Campagne Sociale Zekerheid Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

Transcriptie

1 Campagne Sociale Zekerheid Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

2 Inhoudsopgave Inleiding p. 3 Hoofdstuk 1: Een rechtvaardige en welvarende maatschappij p Recht op een inkomen en herverdeling van de rijkdom p. 7 De sociale zekerheid, pijler van de herverdeling p. 7 Fiscaliteit, financiering van de gemeenschappelijke uitgaven p. 11 Overheidsdiensten en herverdeling p 11 De valstrik van de schuld p. 11 Geconfisqueerde rijkdom p. 12 Conclusie: Economische doeltreffendheid en sociale rechtvaardigheid p Sociale rechtvaardigheid door sociale zekerheid p. 15 Het inkomen waarborgen: werkloosheid en pensioen p. 16 De werkloosheidsuitkering, of solidariteit voor allen p. 16 Actieve solidariteit p. 16 Ieders loon beschermen p. 17 De economie ondersteunen p. 17 Werklozen activeren p. 17 Pensioenen p. 19 Onze pensioenen bedreigd p. 20 Gezondheid voor allen en iedereen p. 20 De grondslag van een maatschappij p Onze maatschappijkeuze p. 22 Rijkdom laten circuleren p. 22 Het liberale model p. 22 De eerste interventionistische systemen p. 23 Ons sociaal model p. 24 Sociale zekerheid en overheidsdiensten: het herverdelingscircuit p. 25 Collectieve onderhandelingen en democratie: de keuzes bepalen p. 25 Sociale wetten en sociale democratie p. 26 Een dynamisch erfgoed, gericht op vooruitgang p. 26 Hoofdstuk 2: Een model in vraag p Het liberale model opleggen p. 28 Een ruime consensus p. 28 Crisisprofiteurs p. 29 Mediagedruis p Het liberalisme, mislukking na mislukking p. 32 Micro-economisch faillissement: wat het liberale model onze ondernemingen aandoet p. 32 Een model dat niet verenigbaar is met ons sociaal erfgoed p. 34 Macro-economisch faillissement: wat het liberalisme onze economieën aandoet p Tegen het sociale patrimonium p. 36 De markt, maatstaf van alles p. 36 Gedaan met staatsinterventie p. 37 Concurrentievermogen, de absolute remedie p. 38 Gedaan met de herverdeling en herbestemming van de winsten p. 38 Fiscale hervorming als stimulans p. 38 Verlaging van de sociale lasten p. 39 Winst als factor van gelijkheid p. 39 Sociale deregulering en terugkeer naar de individuele verantwoordelijkheid p. 41 Verdwijning van het collectieve en hiërarchie van de sociale normen p. 41 Terugkeer naar een individuele relatie met de werkgever p. 42 Individuele verantwoordelijkheid p. 42 Conclusie: De zekerheid zal sociaal zijn of zal niet zijn p. 44 Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

3 Inleiding Het grootste deel van de Belgische bevolking bezit geen vermogen. Toch zijn wij in zekere zin rijk. Om ons daarvan te overtuigen, volstaat het een kijkje te nemen bij minder ontwikkelde landen, waar de overgrote meerderheid van de bevolking gedoemd is tot armoede, ziekte en een onzeker bestaan. Zelfs in ontwikkelde landen die steunen op een ander model dan het onze, is heel veel burgers een zelfde lot beschoren. Het merendeel van ons heeft geen financieel vermogen geërfd: geen rijkdom, geen kasteel En wij hebben al evenmin veel na te laten aan onze kinderen. Maar samen beschikken wij wel over verworvenheden die ons gemeenschappelijke vermogen vormen: ons sociaal patrimonium. Dit sociale patrimonium bestaat uit fundamentele elementen waarrond onze ouders de rijkdom van dit land wilden organiseren: waaruit bestaat het en op welke basis wordt het onder de burgers verdeeld? Dit patrimonium is het enige, echt belangrijke dat wij hebben geërfd. De huidige generatie die er voordeel uit haalt, is het zichzelf niet alleen verplicht het te vrijwaren als een onschatbare rijkdom, maar ook over te dragen aan de volgende generaties, indien mogelijk met de nodige verbeteringen. De mogelijkheid van zo n overdracht loopt echter ernstig gevaar. Sinds het begin van de jaren zeventig zijn de tegenstanders van dit sociale model erin geslaagd de fundamenten ervan in vraag te stellen. Daartoe hebben zij met veel geduld de intellectuele en politieke wereld bespeeld, zodat de meerderheid nu het idee aanvaardt dat het neoliberale model het enige mogelijke is en de anderen zich daarbij neerleggen. En dat ondanks de onbetwistbare successen die de verzorgingsstaat heeft geboekt op het gebied van welvaart, welzijn en sociale rechtvaardigheid! Resultaten die geen enkel liberaal systeem ooit heeft kunnen voorleggen. Het doel van dit dossier is inzicht te verschaffen in dit sociale patrimonium, dat door heel Europa wordt gedeeld, en het op zijn juiste waarde te laten schatten, omdat wij niet willen dat onze kinderen ons ooit zullen vragen: «waarom had jij rechten die ik niet meer heb?» De parel van dit patrimonium, onze sociale zekerheid, viert dit jaar zijn 60-jarige bestaan. Voor de erfgenamen van de werknemers die het verworven hebben, willen wij met luide stem verkondigen dat het geen tijd is om dit systeem met pensioen te sturen, maar wel om een nieuw offensief in te zetten. 3

4 Wat is ons sociale patrimonium? Zes essentiële elementen, zes recente verworvenheden die hun stempel hebben gedrukt op onze maatschappij en zijn uitgegroeid tot de fundamenten ervan. De sociale zekerheid (SZ) De SZ, de erfopvolger van verschillende vormen van onderlinge risicoverzekeringen (ziekte, arbeidsongevallen, werkloosheid, pensioen) en een solidariteitsinstrument, is ook uitgegroeid tot een essentieel hulpmiddel voor herverdeling van de inkomsten. Zij maakt ook een geleidelijke emancipatie ten opzichte van het werk mogelijk: de begunstigde beschikt over een inkomen, zonder verplicht te worden zijn hele leven lang te werken. De mechanismen die op Staatsniveau werden ingevoerd, verschillen: financiering door belastingen of door bijdragen, paritair of tripartite beheer, De 4 bovengenoemde principes (onderlinge risicoverzekering, solidariteit, herverdeling, emancipatie) blijven gelden in alle Staten, met nuances, maar ook met een essentieel gemeenschappelijk resultaat: het lot van de werknemer (en zijn gezin) is niet langer elke dag overgeleverd aan een ongeval, leeftijd of een C4! Overheidsdiensten Een aantal fundamentele rechten die de grondslag van onze democratische maatschappij vormen, zijn te rechtvaardigen tegenover de Staat: dit betekent dat wij als burger de concrete uitwerking ervan kunnen eisen. Dat is het geval voor het recht op onderwijs of op gezondheid. Deze verworvenheden werden verkregen na een soms heel lange strijd (bv: verbod op kinderarbeid, het logische gevolg van de invoering van het gratis en verplichte onderwijs). Deze concrete uitwerking verloopt via doeltreffende en goed gefinancierde overheidsdiensten, zonder dewelke alleen de rijksten toegang zouden hebben tot deze essentiële rechten. Het is ook via de overheidsdiensten dat de Staat een regelende rol kon spelen, door bepaalde arbeidsplaatsen te financieren en door de economie te ondersteunen wanneer dat nodig is om de werkgelegenheid te vrijwaren. Burgerlijke vrijheden en algemeen stemrecht Lange tijd mochten alleen eigenaars stemmen. Alleen zij konden zich al volwaardige burgers beschouwen. Dit voorrecht werd geleidelijk afgebouwd, niet zonder weerstand, eerst voor de mannen en later voor de vrouwen. Alleen door het verkrijgen van wetten die de fundamentele vrijheden en het algemeen stemrecht waarborgen, is het mogelijk een doeltreffende verdediging van onze rechten te organiseren. Wetten die deze vrijheden vastleggen, volstaan evenwel niet. Ook moet de rol van de wettige tegenmacht worden erkend voor burgerorganisaties die zich willen laten horen, in de eerste plaats de vakbonden. 4 Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

5 De collectieve arbeidsbetrekkingen In plaats van alleen te staan tegenover hun werkgevers, hebben loontrekkenden het recht een coalitie aan te gaan om een betere krachtsverhouding tot stand te brengen in de ondernemingen, op het niveau van de sectoren en zelfs op het niveau van een land. Overal in Europa (van de 15) zijn werknemers erin geslaagd zij het niet zonder moeite in ondernemingen het «syndicale feit» door te drukken, dat voorafgaat aan het sociale overleg en vervolgens wordt erkend door wettelijke mechanismen (wetten, paritaire comités, collectieve arbeidsovereenkomsten enz.) Ook hier zijn de mechanismen allemaal verschillend, maar in elk land stellen zij de werknemers in staat om collectief afgesproken eisen naar voren te schuiven. De sociale wetten In de 19e eeuw vond de zakenwereld alleen zichzelf bevoegd om te zeggen wat er op economisch en sociaal gebied moest gebeuren. De sociale wetten (arbeidsduur, gezondheid/veiligheid op het werk, beroepsopleiding, gelijke lonen enz.) gelden nu voor alle ondernemingen. Zij dragen ertoe bij dat toch een minimum aan regels, zekerheid en rechtvaardigheid heersen in de relaties tussen werkgevers en werknemers. Het «sociaal parlement» Om de 4 jaar herinneren de sociale verkiezingen ons eraan: wij zijn burgers, niet alleen van ons land, maar ook in onze onderneming. Burgers met rechten, die in staat zijn hun collega s te vertegenwoordigen of zich te laten vertegenwoordigen, en niet alleen ingehuurde «arbeidskrachten». Ondernemingsraad, Comité voor Preventie & Bescherming, Vakbondsafvaardiging enz... De democratie in de onderneming is nog lang niet voltooid maar bestaat duidelijk. De doeltreffendheid van het model dat op deze zes elementen steunde, werd tijdens de hele geschiedenis van de mensheid nooit overtroffen. Het ligt aan de basis van een periode van welvaart die berust op sociale rechtvaardigheid. Het eerste deel van dit dossier wil aantonen welke mechanismen daarin een rol speelden. In plaats van dit model te blijven uitdiepen, zijn er 30 jaar geleden evenwel krachten ontstaan om ermee te breken en sindsdien proberen ze het telkens opnieuw in vraag te stellen. Het tweede deel van het dossier toont aan hoe dit is verlopen en, vooral, waarom dit een fout is met ernstige gevolgen. Zo kunnen wij samen een nieuw hoofdstuk schrijven: eentje waarin we opnieuw vooruitgaan. 5

6 Menselijke ontwikkelingsindicator Wat is een rijk of ontwikkeld land? De UNO publiceert regelmatig de menselijke ontwikkelingsindicator, die een samenvatting geeft van een aantal fundamentele gegevens: de rijkdom, uiteraard, maar ook de toegankelijkheid van de scholen, de gezondheidszorg, technologieën. België, dat hoog scoort voor rijkdom alleen (11e), doet nog beter voor deze index (6e). Bekijk vooral de wereld van verschil tussen de 10 rijkste en de 10 armste landen. Levensverwachting BBP per inwoner Ongelijkheid bij de geboorte (in dollars) van inkomsten* 1 Noorwegen 78, ,8 2 IJsland 79, nb 3 Zweden 79, Australië ,2 5 Nederland 78, ,6 6 België 78, Verenigde Staten 76, ,8 8 Canada 79, ,5 9 Japan 81, ,9 10 Zwitserland ,1 13 Verenigd Koninkrijk 77, Frankrijk 78, ,7 18 Duitsland , Guinnée-Bissau Dem. Rep. Congo 40,6 99 nb 168 Centraal-Afrikaanse Rep.40, ,3 169 Ethiopië 45, ,2 170 Mozambique 39, ,6 171 Burundi 40, ,3 172 Mali 48, ,5 173 Burkina Faso 45, ,2 174 Niger 45, ,5 175 Sierra Leone 34, ,9 * van 0 = volkomen gelijkheid tot 100 = volkomen ongelijkheid Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

7 Hoofdstuk 1 Een rechtvaardige en welvarende maatschappij 1. Recht op een inkomen en herverdeling van de rijkdom Ondanks alle beweringen over de crisis en de terugval van onze economie is België, als we rekening houden met de inflatie, op dit moment twee keer rijker dan in Waarom nemen werkloosheid en armoede dan toe? Waarom wordt arbeid almaar stressvoller en lastiger? Op de volgende pagina s onderzoeken wij onze twee herverdeelsystemen: sociale zekerheid en fiscaliteit. De sociale zekerheid, pijler van de herverdeling Die verandering berust op de nieuwe keuzes die sinds 25 jaar werden gemaakt voor de (her)verdeling van de rijkdom die tot stand komt door economische activiteit. In moderne economieën gaat een deel van de rijkdom naar de kapitaalbezitters, een ander deel naar de gezinnen en een derde deel wordt door de Staat ingehouden met het oog op de financiering van een collectief beleid dat wordt vastgelegd door het democratische proces. Is deze verdeling gewoon een kwestie van «de koek verdelen» of heeft zij ingrijpende gevolgen voor de productie van de koek zelf? Anders gesteld, wordt de koek groter afhankelijk van de manier waarop het geld wordt verdeeld? In de naoorlogse periode steunden de beleidslijnen, onder impuls van de sociale strijd en de economische theorieën die een antwoord wilden bieden op de crisis van 1929, op het idee dat rijkdom kon toenemen door de manier waarop zij werd verdeeld. De collectieve onderhandelingen vormen dus de factor die beslist over de verdeling van de rijkdom tussen de winsten en de lonen en tussen de loontrekkenden zelf. Het aldus verdeelde geld wordt vervolgens verdeeld tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Het eerste instrument van deze herverdeling is de sociale zekerheid. Bij deze verdeling komen twee keuzes kijken: hoeveel (welk deel van de lonen wordt langs deze weg verdeeld) en voor wie (volgens welke mechanismen worden deze bedragen herverdeeld). Wat zijn de sociale bijdragen? Een deel van het loon dat echter niet rechtstreeks op de rekening van de werknemers terechtkomt. Zij komen «onmiddellijk» (zonder opslag- of kapitalisatieperiode), maar «onrechtstreeks» op de rekening terecht: via de circuits van de sociale zekerheid: RSZ-inhouding, vervolgens storting via de verschillende «takken». In de na-oorlogse periode ging men ervan uit dat rijkdom kon toenemen door de manier waarop zij werd verdeeld. Het ingevoerde systeem organiseerde grotendeels de herverdeling en vertrouwde aan de sociale partners de zorg toe om vast te leggen volgens welke prioriteiten het geld in de economie zou worden verdeeld. Dit was een onweerlegbaar succes, zowel voor de burgers als voor de gehele economie. Waar zijn al deze omwegen goed voor? Zou het niet beter zijn dat dit deel van het totale loon, net als het nettoloon, rechtstreeks op onze rekening wordt gestort? Gedurende meer dan dertig jaar (tot in 1981) eiste en verkreeg de arbeidersbeweging integendeel een aanzienlijke toename van de sociale bijdragen, en dus van het «gesociali- 7

8 Aan wie behoort de rijkdom van een natie toe? Het BBP van België de indicator die de rijkdom meet is één van de hoogste ter wereld. Maar aan wie behoort deze rijkdom toe? Voor iemand die alleen aanspoelt op een eiland, zoals Robinson Crusoë, ligt het antwoord voor de hand: hij heeft alles zelf gedaan en alles is dus van hem. In een geïndustrialiseerde maatschappij is het antwoord minder voor de hand liggend: elk goed of elke dienst wordt geproduceerd door een vrij complex geheel van actoren. Verdeling In de eerste plaats is er het feit dat een onderneming een «combinatie» vormt van kapitaalhouders (de aandeelhouders of hun vertegenwoordigers) en van werknemers. Welk deel van de geproduceerde rijkdom (de «toegevoegde waarde» van de onderneming) moet naar welke groep gaan? Op deze vraag bestaat er geen duidelijk of «wetenschappelijk» antwoord: het zijn de krachtsverhoudingen en - in onze tijden - overleg die bepalend zijn voor deze eerste verdeling, die zal verschillen afhankelijk van de plaats en de tijd. Dit is de algemene verdeling van de rijkdom (zie kader). Dan is er het probleem van de verdeling van de lonen tussen de verschillende werknemers. Een auto vertegenwoordigt voor de fabriek waar hij gemaakt is, bijvoorbeeld een toegevoegde waarde van : stel dat naar de werknemers gaat. Het is echter onmogelijk nauwkeurig te bepalen welk exact deel toekomt aan de lassers, aan de ingenieurs die de plannen tekenden, aan de carrosserieschilders, aan de schoonmaakploegen enz. De lonen zijn niet de exacte «prijs» van ieders werk: zij vloeien voort uit barema s en classificatieroosters, kortom, uit democratische onderhandelingen waarvan het resultaat de fijne verdeling van de rijkdom is. Rijkdom verdelen en vervolgens herverdelen Alle rijkdom van een land of regio stemt overeen met de toegevoegde waarde die wordt geleverd door de werknemers en werkneemsters: dat heet het BBP. 8 De verdeling van de rijkdom tussen lonen en winsten is een eerste fase: van de toegevoegde waarde die mijn collega s en ikzelf hebben voortgebracht, zal slechts een deel ons loon (in de ruime zin) vormen: de rest is de winst (na aftrek van financiële kosten en reële afschrijvingen). De herverdeling is een tweede fase die in twee tijden verloopt: eerst via de sociale zekerheid, op het niveau van de lonen, vervolgens via de belastingen (op de inkomsten van de werknemers en een klein beetje op de kapitaalinkomsten). Deze verplichte inhoudingen maken een «herverdeling» mogelijk, op basis van het beginsel «door ieder volgens zijn mogelijkheden, aan ieder volgens zijn behoeften.» Geproduceerde rijkdom +/ euro elk Elke persoon die werkt, produceert een toegevoegde waarde, nieuwe rijkdom. Deze totale toegevoegde waarde voor het land heet het BBP: dit is het totaal van de nieuwe rijkdom die in België wordt geproduceerd over een jaar. In 2003 bedroeg het Belgische BBP ongeveer 250 miljard euro. Verdeling De primaire verdeling Dit is de manier waarop de geproduceerde rijkdom in de ondernemingen wordt verdeeld onder de kapitaalhouders en de lonen. Vervolgens houdt de Staat belastingen in op de winsten (een beetje) en op de lonen en inkomsten (veel). Deze verdeling kan variëren afhankelijk van de tijd, de prioriteiten, de krachtsverhoudingen. Alle geld gaat echter sowieso ergens naartoe. Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

9 Herverdeling Tot slot moet het geld in de hele maatschappij rollen. In geëvolueerde maatschappijen verloopt dit grotendeels via twee mechanismen: de SZ (die het geld hoofdzakelijk herverdeelt dit is het deels «gemeenschappelijk maken» van de lonen) en de Staat (die herverdeelt via financiering van het sociale beleid en de overheidsdiensten). Het uiteindelijke inkomen van iedereen hangt niet alleen af van de primaire verdeling, maar grotendeels ook van de herverdeling. Elk sociaal beleid en alle vakbondsonderhandelingen kunnen vanuit deze fundamentele optiek worden onderzocht: welk deel van de rijkdom (van de totale toegevoegde waarde) gaat uiteindelijk naar de werknemers? En welk deel gaat naar de kapitaalbezitters? De evolutie van deze verdeling loopt als een rode draad door onze geschiedenis. Bijdrageristorno s Intrest op de schuld Overheidsdiensten Steun aan ondernemingen Steun aan personen Fiscale financiering van de SZ Intrest op de schuld Overheidsdiensten Interne herverdeling Herverdeling 1 1. sociale zekerheid De sociale bijdragen en een deel van de belastingen financieren de sociale zekerheid. Het budget ervan wordt besteed aan uitkeringen ten voordele van de werknemers. Deze rijkdom is hen dus niet ontfutseld, maar wordt onder hen verdeeld. Sinds ongeveer 10 jaar houdt een beleid van massale ristorno s (in naam van de werkgelegenheid!) een deel van de SZ-bijdragen in om de winsten te verhogen. Herverdeling 2 2. Fiscus Het belastinggeld zorgt ook voor een verdeling. Een groot deel gaat helaas naar de betaling van de intresten op de overheidsschuld en naar de terugbetaling van die schuld. Het andere grote deel financiert de overheidsdiensten. De rest wordt ten slotte verdeeld in de vorm van sociale uitkeringen of steun aan ondernemingen. 9

10 10 seerde» loon dat bij het nettoloon wordt gevoegd. Dit om drie onlosmakelijk met elkaar verbonden redenen : de werknemers hebben behoefte aan zekerheid: dit is het «verzekeringsaspect» van de sociale zekerheid. Jobverlies, ongeval, ziekte: het overkomt niet alleen de anderen. Om zich te wapenen tegen deze risico s, verkozen de werknemers, in plaats van een beroep te doen op heel dure privé-verzekeringen of te rekenen op de «kortdurende solidariteit» van de familie, onderling hun eigen sociale verzekeringen te organiseren; de werknemers hebben alles te winnen bij meer gelijkheid: dit is het «solidariteitsaspect» van de sociale zekerheid. Uiteraard zijn er van bij het begin ongelijkheden. Maar ertoe komen dat geen enkele werknemer uit behoeftigheid niet meer kan voorzien in de essentiële behoeften van zijn gezin, is heel belangrijk. Voor een ideaal van menselijk respect, voor de nodige sociale cohesie en, tot slot, omdat men heel goed weet dat werknemers die lijden onder armoede, heel vaak objectief gekant zijn tegen solidariteitsdoelstellingen en goede arbeidsvoorwaarden; de werknemers willen naast of na hun periodes van arbeid ook vrije tijd of rust. Eerst ging het om het streven naar een pensioen zonder vrees voor armoede, recenter om de tijd «buiten het werk» tijdens de loopbaan (betaalde vakantie, tijdskrediet enz.). Aan deze drieledige functie van «omweg via de sociale zekerheid» (verzekering, solidariteit, erkenning van de vrije tijd «buiten het werk») kan een meer economische component worden toegevoegd: in een «wilde» economie beslist alleen de winst over wat er wordt geproduceerd (als het bouwen van kanonnen voordeliger is dan van treinen, dan worden er kanonnen gebouwd) en alleen het fortuin zal beslissen wie er kan kopen. De kans is groot dat de resultaten op middellange termijn vrij slecht zullen zijn. Zullen kanonnen bijdragen tot de ontwikkeling van het land? Ofwel: wat zal er gebeuren met de producten (zelfs de «rendabele») als de meerderheid geen geld heeft om ze te kopen? andersom, in een economie waarin een groot deel van het BBP de vorm van sociale bijdragen (en dus van «gesocialiseerd» loon bovenop het directe loon) aanneemt, is het mogelijk om voor dit deel van de nationale rijkdom collectief te beslissen wat er moet geproduceerd worden en/of wie het kan kopen. Via het budget van de gezondheidszorg kan men bijvoorbeeld een groot deel van de prijs van de tandverzorging financieren en aldus het gebruik van deze diensten, dat als een openbaar goed wordt beschouwd, bevorderen. Ofwel, als men een sociale uitkering verbetert (pensioen, werkloosheid ), stelt men een deel van de bevolking in staat om in haar essentiële behoeften te voorzien terwijl, als dit geld in een andere zak was beland, het misschien op een spaarrekening terecht was gekomen... waar het werkloos blijft (zie kader pagina 16). Er geldt dus een «economische efficiëntie» voor de sociale zekerheid en de herverdeling in het algemeen: dat verklaart grotendeels waarom de jaren van sterke groei van de sociale bijdragen ook jaren van welvaart zijn geweest. Per slot van rekening hebben diegenen die ons zeggen «rijkdom moet eerst worden gecreëerd voordat ze kan worden verdeeld» het bij het verkeerde eind of spiegelen ze ons bewust iets voor. Zoals de geschiedenis duidelijk aantoont, is de waarheid dat men op grote schaal moet verdelen en herverdelen om te komen tot het scheppen van rijkdom. Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

11 Fiscaliteit, financiering van de gemeenschappelijke uitgaven Van zodra de totale rijkdom is verdeeld in twee delen: lonen en winsten (primaire verdeling), en na de herverdeling van het gesocialiseerde deel van het loon (sociale zekerheid) volgt het tweede herverdelingsmechanisme: de fiscaliteit. De valstrik van de schuld Aan deze beknopte beschrijving van de fiscaliteit moet helaas het omgekeerde mechanisme van de overheidsschuld worden toegevoegd. Dat werkt als een omgekeerde herverdelingsmachine: elk jaar wordt meer dan 10 miljard van de (fiscale) overheidsmiddelen afgehouden om de interesten op deze schulden te Overheidsdiensten en herverdeling De kern van dit mechanisme bestaat in het gratis of heel goedkoop verstrekken van onontbeerlijke overheidsdiensten: onderwijs, openbaar vervoer en uitrusting, openbare veiligheid SCHOOL RUSTHUIS Voor een doorsnee gezin, net als voor een onderneming, zou toegang tot deze diensten in een «zuiver liberale» economie aanzienlijke uitgaven meebrengen. Het is een rijkdom dat men het loon van leraren, toegang tot het verkeersnet enz. niet uit eigen zak moet betalen. Andere diensten, waarvoor weliswaar moet worden betaald, zouden veel duurder zijn, of gewoonweg niet bestaan, indien zij niet door de gemeenschap ten laste worden genomen. Hetzelfde geldt voor het openbaar vervoer, dat begin vorige eeuw werd georganiseerd in Staatsbedrijven na het technische en economische faillissement van de privé-maatschappijen. Dat gaat bijvoorbeeld ook op voor telecommunicatie of televisie, die niet uit ideologische overwegingen werden genationaliseerd, maar omdat werd vastgesteld dat deze diensten zich niet zouden ontwikkelen, ofwel dat slechts een beperkt aantal bevoorrechten ervan zouden kunnen genieten. Een ander deel van de fiscale herverdeling neemt een rechtstreeks geldelijke vorm aan: sociale steun aan personen zonder inkomen; steun aan ondernemingen Overheidsdiensten Het klinkt goed vandaag te beweren dat de privé in principe beter presteert dan de Staat, die niet genoeg dynamisme en initiatieven aan de dag kan leggen om grote projecten op te zetten. Men vergeet dan wel de lessen uit onze eigen geschiedenis. België voorzien van een uitgebreid spoorwegennet was bijvoorbeeld geen eenvoudige taak. Het initiatief werd eerst grotendeels overgelaten aan de privésector. In 1870 beheerde de Staat 863 km spoor, 39 privémaatschappijen hadden 2231 km onder hun beheer. Het privébeheer liet evenwel te wensen over: sommige verbindingen werden niet aangedaan, andere werden twee keer aangedaan. Er waren tal van problemen met tarieven en infrastructuur. En vooral, de herhaalde economische crisissen leidden tot talrijke faillissementen. In zulke omstandigheden was het onmogelijk een echt netwerk uit te bouwen. De Staat nam dus de lijnen over op verzoek van de privésector zelf om de leefbaarheid van een spoorwegennet te waarborgen, wat onmisbaar was voor de economie en landsverdediging. In 1912 was 4786 km eigendom van de overheid, 275 km was privé. Het overheidsgeld werd besteed aan een grote behoefte van nationaal belang. De spoorwegen zullen de stuwende kracht van onze economische rijkdom zijn, tot zij concurrentie ondervinden van de weg, zij ook, aangelegd en onderhouden door de belastingen. 11

12 Het is immers volkomen onjuist om het voor te stellen alsof de fiscaliteit en de sociale «lasten» geld aan het economische circuit onttrekken, de groei afremmen en dus niet bijdragen tot het gemeenschappelijke welzijn. betalen. En aan wie? Aan de eigenaars van «Staatskasbons»: spaarders, ondernemingen, financiële groepen. Is de fiscaliteit (schulden inbegrepen) alles bij elkaar genomen herverdelend? Dat hangt ervan af wat met dit woord wordt bedoeld. Als het erom gaat de primaire verdeling te corrigeren, het aandeel van de werknemers te verbeteren, is het antwoord nee of heel beperkt (schema s p. 8 en 9). Als «herverdelend» wil zeggen dat de fiscaliteit de gelijkheid tussen de werknemersgezinnen doet toenemen, is het antwoord positief: de hoogste lonen betalen de meeste personenbelasting en betalen, doordat zij meer consumeren, meer BTW, taksen of accijnzen. Geconfisqueerde rijkdom? De overheersende redenering dat de inhoudingen een te groot deel van het Bruto Binnenlands Product (BBP) vormen, houdt geen steek. Het is immers volkomen onjuist om het voor te stellen alsof de fiscaliteit en de sociale «lasten» geld aan het economische circuit onttrekken, de groei afremmen en dus niet bijdragen tot het gemeenschappelijke welzijn. Het gaat integendeel om een deel van onze rijkdom die wij gebruiken om dat welzijn te vergroten op basis van de prioriteiten die ons rechtvaardig lijken. Iedereen die beweert dat de inhoudingen moeten dalen, zou dus de moed moeten opbrengen om toe te geven dat zij deze prioriteiten en onze kijk op rechtvaardigheid willen veranderen. Laten wij even nadenken: een moeder gaat met haar kind naar de tandarts een grootvader neemt zijn kleinzoon mee naar de bioscoop ik ga naar de kapper enz. Dit zijn allemaal uitgaven, dus ook inkomsten (voor de tandarts, de bioscoop, de kapper enz.); het is de som van al deze inkomsten die de nationale rijkdom (het BBP) vormt. Het is duidelijk dat als niemand nog naar de tandarts, de kapper, de bioscoop, de winkel of waar ook kan gaan, het BBP snel zou dalen. De manier waarop dit inkomen van deze moeder, deze grootvader enz. werd verkregen, verandert die iets? Voor de kapper en bioscoop zeker niet: zij worden betaald voor hun product of dienst. Men kan dus niet zeggen dat als deze uitgaven gebeurden met mijn persoonlijk geld, ze bijdragen tot de groei van het BBP. Als zij daarentegen gebeurden met een tegemoetkoming van de sociale zekerheid (tenlasteneming van de tandarts door het RIZIV, kinderbijslag geïnd door de moeder, pensioen van de grootvader enz.), zijn het «lasten»! En toch verandert dat iets: als het geld een andere omloop zou volgen en er bijvoorbeeld geen sociale zekerheid zou zijn, zou de kans groot zijn dat veel kinderen niet naar de tandarts gingen, dat veel grootvaders geen bioscoopkaartje konden betalen enz. Daarentegen zouden er grotere sommen terechtkomen bij de meer begoeden, zonder dat zij leiden tot consumptie of rijkdom. 12 Dat geldt met name voor de sociale zekerheid, die vaak wordt voorgesteld als te zwaar en negatief voor de groei. Men moet eens goed nadenken over wat het grote deel van sociale bescherming in ons BBP betekent. Volgens een liberale gedachtegang zijn de tientallen miljarden die elk jaar via de circuits van sociale zekerheid en sociale bescherming passeren, een last die we moeten verminderen om ons niet allemaal armer te maken. Dit is absurd. Dus: hoe groter het aandeel van de sociale bescherming in het BBP, des te meer rijkdom wordt gecreëerd, des te beter dit is voor de economie (en ook voor de tanden van onze kinderen en voor de vrije namiddagen van de grootvaders)! Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

13 Conclusie : Economische doeltreffendheid en sociale rechtvaardigheid Het is dat systeem, dat tot stand kwam in de naoorlogse periode, dat aan de basis lag van «dertig roemrijke jaren», tijdens dewelke ongelijkheden afnamen, de armoede verminderde, het welzijn toenam voor iedereen, maar in de eerste plaats voor de armsten. Ging deze periode van toegenomen sociale rechtvaardigheid ten koste van onze economische gezondheid? Integendeel, in diezelfde periode kende de economie een ongeziene groei. Het economische succes is onbetwistbaar. Het sociale succes eveneens, zoals zal blijken in het volgende hoofdstuk Vergelijking van de toegenomen sociale uitkeringen (loontrekkenden + zelfstandigen) en van het BBP Aandeel van de sociale uitkeringen in het BBP BBP Sociale uitkeringen SOCIALE ZEKERHEID 13

14 De herverdeling, basis van een rechtvaardiger inkomensspreiding Waarom is de herverdeling het meest efficiënte middel om een betere inkomensspreiding te garanderen? Eigenlijk is het eenvoudig want gebaseerd op een simpel mechanisme. Hierbij een voorbeeld: Hoe werkt het? Bij 1 vind je het geheel van de "primaire verdeling": de verdeelde inkomsten. Veronderstellen we dat er slechts twee werknemers zijn. De activiteiten van de eerste leveren een inkomen van Een gedeelte (oranje) is voor hem. De rest (groen) wordt hem niet onmiddellijk ter beschikking gesteld: het is het geheel van afhoudingen (belasting, bijdragen sociale zekerheid). De tweede werknemer verdient 700, zijnde de helft, en het deel van afhoudingen is voor hem hetzelfde (wat bijvoorbeeld het geval is voor de bijdragen sociale zekerheid). In dit stadium is er dus reeds 1500 terechtgekomen bij de "directe bestemmelingen". De overige 600 vormen het te verdelen bedrag (zie lijn 2). Deze 600 worden verdeeld over de verschillende prestaties en de verschillende begunstigden. Dat kan door onmiddellijke terbeschikkingstelling van financiële middelen (zoals bij werkloosheid en pensioenen) of via een tussenkomst in de prijs van een goed of een dienst. In lijn 3 vind je het reëel beschikbare inkomen, na herverdeling. De gezamenlijke inkomsten bij aanvang (2100 ) zijn helemaal herverdeeld: de eerste werknemer beschikt uiteindelijk over 1300, de tweede over 800. Terwijl zonder herverdeling, het loonverschil 50 % bedroeg, is dat verschil na herverdeling nog slechts 38 %. In de werkelijkheid en de praktijk versterken de herverdelingsmechanismen deze inkomensspreiding nog meer: bepaalde afhoudingen zijn relatief groter voor hogere inkomens; en bepaalde prestaties zijn relatief hoger voor de laagste inkomens. 14 Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

15 2. Sociale rechtvaardigheid door sociale zekerheid De sociale zekerheid is een instrument voor herverdeling van de rijkdom, dat een positief effect heeft op zowel het type als de omvang van de economische groei van onze maatschappij. Al het geld dat eraan wordt besteed, blijft in onze economie, maar is gericht op specifieke behoeften. Deze behoeften werden gedefinieerd op basis van de keuzes die essentieel leken, onder meer onder impuls van onze sociale eisen. Wij kozen voor een herverdeling die het hoofd wil bieden aan diverse risico s in verband met het werk of het gewone burgerleven. De sociale zekerheid kent immers vervangingsinkomens toe (bv. werkloosheidsuitkering of pensioen) en/of aanvullende inkomens (bv. kinderbijslag). Het systeem steunt op verzekering elke werknemer draagt bij en solidariteit; de actieve bevolking betaalt voor de gepensioneerden, werknemers voor werklozen, de gezonden voor de zieken De verzekering is sociaal: de bijdragen worden berekend op basis van de inkomsten en niet van het risico. Bovendien vindt een herverdeling (van de inkomens) plaats door bijdragen die worden ingehouden op de lonen, in principe zonder plafond. De sociale uitkeringen gaan dus naar diegenen die ze het meest nodig hebben, de mensen met de laagste inkomens. Naast de sociale verzekering bestaan er programma s voor sociale bijstand waarvoor geen bijdrage moet worden betaald. Zij worden gefinancierd door de belastingen en staan open voor al wie er nood aan heeft. Een constante evolutie king moest de sociale bescherming mee evolueren. Iedereen bleef evenwel recht op sociale zekerheid hebben, ook al bleven er ongelijkheden, onder meer voor vrouwen, die minder goed beschermd zijn tegen de sociale risico s en het slachtoffer zijn van een aantal onrechtstreekse ongelijkheden (notie van samenwonen bij werkloosheid bijvoorbeeld). Zo maakt de sociale zekerheid het mogelijk armoede en een onzeker bestaan te bestrijden. Als er geen sociale zekerheid zou bestaan, zou 40% van de gezinnen onder de armoededrempel leven (60% van het gemiddelde inkomen). «Bij vergelijking van de percentages vóór en na de transfers in Wallonië, Vlaanderen en de Lidstaten, zien we dat 44% van de Walen en 39% van de Vlamingen een inkomen zou hebben dat lager is dan de armoededrempel (berekend op basis van de verdeling na transfers) indien de transfers (met inbegrip van de pensioenen) niet zouden hebben plaatsgevonden. Dit percentage daalt tot 27% in Wallonië en tot 24% in Vlaanderen, als de pensioenen worden beschouwd als deel van het inkomen na transfers, en tot 14% in Wallonië en 13% in Vlaanderen als rekening wordt gehouden met alle transfers». (Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid 2 2e kwartaal 2003). Anderzijds biedt zij een garantie bij jobverlies of geen werk, bij een risico dat niet is verbonden aan het werk (ziekte): genot van een vervangings- of aanvullend inkomen. De sociale bescherming is voorts geëvolueerd van een sociale verzekering naar universele uitkeringen: afgeleide rechten (bv. overlevingspensioen), uitbreiding van de dekking (bv. gezondheidszorg voor gehandicapten), uitkeringen toegekend op niet-bijdrage gesteunde basis (bv. wachtuitkering aan jongeren). In het begin van de naoorlogse periode richtte het sociale zekerheidsmodel zich vooral op gezinnen met één inkomen. Onder invloed van het grote aantal vrouwen op de arbeidsmarkt, Als voorbeeld zullen wij de positieve effecten de toename van het aantal gezinnen met twee van de sociale zekerheid nagaan op twee inkomens, het opduiken van een hardnekkige gebieden: inkomsten en gezondheid. werkloosheid, de veroudering van de bevol- 15

16 Het inkomen waarborgen: werkloosheid en pensioen De werkloosheidsuitkering, of solidariteit voor allen Dankzij de werkloosheidsverzekering geniet de werknemer die zijn job en dus zijn loon verliest, een vervangingsinkomen als hij is ingeschreven als werkzoekende, elke redelijke job aanvaardt en voldoet aan een aantal toelatingsvoorwaarden. Zo wordt hij niet behoeftig en bewaart hij een zekere levensstandaard. Deze inkomenszekerheid is een van de oudste eisen van de werknemers, die dit eerst zelf organiseerden op basis van vakbondskassen. In 1944 wordt het principe veralgemeend voor alle loontrekkenden en geïnstitutionaliseerd, om tot volle wasdom te komen in 1971: de werkloosheidsuitkering wordt berekend op basis van het loon, maar is geplafonneerd. Bovendien is zij onbeperkt in de tijd, maar wordt zij aangepast aan de gezinstoestand. In het begin werd het systeem volledig gefinancierd door de werknemers en werden de uitkeringen alleen betaald aan werknemers die hun job verloren. De voorbije jaren werden die uitkeringen uitgebreid: ze worden ook betaald aan jongeren op het einde van hun studies (die dus nooit hebben bijgedragen) en om in te spelen op nieuwe behoeften: tijdskredietuitkeringen, brugpensioenen enz. Actieve solidariteit Werklozen een uitkering toekennen vervult een essentiële sociale rol voor wie zijn job verliest en waarborgt tevens een doeltreffende vorm van solidariteit voor de gemeenschap. De bijdragen worden evenredig afgehouden van de lonen, terwijl de uitkeringen geplafonneerd zijn. Zo is de solidariteit herverdelend: personen die meer verdienen, dragen evenredig meer bij, en als zij werkloos worden, krijgen zij geen hogere uitkering, want er geldt de beperking van het plafond. Deze herverdeling gebeurt dus gelijktijdig horizontaal (van de werkenden naar de werklozen) en verticaal (van wie meer heeft naar wie minder heeft). Armoede bestrijden? Er moet definitief komaf worden gemaakt met het idee dat de sociale zekerheid tot doel heeft armoede te bestrijden: het gaat om een politieke valstrik waarmee de tegenstanders van de SZ de mensen naar hun kamp willen overhalen, door een beroep te doen op nobele gevoelens als vrijgevigheid en liefdadigdheid. De armen helpen is de voorouderlijke rol van soepbedelingen, godsdienstige initiatieven, openbare bijstand of hun moderne versies zoals de gaarkeukens en het OCMW. Onze keuze is radicaal anders: door meer mensen goed betaald werk te verschaffen en door de continuïteit te waarborgen van de inkomens van wie geen werk heeft of met pensioen is, zorgen wij voor een algemene verhoging van de levensstandaard. In dat kader speelt de SZ een toonaangevende rol, door de werknemers te beschermen tegen essentiële risico s die hen bedreigen, ziekte, werkverlies, ouderdom, enz., en door een verdeling van de rijkdom te waarborgen die rekening houdt met de belangen van zoveel mogelijk mensen. Daarom richt onze SZ zich tot iedereen en niet alleen tot de behoeftigen. 16 In gelijk welke maatschappij, in gelijk welk tijdperk blijkt dat die keuze het meest doeltreffend bleek om armoede te verminderen. Dat is geen toeval. Wat kunnen we daaruit besluiten? Dat degenen die armoede willen bestrijden, niet als middel, maar als einddoel, heel vaak diegenen zijn die het niet eens zijn met onze doelstelling: iedereen een goed inkomen waarborgen. Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

17 Ieders loon beschermen Werkloosheid vervult daardoor een regelende functie op de arbeidsmarkt, in die zin dat de instorting van de lonen wordt voorkomen in tijden van een ongunstige conjunctuur: een werknemer zonder job is niet verplicht te werken tegen gelijk welk loon, zoals dat gebeurde in de systemen zonder werkloosheidsstelsel. In deze systemen, die waren overgeleverd aan zuivere marktprincipes, gingen de werknemers met elkaar concurreren in tijden van schaarse arbeidsplaatsen. Wie het laagste loon aanvaardde, kreeg de job. Tijdens de crisis van 1929 werd aangetoond dat in dat geval enerzijds de lonen tot onder het bestaansminimum daalden en dat anderzijds de arbeiders, zelfs als ze voor minder wilden werken, geen job vonden. De daling van de arbeidskostprijs leidde niet tot nieuwe arbeidsplaatsen en veroordeelde de arbeiders tot armoede: een ernstig sociaal nadeel had geen economisch voordeel tot gevolg. tweede brood eten. U zal dat geld gebruiken om een minder noodzakelijk goed te kopen, waaraan u eerst verzaakte omdat voedsel uw eerste behoefte was. En dat gaat zo verder naarmate uw inkomen stijgt: voor de best betaalden zal dit geld ten slotte dienen voor de financiering van luxewagens of jachten, maar het zal vooral het consumptiecircuit verlaten en in het spaarcircuit terechtkomen. Op die manier stimuleren werkloosheidsuitkeringen vitale sectoren van de economie, die meestal ook werk verschaffen. Dat was de keuze van diegenen die in 1944 de sociale zekerheid in het leven riepen, wat heel lonend bleek te zijn. Werklozen activeren? Vandaag wordt evenwel van officiële zijde gewezen op de gebreken van het systeem van werkloosheidsuitkeringen, die een rem op de werkgelegenheid zouden vormen. Enerzijds Het werkloosheidssysteem beschermt daarentegen diegenen die hun job verliezen en rechtstreeks de uitkering genieten, maar ook wie aan het werk blijft: namelijk tegen de daling van hun inkomens onder druk van de markt. Op basis van deze vaststellingen ontstond in 1944 een consensus tussen de diverse politieke en economische beslissingnemers om de vakbondseis van een werkloosheidsuitkering te aanvaarden. De economie ondersteunen Er bestaat geen arbeids markt De basis van de moderne economische theorieën is een vaststelling uit de ervaring: werknemers die onderbetaling aanvaarden, vinden daarom nog geen werk. Deze heel eenvoudige waarheid werd aangetoond tijdens de crisis van de jaren Dit betekent dat de arbeidsmarkt niet bestaat. Op een klassieke markt passen vraag en aanbod zich uiteindelijk aan elkaar aan. Voor arbeid kunt u het aanbod van werknemers aanpassen zoveel als u wilt, dit zal tot niets dienen als er geen aanwervingen zijn. Maar er is meer: het aldus herverdeelde geld blijft niet werkloos. Wie een uitkering krijgt, besteedt die om te voorzien in zijn vitale behoeften, voor zichzelf en voor zijn gezin: voeding, huisvesting, enz. Zo draait het geld mee in de economie en ondersteunt het de vraag, te beginnen bij de vraag naar levensnoodzakelijke producten. Zonder afhouding van bijdragen en betaling van uitkeringen zou de vraag instorten. Veronderstel dat uw inkomen volstaat om een brood te kopen, waarmee u de hele dag voldoende eten heeft. Als u 13% meer krijgt en geen sociale bijdragen afhoudt, zal u geen Op die basis gaat een geniaal economist aantonen dat de arbeidsvraag bij de ondernemingen afhangt van het productieniveau, en dat dus daarop moet worden ingewerkt om werkgelegenheid te scheppen. Dit principe zal 35 jaar lang met succes worden toegepast. Vandaag is begeleiding van werkzoekenden een noodzaak en het zou een uitstekend idee zijn, indien het er werkelijk om ging de werkzoekenden te helpen. De voorstanders ervan proberen ons echter opnieuw dezelfde oude leugen te doen slikken: het arbeidsaanbod moet worden aangepast om het probleem van de werkloosheid op te lossen. Of ze nu wel of niet behoren tot de socialistische partij, zoals onze vroegere federale minister voor tewerkstelling, hun ideeën zijn oude liberale ideeën, veroordeeld door de feiten van 75 jaar geleden en sindsdien nooit aan rehabilitatie toegekomen. 17

18 zouden werklozen niet worden aangezet tot werken, omdat het verschil tussen hun uitkering en hun eventuele loon te klein zou zijn. De waarheid van de «werkloosheidsval» werd nooit echt aangetoond: integendeel, het systeem van werkloosheidsuitkeringen bestond jarenlang samen met volledige tewerkstelling. Als dat trouwens waar is, heeft dat meer te maken met de te lage inkomens en niet zozeer met te hoge werkloosheidsuitkeringen. Anderzijds wordt het louter toekennen van uitkeringen vandaag als te passief aanzien: de klemtoon moet liggen op werk, het arbeids- aanbod moet worden aangepast via opleiding, de werkloze moet actief betrokken worden bij opleiding en onderzoek. Aanpassing van de werkloosheid aan de nieuwe realiteit van de arbeidsmarkt is beslist noodzakelijk. Deze «activering van de uitkeringen» wil echter doen uitschijnen dat het probleem van de werkloosheid van de werklozen zelf komt. Dat is onjuist, werkloosheid ontstaat door een tekort aan beschikbare arbeidsplaatsen, waarvan een van de oorzaken precies ligt bij een afzwakking van het hiervoor beschreven solidariteitssysteem. En die activeringspolitiek kadert vooral in een context van verlaging van Leve het spaargeld? Het is belangrijk het eenvoudige beginsel dat aan de basis ligt van elke economie, te begrijpen en te onthouden: de rijkdom van een land is gelijk aan wat er wordt geproduceerd (of het nu gaat om goederen, zoals machines of auto s, of om diensten). Daarom heet de economische indicator die de rijkdom meet, het bruto binnenlands product. Elke euro in uw zak komt overeen met een geproduceerd goed. Hier kan spaargeld een ernstig probleem stellen. Een deel van het spaargeld wordt geïnvesteerd, het wordt dus gebruikt om productiegoederen te kopen. Tot zover alles goed: het evenwicht wordt gerespecteerd, het geld dient om goederen te kopen. Maar niet alle spaargeld gaat die weg op. Een deel gaat naar louter financiële investeringen, die niet overeenstemmen met productie. In dat geval wordt het evenwicht verbroken. Als de economie produceert ten belope van 1000 miljard euro, bestaan er aan te kopen goederen voor een gelijke waarde. Als 10% van het geld op niet productieve wijze wordt gespaard, is er nog slechts 900 miljard over om voor 1000 miljard goederen en diensten te kopen. Anders gesteld, 100 miljard goederen zullen geen afnemer vinden: ze worden gestockeerd, vernietigd of verkocht tegen dumpingprijzen, maar het gevolg is alleszins dat de economie vertraagt. 18 Als een fabriek een auto produceert die waard is, dient dit geld voor de betaling van de arbeiders die de auto hebben gebouwd, de ingenieurs die hem hebben getekend, de onderdelen, de machines waarmee hij werd geassembleerd, de winst van de werkgever en de aandeelhouders, enz. Dus, een gekochte auto van = in omloop. Er zijn dus twee massa s in de economie: enerzijds alle producten en anderzijds alle geld dat ermee overeenstemt. Deze twee massa s hebben een gelijke waarde, en dat is goed zo, want de geproduceerde goederen moeten gekocht worden. Voordat iemand de auto koopt, moet hij beschikken over , die eveneens overeenstemmen met geproduceerde goederen. In een economie is er dus exact genoeg geld om alle geproduceerde goederen te kopen. Vandaar een fundamentele wet voor een gezonde economie: het spaargeld moet gelijk zijn aan de investeringen. Daartoe moet ofwel de productie worden gestimuleerd (waardoor de investeringsvraag zal toenemen), ofwel moet sparen worden aangemoedigd of ontmoedigd (via de rentetarieven), naargelang er te veel of te weinig spaargeld is. Momenteel is er in België ongeveer 10% te veel spaargeld om de investeringsbehoeften te dekken. Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen

19 de bijdragen en gaat gepaard met sancties die bewust de kostprijs van werkloosheid willen verlagen. Zo komen solidariteit en herverdelingsbeleid op de helling te staan, wat indruist tegen een beleid voor het scheppen van arbeidsplaatsen, terwijl alleen dat de activering echt doeltreffend zou maken. Pensioenen De pensioenen zijn een ander voorbeeld van ons streven om het lot van iedereen te verbeteren door te waken over ieders welvaart. In hun huidige vorm staan pensioenen van loontrekkenden, net als werkloosheidsuitkeringen, borg voor een herverdeling uit solidariteit: de werkenden financieren de inkomsten van de gepensioneerden, wat staat tegenover een systeem van kapitalisatie, waar iedereen bijdraagt voor zijn eigen toekomstig pensioen. De pensioenen worden betaald met de bijdragen die worden geïnd door afhouding van het loon van de werknemers, waarbij de Staat via belastingen een aanvullend deel financiert, wat de voorbije jaren noodzakelijk is geworden. gedrang kwam. Bovendien lag de levensverwachting in die tijd veel lager en was de maatschappij hoofdzakelijk op de landbouw gericht. Zo n vorm van solidariteit werd gewoonweg onmogelijk in de wereld van loontrekkenden, vooral in het begin, toen de lonen werden berekend om alleen het voortbestaan van de begunstigde te waarborgen. Iedereen moest dus zo snel en zo lang mogelijk gaan werken, om het voortbestaan van het hele gezin te verzekeren. Dat die situatie vandaag tot een ver verleden lijkt te behoren, komt niet door een mirakel, maar omdat efficiëntere solidariteitsstelsels in het leven werden geroepen. Net als voor het werkloosheidsstelsel had het idee om solidariteit te organiseren tussen werkenden en nietwerkenden en diegenen met de hoogste inkomens verhoudingsgewijs meer te laten bijdragen, een regelend effect op de arbeidsmarkt en een stimulerend effect op de economie. Dankzij dit systeem kunnen wij vandaag zeggen dat men «langer jong en gezond blijft en dat men beter en langer van het leven kan profiteren». Alleen wie het aankon, nam de zorg voor de ouderen op zich, in zoverre zijn eigen voortbestaan niet in het gedrang kwam. De sociale functie ligt voor de hand: de mensen niet verplichten tot hun laatste ademstoot te werken om over het nodige inkomen te kunnen beschikken. De totale impact op de economie is al even duidelijk: door de oudsten een fatsoenlijk inkomen te waarborgen, blijven deze personen consumeren, waarbij zij de arbeidsmarkt kunnen verlaten en zodoende plaats maken voor de jongeren. Dit systeem bestaat in ons land sinds 1844, het jaar van het eerste pensioen (voor de overheidssector). In 1924 wordt het uitgebreid tot de arbeiders en in 1925 tot de bedienden. Tot op vandaag is het nog niet veralgemeend, met name voor zelfstandigen. SOCIALE ZEKERHEID C4 Vroeger werden ouderen ten laste genomen door vormen van familie- of dorpssolidariteit. Ook al klinkt het mooi sommigen te horen beweren dat dit mooie tijden waren, de werkelijkheid is verre van ideaal. Alleen wie het aankon, nam de zorg voor de ouderen op zich, in zoverre zijn eigen voortbestaan niet in het 19

20 20 Maximumfactuur? Onze pensioenen bedreigd? Het wettelijke pensioen wordt in vraag gesteld, omdat de veroudering van de bevolking dit pensioen met de huidige technieken onbetaalbaar maakt. De werkende klasse van vandaag wordt er dus toe aangespoord zelf te zorgen voor de aanvullende inkomsten die bij hun eigen pensioen nodig zullen zijn. Daarom ontstaan naast het wettelijke pensioen (de eerste pijler) stelsels van sectorale aanvullingen (de tweede pijler) en privé-systemen (de derde pijler), die met fiscale stimulansen aantrekkelijk worden gemaakt. Het gaat om een verzwakking van het systeem en een onechte oplossing. In de eerste plaats moeten veel mensen het stellen met nauwelijks meer dan het bestaansminimum: lager geschoolde arbeiders, kleine jobs, deeltijdse arbeid enz. Voor hen zijn de aanvullende systemen sowieso minder toegankelijk: de ongelijkheden inzake pensioen zullen dus nog toenemen. Hoe verzwakt men de solidariteit onder een sociaal mom? Onlangs kregen we daarvan een mooi voorbeeld. Om de kosten van de gezondheidszorg te verlagen, hebben de opeenvolgende regeringen het remgeld ingevoerd: patiënten moeten zelf een deel van de gekregen zorgen betalen. Dit remgeld geldt voor iedereen, wat betekent dat het zwaar kan doorwegen voor wie over weinig middelen beschikt. Voor die mensen werd het begrip maximumfactuur ingevoerd. Het totaal van de bedragen die zij gedurende een jaar uit eigen zak betalen, mag een zeker bedrag niet overstijgen. Voor wie denkt dat de SZ er is om de armen te beschermen, klinkt dit mooi: wie niet genoeg midddelen heeft, zal dankzij dit systeem niet te veel remgeld moeten betalen en kan zich dus verder laten verzorgen. Het gevaar van dit systeem ligt nochtans voor de hand. Als de regering morgen beslist het remgeld nog verder te verhogen, zal de meerderheid van de bevolking zijn verzorging iets duurder betalen, maar worden dramatische en politiek delicate - situaties vermeden bij de meest behoeftigen. Maar wat erger is: het geld dat wordt besteed aan aanvullende pensioenen, zal anders in omloop komen in de economie. Het zal terechtkomen in het spaarcircuit, met name het financiële spaarwezen, dat de economie weinig stimuleert. Dit spaargeld gaat niets oplossen, want op het niveau van een heel land is een pensioen geen kwestie van een wollen sok die geduldig wordt gevuld voor later. Vandaag en ook over vijftig jaar betekent het uitbetalen van de pensioenen immers het verdelen van een deel van de beschikbare rijkdom aan de oudsten onder ons. Als over vijftig jaar meer pensioenen moeten worden betaald, is het enige middel de totale rijkdom vergroten of het voor de pensioenen bestemde deel ervan doen toenemen. In het licht van deze doelstellingen zijn de tweede en de derde pijler slechts schijnoplossingen: al wat zij doen, is het verdeelsysteem veranderen, door het te vervangen door een minder rechtvaardig en voor de economie minder stimulerend systeem: het zal niet leiden tot meer solidariteit of tot meer rijkdom. Om die reden bereiden regeringen die de invoering van aanlokkelijke systemen van aanvullend pensioen stimuleren, tegelijk een verlenging van de beroepsloopbaan voor, wat gewoonweg neerkomt op het betalen van minder pensioenen. In naam van welke vooruitgang? Gezondheid voor allen en elkeen De ziekte- en invaliditeitsverzekering is een andere essentiële tak van onze sociale zekerheid. Zowel rijk als arm heeft toegang tot een hoogstaande gezondheidszorg, die hoog scoort op wereldniveau. Ook de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering zag het licht in De werknemers krijgen een deel van de kosten terug als zij ziek zijn (medische kosten, geneesmiddelen, ziekenhuisopname) voor henzelf EN hun gezin. Zij krijgen ook een vergoeding als zij door ziekte of invaliditeit niet kunnen gaan werken. Ons sociale patrimonium Een erfgoed om over te dragen