van gaslekken Als een gasbuis wordt beschadigd, bestaat het risico dat er Op basis van een besluit door de landelijke politiek is Liander in eerste instantie verplicht om Slimme Meters te veiligheidsregelgeving voor de branche. Dit heeft geleid tot en duurzame dienstverlening kunnen bieden, dan moeten gas wegstroomt of dat er op een later moment een breuk plaatsen bij nieuwbouw, grootschalige renovaties, vervan- intensief overleg in de sector en tot vernieuwde regelgeving. wij blijven innoveren. Dat doen wij door business as usual ontstaat. De kans dat een lek in het netwerk tot gevaarlijke ging en als een afnemer erom vraagt. Bovendien moeten wij Binnen de brancheorganisatie Netbeheer Nederland werkt innovaties. Bijvoorbeeld door alleen materialen, com- situaties leidt, is miniem maar verdient uiteraard alle Slimme Meters plaatsen als een bestaande woning of de Groep Veiligheid en Regelgeving aan een verdere uitwer- ponenten en gereedschappen in te kopen die zijn voorbereid aandacht. In 2008 heeft Liander hier op een aantal manieren bestaand gebouw wordt verbeterd naar energielabel B of king en uniformering van de voorschriften voor het werken op toekomstig gebruik. Of door onze operationele processen aan gewerkt. Er is een methode ontwikkeld om te con- twee klassen stijgt in energielabel. Dat staat in het con- aan elektrische installaties (BEI). Dat moet resulteren in een te vernieuwen via gerichte verbeterprojecten. Ook de wereld troleren of een buis goed is geïnstalleerd. Zo kunnen wij venant Meer met Minder. Over een grootschalige uitrol wordt BEI Daarnaast is eind 2008 de aanwijzingenstructuur om ons heen verandert. Om die veranderingen bij te houden de installatie van leidingen controleren zonder te hoeven op een later moment na evaluatie door de wetgever besloten. binnen de voorschriften voor het werken aan gastechnische doen wij continu aan toekomstverkenning, kennisontwikke- graven. Bovendien is een robot ontworpen die in de buis kan Een innovatief product als de Slimme Meter vraagt om een installaties (VIAG 2006) verder uitgewerkt. Hierin wordt ling en productverkenning. Het jaar 2008 stond voor de meten of er een beschadiging is. Ook kregen wij de beschik- gedegen voorbereiding. Daarom heeft Liander in 2008 geregeld welke kwalificaties nodig zijn voor het verrichten energiesector in het teken van de energietransitie. Er zijn king over een snellere meetmethode om te controleren op verschillende pilots uitgevoerd met als doel de technisch van bepaalde werkzaamheden. Daarnaast is er een notitie veel veranderingen nodig om de landelijke ambities op het een lekkage. complexe uitdagingen te leren kennen en beheersen. Zo is in Verantwoordelijkheden bij uitvoering werkzaamheden opgesteld. Deze notitie regelt de verantwoordelijkheden van energie- en aannemingsbedrijven op het gebied van gebied van duurzaamheid en CO 2 -besparing te realiseren. Liander zal zich vooral richten op (decentrale) duurzame opwek, inzicht geven in verbruiken, groengas en elektrisch Voorkomen van graafschade Een van de belangrijkste oorzaken van storingen is schade het najaar van 2008 een pilot gestart met een nieuw type GPRS-meter. De eerste vijftig van deze meters zijn aan het eind van het jaar succesvol geïnstalleerd. Naast de pilots de BEI en VIAG. Ten slotte hebben de energiebedrijven een vervoer. De afgelopen jaren zijn de toekomstverkenningen ten gevolge van graafwerk. De afgelopen jaren is met alle heeft Liander in 2008 de aanbesteding van het intelligent landelijke persoonscertificering voor de BEI en VIAG afgerond. Daardoor konden wij een actieve bijdrage leveren betrokkenen in de keten voor graafwerk nauw samen- metersysteem voor 2009 in de markt geplaatst en is de ontwikkeld die voor het product gas medio 2009 klaar moet aan het landelijke actieplan Energietransitie. gewerkt aan het voorkomen van graafschade. Gezamenlijk Centrale Toegang Server (CTS) opgeleverd. zijn voor gebruik. Hiermee vervallen alle afzonderlijke en verschillende toetsingen en certificeringsstructuren van de diverse energiebedrijven. Al deze ontwikkelingen moeten gaan leiden tot een transparante en eenduidige regelgeving Intelligentie in laagspanningsnetten Via decentrale opwek, zoals zonnepanelen of HR-ketels die elektriciteit genereren (micro-wkk), kunnen huishoudens zijn normen ontwikkeld voor zorgvuldig graven in de Richtlijn Zorgvuldig Graafproces. Op 1 juli 2008 is de Wet informatie-uitwisseling ondergrondse netten (WION), ook wel als Grondroerdersregeling aangeduid, van kracht Verbonden door samenwerking Betrokkenheid bij maatschappelijke ontwikkelingen en de voor veiligheid. zelf elektriciteit opwekken. Bij het grootschalig toepassen geworden. In deze wet is een verplichting tot zorgvuldig branche is cruciaal. Liander heeft daarom in 2008 een actieve Klokkenluidersregeling In 2008 is geen gebruikgemaakt van de mogelijkheid om van decentrale opwek kunnen de beschikbaarheid en de kwaliteit van de elektriciteit in het geding komen. Door middel van proefopstellingen onderzoeken wij de effecten graven opgenomen en is het Kadaster aangewezen als intermediair voor de informatie-uitwisseling over kabels en leidingen tussen netbeheerders en grondroerders. Ook zijn rol gespeeld in diverse overlegstructuren binnen de sector. Contacten met consumentenorganisaties en maatschappelijk betrokken partijen zijn verder aangehaald over onder- misstanden of vermeende misstanden in de onderneming van het grootschalig toepassen van decentrale opwek op er ontwikkelingen op technisch gebied. Zo is er apparatuur werpen als privacy en veiligheid. op een centraal punt te melden. Gedragscode In de gedragscode ligt vast hoe medewerkers behoren te handelen. Van iedere medewerker verwachten wij dat hij of zij de code naleeft, collega s helpt bij het maken van afwegingen en hen aanspreekt wanneer zij in strijd met de gedragscode handelen. Werken bij Liander betekent werken betrouwbaarheid en stroom- en spanningskwaliteit en ontwikkelen wij mogelijkheden om bij te sturen. Eén proefopstelling staat in een bungalowpark in Zutphen. Hier lukte het in 2008 om het park volledig op zonne-energie te laten draaien zelfs wanneer de zon niet scheen. Inzicht in de middenspanningsnetten Meten is weten. Dat geldt ook voor elektriciteitsver- ontwikkeld die met de machinist meekijkt onder de grond en een signaal geeft voordat een kabel of leiding wordt geraakt. De gegevens worden automatisch vastgelegd. Slimme Meter Liander is verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van vijf miljoen traditionele elektriciteits- en gasmeters voor kleinverbruik. Deze traditionele meters worden op termijn Notaverlegging Nieuwe Stijl Veel energieleveranciers sturen al geruime tijd een gecombineerde factuur voor de leverings- en netbeheerkosten naar hun klanten. Door het Leveranciersmodel wordt dit ook verplicht voor het segment kleinverbruikers. Al sinds de marktopening in 2004 kent Liander een notaverlegproces. Dat zorgt ervoor dat netbeheerkosten via de leverancier volgens de gedragscode. bindingen. Als wij beter op de hoogte zijn van wat er met allemaal vervangen door Slimme Meters. De innovatieve worden gefactureerd aan de eindklant. In 2006 is Liander Bewuste vervoerkeuze Liander bevordert alternatieve vervoerkeuzes in woon-werk- een kabel gebeurt, kunnen wij problemen oplossen voordat er een storing ontstaat. Meten en schakelen op afstand is de toekomst. Om dit alleen al op middenspanningsniveau te kracht van de Liander Slimme Meter schuilt niet alleen in zijn vermogen om te communiceren via het stroomnet van Liander (Power Line Communication) maar ook in het feit gestart met een notaverlegproces nieuwe stijl. Leveranciers krijgen daardoor alle factuurdetails digitaal aangeleverd in plaats van op papier. Dit is inmiddels bij diverse leveranciers en dienstverkeer. Voor woon-werkverkeer kan tegen zeer realiseren, zijn tienduizenden meetpunten nodig. In 2008 dat het een belangrijke schakel is op weg naar intelligent geregeld. Dat levert een betere kwaliteit en een transparant gunstige voorwaarden van het openbaar vervoer gebruik zijn de meet- en regelinstrumenten geplaatst en is een netbeheer. Via de Slimme Meter kan Liander op afstand proces op. worden gemaakt. Voor dienstreizen is per afdeling een mobilitymix-arrangement beschikbaar. Via telefonische reservering kunnen medewerkers gebruikmaken van alle ontwerp gemaakt voor de verwerking van de gegevens en realisatie in een proefopstelling. gegevens uitlezen over de meetstanden en statusinformatie van de meter. Daarnaast kan de Slimme Meter op afstand verstuurde opdrachten uitvoeren zoals het aan- of afsluiten Gemeenten en veiligheid Nederland is maatschappelijk en economisch erg afhanke- vormen van openbaar vervoer. Ook zijn op de grote ves- van de klant. Door middel van de Slimme Meter krijgen lijk van een continue energievoorziening. De 25 veiligheids- tigingen dienstfietsen en hybride poolauto s beschikbaar. afnemers meer zicht in hun elektriciteits- en gas- regio s in ons land willen daarom ook optimaal voorbereid verbruik en daardoor kunnen zij gemakkelijker op zijn op het mogelijk wegvallen van energie als er een hun verbruik besparen. calamiteit optreedt. Mede door het effectief monitoren en onderhouden van het netwerk staat Liander voor een 30 jaarverslag

18 Betrouwbaarheid en kwaliteit van elektriciteit waarborgen nu en in de toekomst, daarvoor zorgt Liander. Daarom onderzoekt Liander in een bungalowpark in Zutphen de effecten op het netwerk en van nieuwe vormen van energieopwekking, zoals zonnepanelen, warmtepompen en HR-ketels. continue energielevering. Gelukkig komt een langdurige onderbreking voor een groot gebied weinig voor. Het valt echter niet uit te sluiten. Eind 2007 zette de botsing van een helikopter met ons net de Tieler- en Bommelerwaard twee dagen in het donker (zie kader). Ook al komt het zelden voor, het is toch belangrijk om voorbereid te zijn op een dergelijke calamiteit. Evaluatie Tieler- en Bommelerwaard In december 2007 vloog een helikopter van de Koninklijke Luchtmacht tegen de hoogspanningslijnen naar onderstation Zaltbommel. Daardoor waren de Tieler- en Bommelerwaard gedurende twee dagen verstoken van elektriciteit. Leerpunten uit deze gebeurtenis zijn opgenomen in het evaluatierapport van het Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid. Deze leerpunten waren het onderwerp van een evaluatie bij Liander en hebben inmiddels tot verbeteringen geleid. Zo zijn mogelijkheden en verantwoordelijkheden rond de inzet van noodstroomaggregaten op de agenda gezet. Met veiligheidsregio s en gemeenten is overleg opgestart over kwetsbare locaties. Ook zijn de in Arnhem en Haarlem aanwezige crisisruimten verder geprofessionaliseerd om op termijn een online koppeling met de veiligheidsregio s mogelijk te maken. Liander participeert daarom pro-actief in de samenwerking met veiligheidsregio s in het verzorgingsgebied. In 2008 is een speciale afdeling opgericht die specifiek gericht is op crisisbeheersing. Samen met andere betrokken instanties namen wij deel aan oefeningen van deze veiligheidsregio s. Scenario s worden dan getoetst en bij voorkeur zo realistisch mogelijk uitgevoerd. Daarnaast zijn wij gestart met het houden van workshops. Daarin stemmen de gemeenten in de regio en Liander de wederzijdse rollen, taken en verantwoordelijkheden tijdens een crisis af. Een grootschalige oefening betrof de bedreiging van de energiecentrale en het hoogspanningsstation aan de Hemweg in Amsterdam. Gedurende een aantal dagen en nachten zijn realistische crisisscenario s geoefend samen met onder meer TenneT, Nuon, Defensie (Natres) en de politie en brandweer Amsterdam. In totaal waren circa 300 personen bij deze oefening betrokken, waaronder ruim 100 medewerkers van Liander. Ook nam Liander deel aan een oefening waarbij werd gesimuleerd dat een deel van Nederland onder water kwam te staan. Deelname aan een aantal crisisteams van de veiligheidsregio in de provincie Noord-Holland leidde tot een beter inzicht in dergelijke complexe calamiteiten. Diverse afdelingen van Liander gaven technische ondersteuning. Energieatlas (E-atlas) gemeenten In 2008 heeft Liander in nauwe samenwerking met de gemeenten Nijmegen, Amsterdam en Zutphen een energieverbruikatlas voor deze gemeenten samengesteld. Door weergave van het totale verbruik per gebied en per economisch-maatschappelijke sector kregen gemeenten inzicht in het energieverbruik binnen hun gemeente. De E-atlas is een belangrijk instrument voor gemeenten bij het monitoren en terugdringen van het energieverbruik en draagt zo bij aan het behalen van hun duurzaamheidsdoelstellingen. Uit klantonderzoek blijkt dat veel gemeenten behoefte hebben aan deze E-atlas. Liander zal de E-atlas verder onder de aandacht brengen. Energiefraudeconvenanten Om energiefraude terug te dringen sluit Liander energiefraudeconvenanten af met gemeenten, politie, woningbouwverenigingen en het Openbaar Ministerie. Liander heeft al met veel gemeenten binnen haar voorzieningsgebied een convenant. Wij streven naar volledige dekking. In het convenant liggen de verantwoordelijkheden tussen de partijen vast. Door de persaandacht hebben de convenanten ook een preventieve werking. Aandacht voor energiefraude is belangrijk, omdat onze bonafide klanten de misgelopen opbrengsten moeten bekostigen. Daarnaast spelen er bij energiefraude nog andere aspecten, zoals brandgevaar, overlast voor de buurt, criminaliteit en gevaar voor de continuïteit van de energielevering. De energiefraudeconvenanten passen daarmee prima in ons MVO-beleid. 32 jaarverslag

19 Op de proefboerderij De Marke in Hengelo (Gelderland) is het mogelijk om van koeienmest opgewerkt biogas te maken. Liander is er klaar voor om dit groene gas in te voeden in het lokale netwerk. De nieuwe gasbron van de boeren zorgt voor duurzame energiemogelijkheden. Verbonden door het netwerk Uitvalduur elektriciteit in de periode Verminderen en compenseren energieverliezen netwerken Op alle elektriciteitsnetten treden energieverliezen op. Dus ook op het net van Liander. Het netverlies bestaat uit drie componenten: technisch netverlies, administratief verlies en fraude. Technisch netverlies treedt op door het transport van elektriciteit. Als er stroom door een elektriciteitskabel loopt, wordt deze warm waardoor er energie verloren gaat. Er moet dus meer energie ingestopt worden dan er uiteindelijk minuten per jaar ,9 25,4 24,3 29,7 48,4 24,0 uitkomt. Administratief verlies ontstaat door meetfouten, niet geregistreerde aansluitingen of andere administratieve 10 fouten. Fraude spreekt voor zich. Het grootste deel hiervan ontstaat door illegale wietteelt Liander voert een actief beleid om het netverlies te verkleinen. Het is een belangrijk speerpunt van ons MVO-beleid. In 2008 hebben wij acties uitgevoerd om administratieve fouten te herstellen en fraude op te sporen. Ook bouwen wij voortdurend aan onze infrastructuur. Zo kan de keuze van materiaal het technisch netverlies verminderen. Het komend jaar wil Liander deze acties intensiveren om het netverlies verder te beperken. De netverliezen compenseren wij door voor een gelijk volume aan elektriciteit die uit duurzame bronnen is opgewekt in te kopen. Inkoop gebeurt met Garanties van Oorsprong. Deze certificaten geven de klant garanties over de duurzame manier waarop de elektriciteit is opgewekt. Betrouwbaarheid en veiligheid van de netwerken Betrouwbaarheid elektriciteitsnet In 2008 realiseerden wij een betrouwbaarheidspercentage van 99,995%. Hiermee is ons netwerk een van de betrouwbaarste ter wereld. Het betekent in 2008 dat onze klanten gemiddeld 24 minuten zonder elektriciteit zaten, een sterke verbetering ten opzichte van het jaar De kanttekening die wij daarbij moeten plaatsen is dat in dat jaar de betrouwbaarheid lager dan normaal was, vanwege de grote storing in de Tieler- en Bommelerwaard. Hierbij vernielde een helikopter de 150 kv-lijn naar Zaltbommel. Zonder deze storing bedroeg de uitvalduur in ,5 minuten. laagspanningsnet middenspanningsnet hoogspanningsnet Vóór 2008: hoogspanning = 150/110/50 kv-netten. Vanaf 2008: hoogspanning = alleen 50 kv-netten in verband met overdracht 110 en 150 kv-netten aan TenneT. Opvallend is nog steeds het grote aandeel van graafschades op het aantal minuten storing. Bij midden- en laagspanning wordt meer dan een derde deel veroorzaakt door onzorgvuldig graven. Voor 2009 is een van de speerpunten het aantal graafschades te reduceren. Door de Wet informatieuitwisseling ondergrondse netten (WION), die geldt sinds 1 juli 2008, heeft de netbeheerder meer mogelijkheden om onzorgvuldige gravers aan te pakken. De betrouwbaarheid van de middenspanningsnetten ligt in 2008 nagenoeg op hetzelfde niveau als in De laagspanningsnetten laten een iets slechtere performance zien. Hiervoor zijn geen direct aanwijsbare redenen te vinden. 34 jaarverslag

20 toezicht en bestuur Betrouwbaarheid gasnet De gemiddelde uitvalduur van gas is in 2008 uitgekomen op 21 seconden. Dit is laag ten opzichte van de uitvalduur van elektriciteit. In vergelijking met voorgaande jaren is dit gelijkwaardig. Bij gasdistributienetten meten wij de prestatie van het netwerk meer door te kijken naar de veiligheid. Hiervoor registreren wij alle onveilige situaties volgens landelijk voorgeschreven criteria en melden deze aan het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) en de Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV). Doordat de eisen van meldingsplichtige incidenten zijn aangescherpt, zijn er in totaal 145 meldingen gedaan. Slechts van één incident is een formeel onderzoek door de SodM en de OVV gestart. Het betrof hier een buisbreuk in Amsterdam met als gevolg een explosie in een kelderruimte. De eindrapportage verwachten wij in de eerste helft van Certificering In 2008 is het bedrijfsonderdeel Assetmanagement gecertificeerd voor PAS55. PAS55 is een norm van het British Standards Institute en is opgesteld voor het borgen van modern assetmanagement. Met name voor omgevingen waar de investeringen in assets hoog kapitaalintensief zijn, is deze norm belangrijk om het managementsysteem te verbeteren. De norm besteedt aandacht aan duurzame bedrijfszekerheid en aan de relatie tussen financieel investeringsbeleid en technisch onderhoudsmanagement. Het beheersen van risico s die in relatie staan tot de assets speelt een belangrijke rol. De gehanteerde bedrijfswaarden van Liander krijgen zo een plaats in de besluitvormingstrajecten van assetmanagement. Uitbreidingen en vervangingen netwerken Ook Nederland kreeg in de tweede helft van 2008 te maken met een economische terugval. Dit heeft echter geen invloed gehad op het werkpakket van Liander. Het investeringsniveau in de elektriciteits- en gasnetten lag 17% boven het niveau van 2007 op totaal 290 miljoen (2007: 248 miljoen). Het aantal nieuwe aansluitingen is in het verslagjaar gering gedaald met 4% naar uiteindelijk elektriciteitsaansluitingen en gasaansluitingen. In 2008 zijn veel zware aansluitingen gerealiseerd op het middenspanningsnet ten behoeve van decentrale opwekeenheden, zoals windenergie en warmtekrachtkoppeling. In totaal is er voor 205 MW aan decentraal vermogen aangesloten in In 2008 is de bouw van een 150/10 kv-station in de Watergraafsmeer afgerond. Dit station dient voor de toekomstige uitbreiding van het Sciencepark in Amsterdam. Ook is een 150/10 kv-station gebouwd in de Waardepolder. Dit dient ter vervanging van het 50/6 kv-station Waardepolder / Haarlem-Noord in Haarlem. Beide projecten zijn gestart in Met het vervangen van de 6 kv-stations in Haarlem is gelijktijdig het 6 kv-middenspanningsnet omgebouwd naar 10 kv. Hiermee is de energievoorziening voor Haarlem voor de lange termijn gewaarborgd. In 2008 nam het vervangingsinvesteringsniveau toe met 13% naar 89 miljoen (2007: 79 miljoen). De stijging komt voor het grootste deel voor rekening van de klantgedreven vervangingen. Dit zijn werkzaamheden op verzoek van de klant. Bijvoorbeeld de reconstructies, verzwaringen en vervangingen van netwerkcomponenten. De andere vervangingen zijn techniekgedreven; hierbij hebben wij het initiatief. De integrale instandhoudingskosten voor de bedrijfsvoering van de netten, preventief onderhoud, het oplossen van storingen en de storingsorganisatie bedroegen 165 miljoen (2007: 163 miljoen), conform verwachtingen. Aandeelhouder n.v. Nuon Raad van Commissarissen mr. E.M. d Hondt¹ voorzitter ir. J.J. Wezenaar¹ plaatsvervangend voorzitter drs. P.H.F. Erich lid tot 1 juli 2008 drs. C.J. van der Horst lid tot 1 oktober 2008 A.H. Meerburg¹ lid mr. G.C.E. Rijcken lid vanaf 19 april 2008 drs. D.G. Vierstra RC lid vanaf 1 juli 2008 drs. M.A. Wildekamp¹ lid ing. J. Reezigt secretaris van de vennootschap Directeur drs. ing. P.H. Corton tot 1 juli 2008 ir. P.C. Molengraaf MBA vanaf 1 juli 2008 Ondernemingsraad tot 1 juli 2008 ing. J.L. Tomassen voorzitter ing. I. Karakoc vice-voorzitter drs. R. ter Bekke secretaris ing. J.W.J. Dijkhof vice-secretaris A. Brinkman lid J. den Hartog lid R.H.F. van Mosseveld lid ing. H.A. Poelman lid ing. F.T. de Rijke lid Ondernemingsraad vanaf 1 juli 2008 J. van der Graaf voorzitter M. van der Teems vice-voorzitter R.A. de Geest secretaris D. Groen vice-secretaris A.H. Berkhoff lid B. Boorsma lid A. Brinkman lid G. van Capelleveen lid C. Ferbeek lid F.H. Fukur lid ing. F.H. Haandrikman lid M. Hilversum lid 1 Volgens artikel 11 van de Elektriciteitswet 1998 en artikel 3 van de Gaswet is instelling van een Raad van Commissarissen verplicht en dient de meerderheid van de leden direct noch indirect binding te hebben met een elektriciteitsproducent, een elektriciteitsleverancier of een handelaar dan wel met een rechtspersoon die de productie, aankoop of levering van gas verricht. De aangegeven leden van de Raad van Commissarissen hebben de bedoelde binding niet. 36 jaarverslag