Algemene Antroposofische Vereniging 2009 / deutsch english español français italiano nederlands svenska. Goetheanum

Transcriptie

1 Algemene Antroposofische Vereniging 2009 / 2010 deutsch english español français italiano nederlands svenska Goetheanum

2 Het is wederom een genoegen om aan de leden van Holland en België een Nederlandse vertaling te zenden van het jaarverslag uit Dornach, waarin naast de leiding van het Goetheanum alle secties van de vrije hogeschool voor geesteswetenschappen aan bod komen. Het is boeiend om te lezen hoe de antroposofie modern werkzaam is en reageert op situaties in de wereld. Hoe men in de jongerensectie ontdekt dat de leraren net zoveel van de jongeren leren als andersom. Hoe belangrijk een Goetheanum-onderzoek is, dat aantoont dat genetische manipulatie van één eigenschap van een plant op veel meer gebieden dan deze ene eigenschap werkt: het gehele organisme wordt beïnvloed en de plant wordt grondig veranderd. Hoe men in Moskou enthousiast is over de euritmie uitvoering van de gecombineerde groepen van Dornach en Stuttgart in een groot theater aldaar, en nog wel ter ere van de feestelijke heropening van het theater. En dat in Peking 1100 mensen een euritmie-uitvoering bijwonen. Maar ook dat de frisse originaliteit in allerlei nieuwe initiatieven voelbaar is een heel speels voorbeeld daarvan is het maaien van het gras voor het Goetheanum in de vorm van het labyrint in de kathedraal van Chartres, zo groot dat de mensen het hele labyrint kunnen lopen. Het verslag gaat ook over de financiële positie van het Goetheanum die vragen stelt en problemen geeft die niet eenvoudig op te lossen zijn zoals in de hele wereld. Al lezende worden wij ons bewust van de hele antroposofische gemeenschap waar wij als leden deel van uitmaken met elkaar. Jan Borghs, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Belgë Ron Dunselman, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland Inhoud Voorwoord... 3 Algemene Antroposofische Vereniging U.S.A... 4 Enkele aspecten van het jaar... 6 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Algemene antroposofische sectie... 7 Jongerensectie... 9 Mathematisch-astronomische sectie Sectie voor beeldende kunsten Medische sectie Natuurwetenschappelijke sectie Pedagogische sectie Landbouwsectie Sectie voor woord, muziek en euritmie Sectie letteren en cultuurwetenschappen Sectie voor sociale wetenschappen Goetheanum Het Goetheanum theater Het afgelopen jaar aan het Goetheanum Financieel overzicht Adressen... 24

3 Voorwoord Het ontwaken van wereld en ziel Beste leden, Grote wereldkwesties hebben meer dan ooit invloed op ons eigen zieleleven. Individueel ontwaken is daarom in onze tijd een wakker worden aan de wereld, en een wakker worden aan de wereld betekent wakker worden van de ziel. Cornelius Pietzner Cornelius Pietzner is lid van het Bestuur sinds 2002 en is verantwoordelijk voor de financiën. Het lijkt alsof er iets goed mis is met de vier elementen aarde, water, lucht en vuur: hevige aardbevingen, vernietigende tsunamis en voortdurende overstromingen, verwoestende wervelstormen en op vele plaatsen van de wereld oerwoud- en bosbranden hebben epidemische proporties gekregen. Dit gaat samen met door de mens veroorzaakte problemen als klimaatverandering, ziekten en epidemieën, onrechtvaardig beheer van natuurlijke hulpbronnen, zoals water en voedsel, bevolkingstrek naar grote stedelijke centra, migratie en vluchtelingenstromen uit crisisgebieden. De veelheid van deze uitdagingen bereikt een schaal als nooit tevoren en stelt de samenleving voor principiële vragen. Het lijkt ook of ze met elkaar te maken hebben. Het gevoel overweldigd te worden en niet in staat te zijn om de oorzaken helemaal te begrijpen leidt vaak tot reactionaire response. Grote wereldkwesties hebben meer dan ooit invloed op ons eigen zieleleven. Het ontwaken aan de wereld betekent daarom individueel wakker worden in de ziel. Deze fundamentele gedachte van Goethe: De mens kent zichzelf slechts in de mate waarin hij de wereld kent slechts in de wereld wordt hij zich bewust van zichzelf en alleen in zichzelf krijgt hij bewustzijn van de wereld werd door Rudolf Steiner opgepakt en verdiept als een centraal thema van innerlijke ontwikkeling. De essentiële vraag is identificeren, ontwikkelen en, vooral, ons bewust worden van de verbinding tussen ons individuele zieleleven en de ontwikkeling in de wereld om ons heen. Om in staat te zijn dat op een relevante en zinvolle manier te doen, moeten we wereldburger zijn. Of, met andere woorden, dat betekent jezelf te verbinden met Michaël, de leidende geest van onze tijd. In de derde brief aan de leden (3 februari 1924) zegt Rudolf Steiner: In de antroposofie komt het op de waarheden aan, die door haar geopenbaard worden; in de Antroposofische Vereniging komt het op het leven aan, dat er in verzorgd wordt. Het leven verloopt in de tijd, de waarheid is eeuwig, buiten de tijd. Leven is beweging, veelzijdigheid, nooit zwart-wit waarheid is statisch. Als waarheid en leven in evenwicht komen, kunnen ze elkaar versterken, kunnen tot een nieuw, levenskrachtig waarheidsbegrip leiden en tegelijk tot een leven vanuit inzicht. Drie oriënteringslijnen noem ik hier voor dit evenwicht: 1) Steiner beschrijft de methode van de geesteswetenschap niet als een vaststaande wereldbeschouwing, een leerstellig bouwwerk, maar als een weg, ja zelfs als een onderzoeksmethode van het algemeen menselijke (Engeland, 19 augustus 1923). 2) De openheid en tolerantie waar de Antroposofische Vereniging naar op zoek is, kan gezien worden in de zin van leven uit liefde tot de daad en laten leven uit begrip voor andermans wil is het leidmotief van vrije mensen (Filosofie van de Vrijheid). Dat is ook een aanmoediging om een lerende vereniging te worden, die probeert de kloof tussen de wereld en het eigen zieleleven te overbruggen. Deze weg te gaan in een zo veelsoortige wereldwijde vereniging, zonder de spirituele identiteit te verliezen, is de belangrijkste uitdaging voor de Antroposofische Vereniging. 3) Op 23 januari 1923 geeft Rudolf Steiner de uitdagende bewering verwijzend naar de basisoefeningen dat de Antroposofische Vereniging zelf de zes deugden zou moeten cultiveren. Deze oefeningen, als oefeningen van de vereniging begrepen, helpen om de ziel elastisch te maken, opdat de waarheid een beweeglijkheid krijgt, net zoals het leven zelf, opdat een brug ontstaat tussen de ziel en de wereld met haar huidige noden. Na 100 jaar hebben sociale spirituele impulsen een fundamentele vernieuwing nodig. De Antroposofische Vereniging staat midden in deze uitdaging. Het jubileum jaar 2011 geeft ons aanleiding om feest te vieren, maar nog meer is het een mijlpaal die ons de gelegenheid geeft voor herbezinning en vernieuwing. In onze veranderende wereld stappen voor de toekomst te zetten en daarbij toch de oorspronkelijke impulsen trouw te blijven, dat heeft aan het Goetheanum in de komende jaren onze volle aandacht. Voor het Bestuur van het Goetheanum Cornelius Pietzner 3

4 Algemene Antroposofische Vereniging Drie redenen voor optimisme Antroposofische Vereniging in de Verenigde Staten Het lijkt of de Amerikaanse samenleving op vele gebieden uitgedaagd wordt. Is dat zo? Torin Fischer: De Verenigde Staten zijn geconfronteerd met een heleboel problemen en het is duidelijk dat de oude oplossingen niet meer voldoen. Er zal veel van afhangen of er een nieuw soort samenwerking binnen de Amerikaanse samenleving zal komen. Dat is het wat de tijd van ons verlangt, en ik hoop dat we dat voor elkaar kunnen krijgen. U hebt geschreven over samenwerking? In mijn boek Organisatie en organen ( Organisational Integrity ) beschrijf ik niet wat in onze tijd een probleem is. Overal horen we wat niet functioneert, wat er mankeert. Ik wil liever onderzoeken wat wel lukt. Het loont zich om te kijken naar het menselijk lichaam. Het is een raadsel, een mysterie van samenwerking van de meest verschillende Als er een Amerikaanse antroposofie zou bestaan, dan organen en zo verschillende zou het anthroposophy at functies. Al die uiteenlopende work heten. organen werken zo vruchtbaar Torin Finser samen. Dat is een fascinerende studie voor mij, bijvoorbeeld om te begrijpen wat de essentie is van de lever, de nieren. Wat vertellen de organen ons, hoe werken ze? Torin Finser is directeur van de lerarenopleiding Antioch/ Newengland en secretarisgeneraal van de Antroposofische Vereniging in de USA. Als ik de organen in hun onderling verband begrijp, dan begrijp ik de sociale processen beter? Een voorbeeld: de lever is met 41º heel warm. In een groep mensen kan die leverenergie ook gezien worden. Hier gaat het erom enthousiast te worden voor een onderwerp en dat verder te dragen. Daarbij vormen de longen, als koel aardebetrokken orgaan, een evenwicht. De wijsheid van het menselijk lichaam helpt om in groepsprocessen onze diagnostische waarneming te verscherpen. Aan de ene kant zijn er de zichtbare problemen die aan de oppervlakte liggen, bijvoorbeeld wantrouwen binnen een lerarencollege of moeilijkheden met de ouders. Maar we moeten dieper kijken en de daaronder liggende problemen vinden en eraan werken. De antroposofische geneeskunde heeft prachtige therapieën voor het menselijk organisme ontwikkeld; die kunnen op het sociale organisme worden overgedragen. Dat is het veld van mijn onderzoekingen. Joan Almon, de vroegere Secretaris Generaal, merkte op dat de tegenwoordige angst atypisch is voor de Amerikaanse ziel. Dat ben ik met Joan eens. Angst is geen gevoel dat men in de USA erg goed kent, dat is veeleer moed of optimisme, met beide voeten in de opgaven springen en pas later vragen stellen, is typisch voor de Amerikaanse ziel. Tobben over de toekomst is inderdaad nieuw en de huidige beloftes, dat de economische situatie zal verbeteren zijn tot nu toe niet uitgekomen. In tegendeel: de werkloosheid neemt schrikbarend toe. De regering heeft de economie suiker gegeven, maar dat heeft de toestand nauwelijks verbeterd. Het is alsof een probleem van de linker broekzak in de rechter broekzak is overgeheveld. Overal zien we kredieten die uit de hand lopen. Privé huishoudens hebben te hoge schulden, de banken hebben niet te calculeren schulden en nu ook de regering nog. Dat roept de vraag op: Als de maatregelen tot nu toe niet succesvol waren wat zou dan het alternatief zijn? Ik hoop zeer dat degenen die antroposofie hebben bestudeerd de moed opbrengen om nu ook over deze economische vragen te spreken. Want wat Rudolf Steiner over de omgang met geld en rente heeft ontwikkeld, dat zou nu gehoor kunnen vinden. Hoe ontwikkelt de antroposofie zich in de USA? Daarover ben ik optimistischer dan in de afgelopen jaren. Voor het eerst sinds vele jaren neemt het aantal leden toe. Dat is veelbelovend, net als het feit dat de jongerensectie buitengewoon actief is. Heel veel jonge mensen kwamen vorig jaar naar de algemene vergadering in Spring Valley. In mijn werkgroep had ik 40 jonge mensen die naar de vergadering waren gekomen hoewel ze geen lid zijn. Dan was er een bijeenkomst in Harlemville met 60 deelnemers. Daar is een generatie van 20- tot 30-jarigen die naar antroposofie vragen, maar op een speciale manier. Het is een sociale, gemeenschappelijke en praktische benadering van de antroposofie. Tenslotte is 4

5 Algemene Antroposofische Vereniging er nog een derde aspect voor mijn optimisme. Wij hadden een aanzienlijk tekort in onze jaarlijkse afrekening. Ernst Katz en ik zijn nog enkele maanden voor zijn dood een initiatief gestart. Wij hebben een groep van donateurs opgericht, die bereid zijn vijf jaar lang jaarlijks 1000 dollar aan de Antroposofische Vereniging te schenken. Onze ledencontributie bedraagt 120 dollar, maar wij hebben dit hoge bedrag gevraagd om een signaal af te geven ter aanmoediging voor de toekomst van de Antroposofische Vereniging. In mei 2009 zijn wij met het initiatief begonnen, toen de economische crisis op haar hoogtepunt was. Desondanks hebben we dit idee doorgezet. Toen stierf Ernst Katz maar hij bleef het project helpen. Op deze wijze hebben 54 mensen zich verplicht. Dat geeft ons buitengewoon veel moed want het toont diepe verbondenheid meten vertrouwen in de Antroposofische Vereniging. In sommige landen worden sinds kort meditatiecursussen aangeboden. Zijn die er ook in de USA? Wij zouden graag het jubileumjaar 2011 willen gebruiken als aanleiding om ons antroposofische werk te verdiepen. Daarbij zal de meditatie van de grondsteenspreuk een belangrijke rol spelen. Ik ben ervan overtuigd dat als wij de individuele scholing en meditatie niet ernstig nemen, als wij ons inzicht in antroposofie niet verdiepen en er verder in door dringen dat onze activiteiten dan naar buiten toe geen vruchten zullen dragen. Wij hebben zogenoemde visiting-speakers bureaus in het leven geroepen. Wij sturen ervaren leden naar gemeenschappen die geen cursussen of werkgroepen hebben. Ze werken dan een weekend aan de grondsteenspreuk of een ander antroposofisch thema zoals het esoterische christendom of de jaarfeesten. Omdat bij ons in de USA de leden wijd verspreid wonen en omdat er zulke enorme afstanden zijn, zijn zulke mobiele cursusleiders zeer belangrijk. Leden in Montana bijvoorbeeld zijn zelden in staat naar de grotere conferenties te komen. Met dit nieuwe programma bereiken wij de periferie veel beter. Wij bezoeken de mensen, in plaats van ze bij ons uit te nodigen. Met 130 vrijeschool-instellingen staat de USA op de tweede plaats na Duitsland met 219 instellingen. Wat is de speciale bijdrage van de antroposofie in de Verenigde Staten, wat kan Europa leren van de Amerikaanse antroposofie? Dat is een vraag waarover ik graag langer zou willen nadenken. Maar in eerste instantie zou ik zeggen: de praktische toepassing van de antroposofie in het dagelijkse leven. Amerikanen willen de dingen verwerkelijken. Ze leven met de idee, maar willen die ook in de wereld gerealiseerd zien. Daarom is de biologisch-dynamische landbouw en ook de vrijeschoolpedagogie zo sterk in de USA. Veel Amerikanen geloven in wat zich in de wereld bewijst. De esoterie dicht laten aansluiten bij de levensvragen, dat is vermoedelijk meer een westerse bijdrage voor de ontwikkeling van de antroposofie in de hele wereld. 5

6 Algemene Antroposofische Vereniging Meditatie en ontmoeting Enkele hoogtepunten van het werkjaar 2009/2010 Al het weten, dat denken, voelen en willen niet zo diep pakt, dat het iemand verandert, zal een belasting worden, ja, kan zelfs gevaarlijk worden, schreven Frode Barkved, secretarisgeneraal van Noorwegen, en Gudjon Arnason, landsvertegenwoordiger van IJsland, naar aanleiding van een trektochtseminar op IJsland in de zomer Februaridagen studiedagen van jongere mensen met het Hogeschoolcollegandering treffen ze zonder twij- van Met het woord verfel een zenuw van het antroposofische leven. Naast de kennis, vragen velen naar de mogelijkheden en de innerlijke ruimte voor verandering. Het verlangen naar verandering en ontwikkeling laat de Antroposofische Vereniging jonger worden, ook als de doorsnee leeftijd van de leden stijgt. De sleutel tot een sterkere veranderingskracht ligt in de bijzondere marge die hoort bij de Antroposofische Vereniging. Enerzijds komt het op de enkeling aan, hoe het hem lukt zijn meditatieve leven te ontplooien, anderzijds is het internationale netwerk heel belangrijk. Beide zijn drijfveren voor verandering, het ziele-innerlijk en het internationale, en beide worden tegenwoordig voortgestuwd. Zo vond in Londen in augustus 2009 voor het eerst een cyclus van de 19 Klassenuren plaats. Ook in Brazilië zal, volgens Michael Mösch, de nieuwe secretaris-generaal van het land, meditatie meer aandacht krijgen. Zo zal zijn voorgangster Ingrid Böhringer samen met bestuursleden van de vereniging en ondersteund door het Goetheanum-meditatie-initiatief, door de afzonderlijke regio s reizen en zulke cursussen aanbieden. Een van de meest interessante antroposofische samenkomsten was de lang voorbereide conferentie Encircling Light Expectant Silence in Whitehorse, de hoofdstad van Yukon in Canada. In deze eenzaamheid ten oosten van Alaska kwamen 200 mensen uit 13 landen bijeen, om de spiritualiteit van het noorden beter te begrijpen. Een feest van intermenselijke ontmoeting noemde Debbie Allen van de jongerensectie in Canada het. In Hongarije vond in de zomer ook een conferentie met Sergej Prokofieff en Thomas Meyer plaats. Hier kwamen 300 deelnemers bijeen voor de esoterische achtergronden van de rozenkruiserstromingen. De kwantitatief omvangrijkste vorm van antroposofische ontmoeting is waarschijnlijk het feit dat het bij het ELIANT-initiatief gelukt is, bijna een miljoen handtekeningen te verzamelen voor de politieke vertegenwoordiging van antroposofische initiatieven in het kader van de Europese Unie. Naast uitstekende bijeenkomsten zoals een conferentie over de waardigheid van het kind in Moskou, de Camphill-conferentie in het Goetheanum of de vrijeschool-conferentie op de Filippijnen was het de euritmie die zich in nieuwe oorden manifesteerde of zich zelfs verankerde. Vijf voorbeelden: 1. De jeugd-euritmiegroep van de vrijeschool in San Francisco onder Astrid Thiersch reisde naar India voor een kleine tournee. 2. Formación de Eurythmia de Santiago de Chile heet de eerste euritmie-opleiding in het Spaans sprekende Zuid-Amerika; 15 studenten hebben in 2009 het eerste opleidingsjaar afgerond. 3. Het euritmieensemble Aurora Australis uit Australië was in het voorjaar in China op tournee. 4. In Peking zagen 1100 mensen het programma Southern Light. De euritmie kan de Chinese harten omvormen, citeert Brigit Lugosi uit Melbourne een toneelspeelster uit Guangzshou. 5. Op een van de mooiste plekken van Europa is een nieuwe euritmie-opleiding begonnen: in het kader van de opleiding van vrijeschoolleraren is er nu zo n opleiding op Gran Canaria. Voor de cultuur van het hart noemde Paul Mackay in de herfst van 2009 drie voorwaarden: bezinning, een nieuwe vorm van vieringen en passende communicatie, dat wil zeggen ontmoeting. De wegen van meditatieve verdieping en de vele ontmoetingsvormen wijzen in deze richting. 6

7 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Ruimte voor bovenzinnelijke ervaring Algemene Antroposofische sectie Robin Schmidt, sinds 2002 leider van het wetenschappelijk onderzoek naar cultuurimpulsen aan het Goetheanum en medewerker van de algemene antroposofische sectie. Een van de vruchtbaarste werkgebieden van het Goetheanum is tegenwoordig studie en voortgezette opleiding. Uit cursussen en colloquia op uitnodiging bijna tien jaar geleden, groeide een rijk cursus- en scholingsaanbod, dat de gedachte aan een op een hogeschool lijkende academie in het Goetheanum dichterbij brengt. Misschien eerst maar eens een terugblik. Robin Schmidt: Tien jaar geleden zijn Heinz Zimmermann en ik begonnen de basisstudie aan het Goetheanum nieuw leven in te blazen. Voordien was er het studiejaar van Georg Gölzer, dat niet zonder reden Gölzerjaar werd genoemd. Het was sterk op zijn persoon afgestemd. Kort daarna begon Virginia Sease met de English Studies. Daarbij kwamen afzonderlijke weekendbijeenkomsten over innerlijke cultuur en de overgang van antroposofische studie naar een persoonlijke meditatiecultuur. Dat gebeurde allemaal met weinig publiciteit en was daardoor ook beschermd. Vijf jaar geleden kwam daar een cursuslijst bij, een aanloop voor een toekomstige voordrachtslijst. Nieuw was ook de studentenpas, die het voor de studenten mogelijk maakte aan vele bijeenkomsten van de secties deel te nemen. Toen ontstond een nieuwe menselijke constellatie. Edda Nehmiz en Oliver Conradt kwamen erbij, Elizabeth Wirsching en Bodo von Plato raakten ook geëngageerd. Wij begonnen het landschap van cursussen en studies te structureren in basisen voorgezette studie, in inleidende- en verdiepende cursussen. In een derde fase hebben wij de vrije studievormen gebundeld. In overleg met de medewerkers van de secties volgen de studenten hun projecten. En beroepsbegeleidend? Parallel daaraan is er een beroepsbegeleidende tak grondslagen van de antroposofie in een serie weekendcursussen. Dat is deze herfst met goede response begonnen. De reeks innerlijk le- Hoe maken wij de overgang van iemand die voor mij Rudolf Steiner interpreteert naar het gemeenschappelijke proces waarover Rudolf Steiner spreekt? Robin Schmidt ven en meditatie vindt dit jaar voor de tweede keer plaats. De vraag is groot. Het jongste lid in dit panorama van educatiemogelijkheden wordt gevormd door bijeenkomsten ter introductie in antroposofie voor medewerkers van ondernemingen die in nauwe betrekking staan tot de antroposofie. In deze bedrijven komen veel mensen die tevoren nauwelijks met antroposofie in aanraking zijn geweest en zich een overzicht willen verschaffen. Zulke bijeenkomsten waren er vroeger ook wel, maar voornamelijk op initiatief van enkelingen. Samen met de BCL-Gemeinschaftsbank hebben wij een concept ontwikkeld. Zulke cursussen hebben hun eigen karakter, omdat bij vele deelnemers helemaal geen duidelijke belangstelling voor antroposofie aanwezig is. Ze worden vaak door de bedrijven gestuurd. Deze cursussen moeten vrijlatend zijn en toch tot het wezenlijke van de antroposofie leiden dat is een interessante uitdaging. Nu doen we hier ervaringen op. In 2010 zullen wij het als aanbod publiceren. Daarmee is de situatie in beeld gebracht. En wat zijn de volgende plannen? Wij willen ons concentreren op het ontwikkelen van de innerlijke diepgang van de cursussen. Daartoe behoort het verbreden van de kring van mensen die het project dragen. Een zekere pioniersfase waarin een familiair trekje behulpzaam was, is nu afgesloten. Het betekent een intensiever college-overleg. Daartoe behoort geesteswetenschappelijk onderzoek, om te ontdekken hoe overgangen tot het levende, het etherische in het cursusgebeuren vormgegeven kunnen worden. Een cursus is dan niet de bemiddeling van inhoud, maar zelf een proces. Hoe ziet zo n overgang naar het levende eruit in een filosofische cursus, hoe in een euritmieles en hoe bij een natuurwetenschappelijk thema? Natuurlijk lukt het vele cursusleiders intuïtief, maar als we het willen objectiveren, zijn gemeenschappelijke reflecties, samenwerking, 7

8 uitwisseling en een gedegen onderzoek noodzakelijk. Het motief om een cursus aan het Goetheanum te bezoeken zo zien wij het is uiteindelijk, een toegang te vinden tot het eigen hogere wezen. Daarbij kunnen wij bemiddelaars zijn. Daarom moet de inhoud steeds centraal staan en wij die voor de cursussen verantwoordelijk zijn gaan daarbij ook op school. Nu is geestelijk leerlingschap een poging om zelf in een verhouding tot het geestelijke te komen. Dat is bij iedereen anders. Daarom kunnen we niet eenvoudig inhoud doorgeven, maar moeten we individueel op iedereen afzonderlijk ingaan. Dat heeft ook consequenties voor de gemeenschapsvorming. Jaargangen zijn maar beperkt mogelijk. Staat de studie van de antroposofische grondslagen daarbij altijd centraal? Ja, en die kunnen voor, tijdens of na de opleiding worden opgepakt. De antroposofische beroepsopleidingen hebben zich in de laatste jaren geprofessionaliseerd, de eisen aan de beroepspraktijk zijn toegenomen. Dat is een reden waarom de opleidingen zich op de vakinhoud concentreren. Steeds vaker wordt de vraag aan het Goetheanum gesteld of wij de antroposofische grondslagen aan de vakopleidingen kunnen toevoegen. Dat is een hoogst interessant terrein, dat ons in nieuwe samenwerkingsverbanden brengt. Tot nu toe strekt studie en voortgezette opleiding zich ook over andere gebieden uit. Zal dat zo blijven? Wij moeten het zorgvuldig opbouwen. De kwaliteit van de studie ontstaat doordat mensen er voor mensen zijn. Dus moet iemand beschikbaar zijn voor deze taak en bereid zijn buiten de cursus persoonlijke gesprekken te voeren en studieprojecten te begeleiden. Natuurlijk willen wij economisch onafhankelijk worden. Niettemin maakt de nauwe relatie met de secties het mogelijk dat sectiemedewerkers hun betrokkenheid hier als deel van hun training opvatten. Bovendien ontwikkelen wij een concept waarbij wij docenten een verblijf aan het Goetheanum voor persoonlijk onderzoek aanbieden, in verbinding met een door hen te geven cursus. Het huis Schuurman is sinds twee jaar thuishaven voor de studentenafdeling. Zou de geesteswetenschappelijke studie niet in het Goetheanum moeten zijn? Dat wij een concrete studieplek hebben, is fantastisch en als het gebied studie en voortgezette opleiding verder groeit, dan zullen we al gauw naar andere mogelijkheden moeten omkijken. Ik zie het Goetheanum ook als gebouw in de eerste plaats, als een inwijdingsplaats. En daar zouden ook inderdaad mensen moeten zijn die samen met anderen ruimte kunnen creëren, waardoor ze kunnen binnenkomen in het gebied van de geest. En dat is als ik onbescheiden mag zijn ook onze taak. Waarover hebben we nu niet gesproken? Over de English Studies. Die inmiddels tweejarige Engelstalige tak van het cursuslandschap heeft zich ook ontplooid en krijgt nu speciale betekenis omdat het Emerson College haar werk beëindigt. Dat is zeer tragisch. Zo is er op het ogenblik geen andere plaats op de wereld waar volledig een basisstudie in antroposofie in de huidige wereldtaal Engels kan worden gerealiseerd. Virginia Sease heeft dit studieprogramma ontwikkeld en nu komt ook hier de vraag naar een groep effectief werkende docenten. Bovendien vind ik het belangrijk te noemen wat er op de achtergrond is gebeurd: wij hebben in de afgelopen jaren een secretariaat opgebouwd dat zich met de belangen van de studenten bezighoudt. Hiervoor heeft Yvonne Schmidt-Heyerhoff het fundament gelegd. Mauro Fenu is nu de bedrijfsleider. Ook dat hoort tot de constellatie, dat er medewerkers zijn die organisatie als deel van het hele cursusgebeuren zien en meebouwen aan een efficiënte en mooie sfeer. Het gaat weer om de menselijke constellatie, om dat wat in de relaties ontstaat. Van de menselijke constellatie hangt alles af. 8

9 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Je kunt van iedereen leren Jongerensectie Het gaat erom wakker te worden aan het poëtische karakter van de andere mens, dat wil zeggen aan dat deel van diens persoonlijkheid dat nog helemaal geen werkelijkheid is geworden, maar pas door mijn schouwen zichtbaar wordt, zo beschrijft John Stubley van het college van de jongerensectie de taak of de verwachting van vele jongeren die met de jongerensectie in contact komen. Eigenlijk alle initiatieven vloeien voort uit dit thema om zich in te zetten voor spiritualiteit en voor de wereld met en door de medemensen. In het voorjaar van 2009 vond Toen ik aan het Goetheanum de vierde conferentie Connect kwam, zei ik tegen mezelf, de plaats. Weer werden uit de hele jongerensectie moet niet in wereld voor een week 12e klassen uitgenodigd. Nieuw was Dornach groeien, maar in de wereld. dat de uitgenodigde schoolklassen met eigen projecten naar Elizabeth Wirsching het Goetheanum kwamen. Het was mogelijk, zei Katie Dobb, aan een workshop van de leerlingen deel te nemen en van conferentie-organisator werd je een leerling. Dat was een kenmerk van het hele jaar. Je kunt van iedereen iets leren. Het is een voortdurende uitwisseling. Het is Elizabeth Wirsching gelukt om in de tien jaar van haar verantwoordelijkheid voor de jongerensectie, een internationaal netwerk van jongeren te ontwikkelen. In 2011 zal zij deze opgave in andere handen overdragen. In de zomer volgde in Järna de bijeenkomst 360 graden. Ook hier stond centraal de wederzijdse waarneming, die kon groeien tot wederzijdse zorg. Elizabeth Wirsching beschrijft hetzelfde: Het gaat om de wederzijdse ontdekking. Ik ondervond het als het geschenk dat deze generatie in onze vereniging binnenbrengt. In Katies woorden: het is een speciale warmte. Het unieke in de ander te ontdekken vooronderstelt dat je de eigen uniciteit, je eigen opgaven kent. Martin Stenius: De zomerconferentie liet zien dat het er minder om gaat kennis te vergaren maar veel meer om aan kennisprocessen deel te nemen. Jongeren noemden dat to build a camp-fire. Wat zijn de voorwaarden? Interesse, enthousiasme, ernst en vertrouwen, antwoordt John Stubley, en Martin Stenius vult aan: Iedereen hoort erbij en: niet de inhoud, maar de ruimte moet zijn voorbereid. De inhoud wordt door de mensen bij elkaar gebracht. Wat het werk van de jongerensectie uitmaakt is nu dat het niet blijft bij de ontmoetingen maar daarmee pas begint. Uit de ontmoeting groeien antroposofische of charitatieve initiatieven, die verzorgd worden. Martin Stenius: Wij hadden een werkweekend met 40 mensen uit de hele wereld over De weg tot inzicht in hogere werelden. Per mail delen we elkaar regelmatig ervaringen mee; volgend jaar zullen we elkaar weer ontmoeten. Die follow-up hoort tot het belangrijkste van het sectiewerk. Elizabeth Wirsching: Jongeren reizen en hier is een centraal station. Ze komen misschien alleen voor een kop koffie, en dan ontstaat een klein wonder. Voor vele wordt ons huis hier tot een belangrijk station op hun innerlijke reis. Maar: wij willen hier niet te groot worden. Het moet onbureaucratisch, bewegelijk blijven. Wat moet groeien en dat ook doet, zijn de jongerensecties in de verschillende landen. Welke zorgen zijn er? De economische situatie speelt een belangrijke rol bij alle conferentieplannen. Maar ook de financiering van het dagelijks leven werpt vaak vragen op, antwoordt Elizabeth Wirsching, en Katie Dobb keert het om: Hoe vormt mijn financiële situatie een spiegel voor mijn innerlijke en uiterlijke werk? 9

10 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Streng en harmonisch Mathematisch-astronomische sectie Van erkenning tot dialoog Sectie voor beeldende kunsten Mathematica is als een grote stad. Er zijn straten, kronkelpaden en originele gebogen bruggen; sommige zijn nog niet ontdekt. Maar het mooiste gebouw in het centrum van het schilderachtige stadsdeel Geometrie, is het strenge, harmonisch ingedeelde kasteel Projectieve Meetkunde. Alexander Stolzenburg Oliver Conradt, natuurkundige en pedagoog leidt sinds 2005 de mathematischastronomische sectie. Dat je in het denken moed en onverschrokkenheid nodig hebt om nieuw land te ontdekken, dat daarbij de grond onder de voeten kan gaan wankelen, laat zich in bijna geen kennisgebied zo direct beleven als in de projectieve meetkunde. Terwijl voor het voorstellingsleven het oneindige een afgrond lijkt, wordt het oneindige tot thuisland in de gedachtevormen van deze meetkunde. In het bezig zijn met projectieve meetkunde volgt al gauw een tweede schok. Het denken is geen afspiegeling van een werkelijkheid, die ook zonder menselijk toedoen existeert, maar pas in het menselijke denken wordt de wereld ten volle werkelijkheid. Deze gedachte is niet academischabstract, maar raakt de fundamentele vraag naar wat de mens eigenlijk is. Daarom engageren de medewerkers van de mathematischastronomische sectie zich voor het verder ontwikkelen en bekend maken van deze projectieve meetkunde. Het is verheugend dat er in 2009 drie publicaties waren: Alexander Stolzenberg schreef een fundamenteel werkboek met een veelheid aan opgaven voor projectieve meetkunde op scholen. Bovendien bracht Gerhard Kowol, wiskundige uit Wenen, in het kader van een research periode in de sectie een inleidend boek uit over de projectieve geometrie. Het verscheen in een universitaire uitgeverij en vindt daardoor zijn weg in de studieruimtes voor wiskunde. Tenslotte publiceerde Oliver Conradt zijn studie over de algebraïsche kant van de projectieve meetkunde. In de afgelopen twee jaar ging het op de internationale conferentie voor wiskundeleraren om de vooruitziende blik. De hele schoolloopbaan werd in ogenschouw genomen. Op de bijeenkomst in 2010 stond nu de uitwisseling over de verschillende onderwijsmethoden centraal. Vooral het jonge onderzoeksgebied van dyscalculie, van rekenzwakte, vraagt om onderzoek vanuit de antroposofisch-menskundige inzichten. De jaarlijkse bijeenkomst van de met de sectie verbonden kunstenaars vond dit jaar in Nederland plaats onder de titel Kunst als scholingsweg scholingsweg als kunst. De 130 deelnemers hielden zich bezig met de meditatieve dimensie in het kunstzinnige proces. De bespreking van de algemene hedendaagse kunst vormde daarbij zo zei Mechthild Theilmann van de sectiekring een belangrijk deel van de conferentie. Vermoedelijk is de sleutel tot deze aandacht voor het huidige kunstlandschap gelegen in het feit dat het sectiewerk sterker in een dialoog met andere kunstenaars wil komen. Op het gebied van de architectuur is dit op vele plaatsen gelukt. Na de architectuur-tentoonstelling in Berlijn (2006) hadden het internationale Forum voor Mens en Architectuur en de Karoly Kos Vereniging in 2009 een conferentie in Boedapest georganiseerd over organische architectuur. Parallel daaraan vond een tentoonstelling plaats over organische architectuur in het museum voor moderne kunst daar ter plaatse. In Hongarije heeft zich in de 70er en 80er jaren, geïmpulseerd door de architect Imre Makovecz, een tot over de landsgrenzen aandacht trekkende organische architectuur ontwikkeld. Zijn bouwwerken, van een wegrestaurant tot stadhuizen en kerken, laten een sterke band zien met vroegere plaatselijke tradities en een bijzondere verwantschap met oorspronkelijke natuurlijke vormen. Met de gemeenschappelijke conferentie werd, ondanks inhoudelijke verschillen tussen de Hongaarse groep en vele antroposofische architecten, een nieuwe gespreksbasis gecreëerd. Bovendien was het verheugend: Met Lucien Kroll, Peter Hübner en Gregory Burgess, internationaal bekende architecten, en Peter Blundell Jones, professor voor architectuur in Sheffield, namen prominente vertegenwoordigers van de huidige architectuur aan de conferentie deel. Ursula Gruber leidt de sectie sinds Vanaf februari tot de zomer 2010 is zij met verlof. 10

11 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Gezondheid en gemeenschap Medische sectie Sinds de antroposofische geneeskunde in de wereld is gekomen tekent zich een grote spanningsverhouding af tussen vraag en aanbod. Daarom behoort het tot de kernopgaven van de medische sectie om er aan mee te helpen dat de antroposofisch-medische beweging wereldwijd groeit naar een productieve krachtige werkgemeenschap, die beter tegen haar taken is opgewassen. Michaela Glöckler Michaela Glöckler leidt sinds 21 jaar de medische sectie Met deze woorden kenschetst Michaela Glöckler terugblikkend op de afgelopen 21 jaar van haar activiteit als sectieleidster de grootste uitdaging van haar werk. Voor dit doel zijn ook de jaarlijks 55 conferenties, colloquia en congressen, die de medische sectie aan het Goetheanum organiseert om, zoals Roland Tüscher, congresleider van de sectie, het omschrijft naast het overbrengen van kennis, de beroepsgroepen de mogelijkheid te bieden om door rechtstreekse uitwisseling aan ontwikkelingsperspectieven te werken. De jaarconferentie van de medische beweging in september 2009 vormt daarbij een hoogtepunt. Met het thema oncologie werd deze keer een civilisatieziekte en de bijbehorende antroposofische therapiemethoden in het centrum geplaatst. Het rapport van Mathias Girke, kliniek Havelhöhe, over afzonderlijke stadia in de stervensbegeleiding van kankerpatiënten toonde aan hoe antroposofie inzicht kan geven in het lot en hoe daar gewetensvol mee kan worden omgegaan. De deelnemers beschreven dit als een moment waarin de spirituele diepgang van de antroposofische geneeskunde beleefbaar werd. Een beschrijving van ideale situaties kan zulke gemeenschappelijke belevenissen nooit vervangen. Een effectieve gemeenschap vraagt ook om het bewustzijn van haar innerlijke structuur, de manier waarop het wordt geleid en beheert. Dat geldt des te meer als een levens- en werkgebied zo complex is als de antroposofische geneeskunde dat zich uitstrekt van de heilpedagogie en sociaaltherapie, de kunstzinnige therapieën, fysiotherapie, ziekenzorg, heileuritmie, farmacie tot en met de kernopgaven van de arts in ziekenhuis en praktijk. Daarom heeft de medische sectieraad IKAM (Internationale Koordination Anthroposophische Medizin internationale coördinatie antroposofische geneeskunde) helderheid verschaft over hoe de stijl van leiding geven en de aard van gemeenschapsvorming eruit kunnen zien en zich kunnen ontwikkelen, om ieder afzonderlijk in zijn initiatieven vrij te laten en tegelijk gemeenschappelijk handelen en gemeenschappelijke verantwoordelijkheid mogelijk te maken. Hoe serieus dat is voor degenen die de verantwoording dragen, kan gezien worden in het feit dat typische obstakels voor een succesvol leiderschap als een autoritaire houding, ontoelaatbare onderlinge loyaliteit, collectieve ideologisering net zo goed genoemd worden als de nagestreefde werkrichtingen volgens het voorbeeld dat Rudolf Steiner vanuit zijn eigen onderzoekingen heeft gegeven: 1. interpreteren, d.w.z. eerbiedigen en erkennen van competenties, 2. vertrouwen in het individu aan wie taken gedelegeerd zijn, 3. democratische cultuur en broederlijke gezindheid in de samenwerking, 4. zelfbestuur en zelfverantwoordelijke vertegenwoordiging. Twee actuele zorgen en de antwoorden daarop: vele antroposofische artsen beëindigen gezien hun leeftijd in de komende jaren hun praktijk. Dit probleem van opvolging geeft het Duitse en internationale netwerk van hen die in de opleiding werken, een nieuwe impuls om de activiteiten voor voortgezette training te intensiveren. Ook de International Postgraduate Medical Training van de medische sectie draagt daartoe bij door een toenemend aantal wereldwijd georganiseerde nascholingsweken (www. medsektion-goetheanum.ch). Hoewel het referendum Ja voor complementaire geneeskunde van 17 mei een groot succes was en de actuele handtekeningen voor de actie ELIANT hoopvol stemmen, blijft de therapie- en medicijnvrijheid in gevaar. Hier moet nog het een en ander aan vakkundige en maatschappelijke activiteiten worden verricht om de beschikbaarheid van antroposofische geneesmiddelen in Europa veilig te stellen. 11

12 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Over de drang van het leven Natuurwetenschappelijke sectie Elk levend wezen draagt tot in het genetische veld in zich de drang naar vervolmaking. Johannes Wirz Johannes Kühl leidt sinds 14 jaar de natuurwetenschappelijke sectie. Daarvoor was hij natuurkundeleraar in Stuttgart. Het Darwinjaar 2009 was begin en einde voor de evolutietheorie. Zo vat Johannes Wirz, bioloog aan de natuurwetenschappelijke sectie, de conferenties en publicaties samen in verband met het jubileumjaar van de publicatie van het opzienbarende werk Origin of Species van Darwin. Terugkijkend op zijn overwegingen over de ontwikkeling van het leven, liggen eind en begin in het feit dat nu andere mechanismen bekend zijn dan de klassieke motivaties van toevallige variatie en selectie. Als we bij zilvervossen van één worp steeds doorfokken met de dieren die een mild karakter hebben, dan worden de dieren niet alleen tam, maar krijgen een glad vel, een korte snuit en ze beginnen te blaffen. Niet alleen één kenmerk verandert, maar het hele verschijningsbeeld, de identiteit. Vooral het veel bediscussieerde genoomproject heeft bijgedragen tot nieuwe inzichten over plasticiteit van de genen. Elk organisme werkt permanent met zijn genoom. Het is geen vast programma. Door de resultaten van modern onderzoek benaderen wij weer de totaliteit van het organisme. Iets dergelijks konden Ruth Richter en Johannes Wirz met het genproject aan het onderzoeksinstituut van de natuurwetenschappelijke sectie aantonen. Het kunstmatig ingebrachte resistent-gen bij aardappelen leidt tot een grondige verandering van de plant. Het resultaat is belangrijk voor de kritiek op de gentechniek, omdat het aantoont, dat men afzonderlijke kenmerken niet kan veranderen zonder daarbij de integriteit van het gehele organisme te beïnvloeden. Het behoort tot de opgaven van de sectie om de discussies over de evolutieleer te volgen en te belichten vanuit het gezichtspunt van de antroposofie. Tegenwoordig schat men dat 30% van de genetische veranderingen door zogenaamde epigenetische processen wordt gestuurd. Verkregen eigenschappen worden genetisch vastgelegd en zo ook overgeërfd, vertelt Johannes Wirz uit zijn uitwisseling met Eva Lablonka (universiteit Tel Aviv). Tot nu toe gold deze manier van overerving als ondenkbaar, hoewel de culturele evolutie wel deze ontwikkelingsweg volgt. De evolutie van mensengemeenschappen zou ondenkbaar zijn zonder het doordragen van verworven eigenschappen. Helaas moesten de twee geplande conferenties over evolutie door gebrek aan deelname worden afgezegd, resp. in een colloquium worden omgevormd. Basisexperiment met spiegel-spleet-diafragma; op de muur zijn de complementaire kleurverschijnselen te zien. Een ander onderzoeksgebied van de sectie is het licht, waar Matthias Rang samenwerkt met Johannes Kühl en de cultuurwetenschapper Tony Hildebrand. Daarmee verbonden is het werken aan een tentoonstelling over de kleurenleer van Goethe. In 2010 is het 200 jaar geleden dat zijn beschrijving van de kleuren verscheen. Met een conferentie kleurenleven levenskleuren en een interactieve tentoonstelling met hulp van de Vereniging tot stimulering van de Goetheanistische kleurenleer en van Goethe Experimental wordt Goethe s wetenschappelijke prestatie op dit gebied tentoongesteld. In het onderzoeksproject van Matthias Rang is het gelukt een niet alleen voor de pedagogie interessante spiegel-spleetdiafragma te ontwikkelen, waarmee de complementariteit van de verhoudingen bij prismatische kleuren ook in Newtons klassieke experimenten getoond kan worden, zoals dit voordien nauwelijks mogelijk was. Het project is als dissertatie bij de sectie geregistreerd. Wat de medewerkers van de sectie bijzonder verheugt: De samen met de landbouwsectie georganiseerde zomeruniversiteit vindt een groeiende weerklank, ook in universitaire kringen. De opleiding van jonge wetenschappers voor een veelomvattende, toekomstgerichte levenswetenschap heeft niet alleen in de antroposofische kringen betekenis voor de toekomst. 12

13 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Herijking van de vrijeschoolpedagogie Pedagogische sectie Ontwikkeling wordt steeds belangrijker. Er gaat bijna geen maand voorbij waarin vragen over opvoeding en ontwikkeling geen stempel drukken op de publieke opinie en grote dag- en weekbladen hebben rubrieken en extra bijlagen over scholen en over de juiste manier van leren. Hoe gaat de vrijeschoolpedagogie met deze De sectie kan alleen werken ontwikkeling om? De scholen als onderkend wordt dat hier voor algemeen bijzonder onderwijs, die geëngageerd pedagogie onderzoek wordt bedreven dat de pedagogische praktijk bedrijven, nemen toe tegelijk werkelijk ten goede komt. dreigt men zich op vrijescholen neer te leggen bij de tot nu toe Christof Wiechert behaalde successen. Vele gewoontes zijn vastgeroest, uiterlijkheden zoals de seizoenentafel in de onderbouw als identiteit van antroposofische pedagogie, worden overgewaardeerd en bemoeilijken het betreden van nieuwe paden. Er is een impuls in de richting van een nieuw bewustzijn nodig om de vorm van het pedagogische handelen aan de menskunde te ijken, of, zoals Rudolf Steiner het noemde, een bewustzijn voor de nieuwe psychologie. Vrijeschoolpedagogie betekende een paradigmawisseling in alles wat de pedagogie voordien bood. Dit basiskenmerk van de antroposofische opvoedkunst is dan levensvatbaar als binnen het antroposofische opvoeden de vernieuwing tot dagelijks brood wordt in het bewustzijn van de leraar en in zijn daden. Om criteria te vinden van wat uiterlijke vormen van vrijeschoolpedagogie zijn, waar in de loop van de tijd anders tegenaan gekeken wordt, en wat inhoud, innerlijke kern is, heeft de internationale conferentie van vrijescholen (de Hager Kreis) in de pedagogische sectie in november 2009 een karakterisering van de wezenlijke kenmerken samengesteld. Enkele kernpunten: Grondslag van de vrijeschoolpedagogie is de Algemene Menskunde van Rudolf Steiner. De vrijeschool is een ongedeeld en inclusief schoolmodel vanaf de kleuterleeftijd tot aan het einde van de schooltijd. Christof Wiechert leidt sinds 2000 de pedagogische sectie en bereidt de overdracht voor van de sectieleiding in Het aanbod van de sectie voor na- en bijscholing omvat weekendseminars in meditatie voor lerarenberoepen en ook cursusreeksen over kinderbesprekingen evenals studieweekends over de algemene menskunde van Rudolf Steiner. Als nieuw initiatief is er nu de uitnodiging aan hele lerarencolleges om voor enkele studiedagen naar het Goetheanum te komen en met Christof Wiechert en andere medewerkenden van de Hogeschool ervaringen uit te wisselen. Twee Zwitserse en drie Duitse scholen hebben reeds van dit aanbod gebruik gemaakt. Als wij zicht willen krijgen op dierbaar geworden misvattingen van de vrijeschoolpedagogie dan moeten we opleidingen creëren. Dit inzicht leidde tot colloquia met degenen die verantwoordelijk zijn voor de pedagogische opleidingen en de docenten. De school gaat uit van wat het kind in zijn ontwikkelingsfase nodig heeft en houdt rekening met culturele diversiteit. Leraren hebben een opleiding specifiek voor de vrijeschool nodig en voelen zich verantwoordelijk voor adequate zelfopvoeding en verdere bijscholing als ook voor de collegiale samenwerking. Elke leraar is zelf verantwoordelijk voor zijn lessen en legt daarvan verantwoording af aan de gemeenschap. Op de kleuterschool wordt de basis gelegd voor vitaliteit en belangstelling voor de wereld. De bovenbouw richt zich op kritische en zelfkritische oordeelsvorming, op geëngageerde verhouding tot de wereld, besef van verantwoordelijkheid en zelfstandig leren. 13

14 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Een lotsbepalend jaar Landbouwsectie Ik heb het altijd ook als één van mijn opgaven ervaren om de brug te slaan van de biologisch-dynamische beweging naar de Antroposofische Vereniging. Nikolai Fuchs Nikolai Fuchs, landbouwwetenschapper, leidde 9 jaar de sectie voor landbouw en rondt deze opdracht af in de zomer van Een kwestie van standpunten: terwijl de hoge voedselprijzen van 2008 voor arme landen dramatische consequenties hadden, bracht het de ecologisch werkende boeren economische ontspanning. Eindelijk bracht graan een prijs op die in balans was met de kosten van mens en machine. Maar het prijsniveau was van korte duur. De pendel sloeg terug en het inkomen bijvoorbeeld van melkveebedrijven daalde met een derde. Het weggooien van melkvoorraden was een schokkend protest. Het jaar 2009 was met het oog op de oogst uitstekend. Maar de boeren konden hun oogst niet op de markt brengen. In veel winkels is melk goedkoper dan mineraalwater. Tegelijkertijd zijn in de zuidelijke landen de levensmiddelen onbetaalbaar. Terwijl in Europa de boeren onderbetaald zijn en hun producten niet kwijtraken, heeft het aantal hongerenden wereldwijd de grens van een miljard overschreden. Het is een wereldwijde catastrofe, vat Nikolai Fuchs deze verschrikkelijke situatie samen en voegt eraan toe: want levensmiddelen zijn er genoeg; ze zijn alleen voor sommigen onbereikbaar. Dat maakt deze catastrofe zo cynisch. In 2009 ging de landbouwconferentie over de landbouwcursus. Na Spiritualiteit in de landbouw en Identiteit en openheid werd met het jaarthema van 2008/2009 de kern van het biologisch-dynamische werk bereikt. Met de conferentie in februari en het daarna gepubliceerde jaaroverzicht was dit thema afgerond en leidde tot zelfbezinning. De afzonderlijke voordrachten van de landbouwcursus zo bij de conferentie te bespreken was alleen mogelijk, zei Nikolai Fuchs, omdat een studie en veel gesprekken in de kring van vertegenwoordigers van de sectie daaraan vooraf is gegaan. Het jaarthema van 2009/2010 is gewijd aan christelijke ontwikkelingsmotieven. Het is Stefan Mahlich en Nikolai Fuchs gelukt om voor de jaarconferentie over dit thema ook vertegenwoordigers van andere geloofsrichtingen als sprekers te krijgen. Een hoogtepunt van de goed bezochte conferentie was toen Ha Vinh Tho vertelde dat in het boeddhisme sprake is van vier niveaus van menselijke voeding: fysieke voeding, zielevoeding door de zintuigen, geestelijke voeding in het bewustzijn en tenslotte voeding in het lot waarin men voor andere mensen handelt. Met deze gedachte was de boog naar het christendom geslagen. De periode 2009/2010 is voor de landbouw richtinggevend, want met het rapport over de ecologisch georiënteerde landbouw wereldwijd wordt aan regeringen en vakbonden de principiële vraag naar de toekomst van de landbouw voorgelegd. Op dit keerpunt staat ook de tot nu toe enige leerstoel voor biologisch-dynamische landbouw in Kassel, waarvoor de sectie veel gedaan heeft. Nog is de vraag niet beantwoord of de door de stichting gefinancierde leerstoel, een reguliere leerstoel kan worden. Ontnuchterend en pijnlijk voor de medewerkers van de sectie was de ervaring dat zelfs succesvolle onderzoeksprojecten nauwelijks in de relevante wetenschappelijke tijdschriften aan de man te brengen waren. Met uitzondering van de studie van Andreas Wolfahrt over individualisering in de natuurbescherming is het tot op heden niet gelukt om de onderzoeksresultaten die academische verspreiding te geven die de kwaliteit verdient. Bij Goetheanum als afzender sluiten de deuren zich voor de meeste wetenschappelijke redacties, stelt Nikolai Fuchs vast. Ook dit feit heeft een cynische bijsmaak, want de natuurwetenschap, waarvoor de gerenommeerde bladen zich verantwoordelijk voelen, is dezelfde die tot de huidige levensbedreigende situatie van de natuur heeft bijgedragen. Wat kunnen we dan nog doen? Nikolai Fuchs: Wat nodig is, is degelijkheid in onze eigen manier van werken. 14

15 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Bewustwording van het woord Sectie voor woord, muziek en euritmie Terwijl de euritmie na een intensieve zoektocht aan het begin van deze eeuw sinds een paar jaar een nieuwe kunstzinnige basis heeft gevonden, bevindt de spraakvorming zich nog in de fase van het ontdekken. Het is verheugend dat op drie conferenties in 2009 antroposofische beroepsspreeksters en -sprekers elkaar ontmoet hebben om hun ervaringen uit te wisselen. In Witten-Annen kwamen 50 spraakvormers die op scholen werken, bijeen om met elkaar over de pedagogische kant van de spraakvorming te spreken. Omdat de meeste Vertrouwen op de krachten scholen geen volledige aanstelling voor theater en spraak van de spraak is een weg waarvoor wij een lange adem kunnen aanbieden, geven de nodig hebben. meeste kunstenaars ook andere vakken en zijn daardoor breder in de school geïntegreerd. Margrethe Solstad Op de spraakpedagogische conferentie introduceerde Dietrich von Bonin zijn onderzoek over de gezondmakende werking van de spraakvorming voor het samenspel tussen hart- en ademritme. Door het spreken van hexameters neemt de variabiliteit van de hartslagen toe, zei Bonin op de universiteit van Bern. Margrethe Solstad leidt sinds 2007 de sectie voor woord, muziek en euritmie. Voordien heeft zij de euritmie-opleiding in Oslo geleid. Een andere conferentie was gericht op therapeutische spraakvorming. 120 deelnemers onderzochten de mogelijkheden en de grenzen van gebaren in drama, toneel en euritmie. Ook bij de zomerconferentie ging het om deze grenzen en raakpunten van spraak en euritmie. Het literaire werk van Fercher von Steinwand met de choreografieën van Rudolf Steiner stond centraal. Misschien is het te vroeg om van een dageraad in de spraak te spreken, maar ook op het gebied van de opleiding zijn in 2009 nieuwe stappen gezet. Na het einde van de spraakschool aan het Goetheanum in 2007 hebben Agnes Zehnter, Kirstin Kaiser en Brigitte Kowarik in Basel de school voor spraakvorming Aan het woord opgericht en zijn met acht studenten aan het werk gegaan. Daarbij komt dit jaar zowel een tweede cursus als een vervolgcursus voor therapeuten ter voorbereiding op de examens in kunstzinnige therapie. Openbare intensieve studieweken in februari en september geven inzicht in het studieconcept. Ook bij de euritmie komt de spraak steeds meer centraal te staan, zei Margrethe Solstad. Uiteraard is de tooneuritmie toegankelijker, omdat het versmelten van muziek en beweging de ziel direct aangrijpt. Deze zielerijkdom kan de woordeuritmie niet bieden. Daarom zijn de euritmieleraren begonnen de klankeuritmie-cursus van Rudolf Steiner te bestuderen. Reizen van Margrethe Solstad naar Zweden (Järna), USA, Frankrijk en Duitsland stonden ten dienste van de euritmie-samenwerking. Het gaat erom te ontdekken, wat de mogelijkheden zijn van de taal. Dat is een gemeenschappelijke opgave. Alleen verval je gemakkelijk in de routine, verklaart Margrethe Solstad. De poppenspelers hebben bij hun ontmoeting in januari een bredere groep gevormd die de verantwoording zal dragen voor de toekomstige initiatieven en conferenties. Bovendien was er grote muziek bij de symfonieconferentie van het Goetheanumtheater. Groepen, die symfonische werken ingestudeerd hadden, toonden elkaar de resultaten. En er was kleine muziek. Michael Kurz, verantwoordelijk voor muziek binnen de sectie, liet een conferentie- en studiereeks over lier en euritmie plaatsvinden en in samenwerking met de Alanus Hogeschool een conferentie over de helende krachten van muziek. Er gebeurde ook iets nieuws bij de ontmoeting van de afsluitende klassen van de euritmie-opleidingen. Voor het eerst stonden alle docenten van de scholen op het podium en toonden iets van hun euritmie. Dat dit in wederzijds respect mogelijk is, toont aan hoe draagkrachtig de collegiale samenwerking van de docenten is geworden. Wat zijn actuele uitdagingen? Bijvoorbeeld zegt Margrethe Solstad, de scholen ervan te overtuigen, dat voor een euritmist de grens van 18 lesuren per week niet overschreden moet worden. In de euritmie moet men zijn beweging, zijn levenskracht voortdurend op het niveau van de ziel brengen, dat kost kracht kracht die de euritmist moet geven en die de leerlingen ontvangen. 15

16 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Hoe verschijnt de geest in de cultuur Sectie letteren en cultuurwetenschappen Martina Maria Sam heeft sinds tien jaar de sectie letteren en cultuurwetenschappen aan het Goetheanum onder haar hoede. In het afgelopen jaar heeft ze bovendien Rudolf Steiners uitspraken over de zogenoemde terugblik Taal is in onze tijd vooral een communicatie- en informatiemedium. En er is innerlijke inspanning, een bepaalde manier van kijken, voor nodig om het woord niet alleen als informatiedrager te begrijpen, maar het als iets levend-wezenlijks te beleven, te begrijpen en te verzorgen. Al het levende is in verandering, in ontwikkeling zo ook de taal: in het begin van de mensheidsontwikkeling waren goddelijk-geestelijke krachten in haar en door haar direct actief. Het woord was een scheppende werkzaamheid in de buitenwereld. Dat is duidelijk te vinden in de proloog van het Johannes-evangelie: Alles is door het Woord geworden en niets van het gewordene is anders dan door het Woord ontstaan. Maar de ontwikkelingsweg van de mens leidt van de directe geestelijke werking naar emancipatie van alle geestelijke leiding deze algemene wet weerspiegelt zich ook in zijn verhouding tot de taal. Haar wordingsgeschiedenis in verleden, heden en toekomst is ten nauwste gebonden aan de menselijke cultuur- en bewustzijnsontwikkeling. Het verlies van de relatie tot het geestelijke is ook het verlies van het scheppende, in de wereld werkende kracht van het woord. Het verbleken van het wezenlijke in de taal is in de eerste plaats te zien in de ontwikkeling van een beeldend, metaforisch woordgebruik, waardoor echter ook nieuwe scheppende mogelijkheden zich voordoen aan de mens en poëzie kan ontstaan. Maar in de afgelopen eeuwen heeft het woord ook zijn beeldkracht verloren: Het wordt tegenwoordig alleen nog als teken ervaren als iets typerends dat met datgene wat getypeerd wordt niet meer wezenlijk iets te maken heeft. - Het is een opdracht voor de huidige mens om de taal terwijl hij zich bewust is van zijn eigen geestelijke wezen door bezonnen gebruik, kennis van haar wezen en bewuste zorg weer in een direct geestverband terug te brengen. De sectie letteren en cultuurwetenschappen zou haar werk willen zien als een poging tegen deze achtergrond: zo moeten aan de ene kant de vele en waardevolle aanmoedigingen van Rudolf Steiner over het omgaan met taal, spraakontwikkeling en woordkunst, kunstzinnig en met inzicht op eigentijdse wijze opgepakt worden, anderzijds moet de hierboven in grote lijnen geschetste weg van de mensheid, zoals hij zich in de cultuur- en bewustzijnsontwikkeling spiegelt, in afzonderlijke aspecten worden ontwikkeld. Dat gebeurt met verschillende speerpunten in de sectiegroepen wereldwijd; aan het Goetheanum wordt dit gedaan in het kader van kleine werken onderzoeksbijeenkomsten, het Hogeschoolwerk, colloquia over afzonderlijke vakgebieden en door openbare cultuurconferenties, seminars en de jaarlijkse Pinksterconferentie. Dit jaar zal er o.a. voor het eerst een colloquium over de middeleeuwen worden gehouden, waarbij wordt onderzocht hoe een door de antroposofie verbrede mediëvistiek in pedagogie en onderzoek vruchtbaar kan worden ( Heidenen, joden en christenen in de Duitse literatuur van de 12e en 13e eeuw ) Ik zal en moet er doorheen geestelijke ervaring en lots-ontmoeting in het sprookje de Goudkinderen is het motto van de openbare sprookjesconferentie die jarenlang is voorbereid door de kring van onderzoekers op het gebied van sprookjes. De Arabische invloeden op de midden-europeeschristelijke ontwikkeling alsook de bijzondere opgave en situatie van Georgië met zijn rijke vroegchristelijke erfenis vormen de thema s van de openbare cultuurconferenties dit jaar. Onder de titel Julianus Apostata-Herzeloyde-Tycho Brahe, lotsweg van een individualiteit en de werking daarvan in de Michaëlstroming wijdt de Pinksterconferentie zich aan een vooraanstaande individualiteit, aan wie de wetten van reïncarnatie en karma zichtbaar worden. Een wereldwijd overzicht van alle conferenties en activiteiten van de sectie geeft de conferentiekalender van Met het halfjaarlijks verschijnen van de Rondbrief is de mogelijkheid gegeven om door artikelen over de vakgebieden, interviews en berichten over conferenties een inzicht te krijgen in het werk van de sectie. Martina Maria Sam 16

17 Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Afhankelijkheid als mogelijkheid? Sectie voor sociale wetenschappen uit de stagnatie die op vele werkgebieden van de sectie plaatsvond nieuwe perspectieven te kunnen scheppen. Alleen vanuit vogelperspectief te zien: het Labyrint van Chartres gemaaid in het grasveld vóór het Goetheanum. Deelnemers aan het economische forum van 2009 volgden de 28 wendingen. Paul Mackay heeft de Triodosbank (NL) geleid voordat hij in 1996 toetrad tot het bestuur aan het Goetheanum. Met steun van Ulrich Rösch leidt hij ook de sectie voor sociale wetenschappen. Faust is het drama van de 20e eeuw en Wilhelm Meister is de roman van de 21e eeuw. Deze karakterisering van de bioloog Wolfgang Schad kenschetst de sociale gemoedsgesteldheid van de tegenwoordige mens: het gaat minder om een strijd tegen de wereld en om de wereld, maar veel meer om zichzelf in het waarnemen van- en het gesprek met de wereld te vinden en te verwezenlijken. Dit mijzelf, geheel zoals ik in de wereld sta, te ontwikkelen, zoals Wilhelm Meister het over zichzelf zegt, is een diepgaand sociaal gebeuren, omdat het staat of valt met het feit hoe men zich tot zijn medemensen verhoudt. Deze interdependentie de wederzijdse afhankelijkheid en het wederzijds mogelijkheden scheppen is voor Paul Mackay een sleutelbegrip voor het huidige sociale leven. Daarin speelt het van-elkaar-weten, de communicatie, een centrale rol. Zo gaf Katie Dobb, lid van de jongerensectie, 40 gedragsregels die kunnen helpen bij de persoonlijke ontwikkeling. Zoals: Je moet je van je eigen behoeften bewust zijn en jezelf de vraag stellen: hoe moet ik voor jou zijn, om vrij te zijn? Walter Kugler, leider van het Rudolf Steiner archief, gaf in het gesprek vier kernpunten: 1. Driegeleding wil zeggen steeds ook het andere zien. 2. Het sociale draagt de energie van de richting waarin je verder moet denken en handelen. 3. De driegeleding is geen idee, geen concept, maar een waarneming. En tenslotte: 4. De driegeleding moet zich laten kennen als een hartstocht voor processen die ver van de realiteit lijken te zijn en die ook geen onderling verband hebben. Dat leidt het sociale vanuit het pragmatische naar het kunstzinnige. Na de succesvolle gezinscultuurdag Gezin als werkplaats in 2008, werden in 2009 vier colloquia georganiseerd, die Wederzijds van elkaar afhankelijk zijn en elkaar wederzijds mogelijkheden bieden dat zijn de sleutels voor het nieuwe sociale leven. Paul Mackay zich iedere keer aan één themagebied wijdden. Het begon met een cursus om inzicht te krijgen in de eigen temperament-constitutie en die van het kind. Naast een cursus over religiositeit van het kind, ging het met de psycholoog Rudy Vandercruysse aan de hand van de voordracht Nervositeit en Ik-heid naar aanleiding van het overvraagd worden, oververmoeidheid en overbelasting om vragen van innerlijke scholing. In deze zin hebben in november 60 mensen uit de jongerensectie en uit de sectie voor sociale wetenschappen elkaar ontmoet om samen te zoeken naar ideeën voor het toekomstige sectiewerk. De samenwerking met de leden van de jongerensectie bleek een vruchtbare greep om 17

18 Goetheanum Overtuigd van schoonheid en kracht Goetheanum theater Euritmie-opvoering, affiche in een metrostation in Moskou. Met den enscenering van De wachter aan de drempel met Pasen 2010 is de kring van de vernieuwde ensceneringen van de mysteriedrama s onder de kunstzinnige gemeenschappelijke leiding van Gioia Falk en de toneelregie van Christian Peter gesloten. In meer dan twintig uitvoeringen in 2010 vormen de mysteriedrama s het middelpunt van het toneelgebeuren in het Goetheanum. Bovendien werden er in 2009 twee stukken van de Duitse klassieken geënsceneerd: Nathan der Weise van Ephraim Lessing, en Amphitryon van Heinrich von Kleist. Euritmie in Moskou De symfonietournee van 2008 zou aanvankelijk de laatste zijn. Het Goetheanumtheater en het Eurythmeum Stuttgart hadden een afspraak gemaakt voor drie tournees en dit was de derde. We herinnerden ons nog hoe het was toen het Russische orkest voor het eerst in Dornach aankwam, al die jonge musici en hoe enthousiast wij over hun musiceren waren. Meer dan zes jaar hebben zij ons begeleid. Ondanks de moeilijkheden om elkaar te verstaan bij ons sprak bijna niemand Russisch en bij de muzikanten maar een paar een beetje Duits of Engels was daar een talent om voor de euritmie te musiceren dat ons steeds droeg en bevleugelde. Vooral bij Barbara Mraz van het Goetheanumtheater, die ook privé met Rusland is verbonden, groeide sterk het gevoel dat we na deze lange samenwerking met het orkest een bezoek aan hun vaderland schuldig waren. Dat idee leek niet te realiseren. Wij besloten nog een laatste initiatief te proberen, voordat wij ons voor het lot wilden buigen. En daardoor kwam de zo nodige hulp. Ursula Piffaretti was overtuigd van de idee van een tegenbezoek aan onze musici en verklaarde zich bereid om de financiële basis daarvoor beschikbaar te stellen. Mikhail Khokhlov, de dirigent van de Gnessin-Virtuosen, was daar heel blij mee en bemiddelde in het contact met Yauza Palace, dat voor wat de grootte betreft geschikt leek. Het was indrukwekkend toen wij op weg vanaf het vliegveld, bij de grote Moskouse uitvalswegen, reusachtige affiches met symfonie-euritmie zagen. Een gelukkig toeval kwam de planning te hulp: een Russische studente was als costumière bij het Goetheanum komen werken Elena Toroptchina. Zij was met de Moskouse theaters goed bekend en had vroeger congressen georganiseerd. Haar medewerking was bijzonder waardevol. Een paar dagen na de zomervakantie ontmoetten de beide ensembles elkaar voor het weer oppakken van de repetities. De reis stond onder een goed gesternte. Het weerzien met de orkestmusici was roerend zo vele poogden, ondanks de taalproblemen, aan ons te verklaren hoezeer ze zich over onze komst verheugden. Velen hadden van hun eigen geld entreekaarten gekocht voor hun familie. Deze ontmoetingen maakten duidelijk dat de niet eenvoudig vrijgemaakte tijd van voorbereiding zich had geloond en dat dit bezoek een hartewens in vervulling bracht. Een andere ontroerende o n t m o e t i n g was die met de theaterdirecteur Grigory Papish. Eerst Na de Mendelssohn-symfonie was menigeen uit het publiek nog een beetje nadenkend gestemd, maar aan het eind van de avond was iedereen in de zaal van de schoonheid en de kracht van deze kunst overtuigd. Eugenia Krivitzkaja, Kulturportal Moskou in het gesprek met hem werd het ons duidelijk dat onze uitvoering niet alleen de eerste van het seizoen was, maar ook dat met onze voorstelling de nieuwe leiding van het Yauza Palace zich presenteerde. Het enorme vertrouwen in ons van de leiding van het theater maakte op ons een diepe indruk. De beide uitvoeringen waren met toeschouwers goed bezet, een publiek dat zich steeds meer liet verwarmen en vooral de Lamentate kreeg een enthousiast applaus. Het was een ruimte waarin het euritmisch bewegen een vreugde was Verkort overgenomen uit het mededelingenblad van het Eurythmeum Stuttgart. Tekst: Ulrike Wendt. 18

19 Goetheanum Indrukwekkend einde en bescheiden begin Het jaar aan het Goetheanum Alles wat nieuw is, is onopvallend. Uit de natuur is dit feit goed bekend, en toch is het moeilijk om dat ook bij instituties te respecteren. Hetzelfde geldt omgekeerd voor dingen die de identiteit vormen en die onmiskenbaar zijn. Als ze tot een graad van rijpheid zijn gekomen en hun initiatiefdragers besluiten, het te beëindigen ook dat valt vaak moeilijk te aanvaarden. In het afgelopen De gestalte van Johannes in de nieuwe jaar was dat in de praktijk waar enscenering van de mysteriedrama s te nemen toen op de euritmiezomerconferentie voorlopig voor het laatst de grote symfonische werken van het Goetheanumtheater in samenwerking met het Else- Klink-Ensemble van Stuttgart op het toneel te zien waren. De derde symfonische enscenering bereikte zijn hoogtepunt met Arvo Pärts Lamentate. Na de zoektochten naar en twijfels over de voortgang van de euritmie rond de eeuwwisseling, werd nu naast veelbelovende kleine producties in grote stijl de ontwikkelingskracht van de euritmie getoond. Het is tekenend dat Carina Schmid die met Benedikt Zweifel onder deze symfonische cyclus haar kunstzinnige handtekening heeft gezet, zich in de toekomst wil concentreren op workshops en op het uitwisselen van gedachten over meditatiepraktijk. Datzelfde geldt ook voor Christof Wiechert. Als verantwoordelijke voor de pedagogische sectie heeft hij met een veelheid van cursussen en schoolbezoeken de kinderbesprekingen als cultuur aan de vrijescholen een nieuw anker gegeven. Nu draagt hij deze taak in jongere handen over maar zal verder voor de kerntaken aan het Goetheanum verbonden blijven. Het studiegebied over meditatie behoort tot de jonge en toekomstgerichte initiatieven van het Goetheanum. In 2009/2010 kwam een groep van 30 deelnemers in een aantal weekends samen om met verschillende docenten zoals Arthur Zajonc (USA), Ron Dunselman (Nederland), Sue Simpson (Nieuw-Zeeland) en Bodo von Plato (Goetheanum) te spreken over kernvragen van het meditatieve leven. De aanvragen voor deze cursussen gaan op het ogenblik de personele mogelijkheden te boven. Deze cursussen zijn een eerste resultaat van het Goetheanum meditatie initiatief, een project van antroposofen uit Europa, USA en van het Goetheanum (coördinatie: Ron Dunselman, Arthur Zajonc, Bodo von Plato). Dit project zet zich ervoor in dat de scholing- en meditatiepraktijk krachtiger en zichtbaarder wordt. Sinds de première van Het ontwaken der zielen, het vierde mysteriedrama, op 1 januari 2010, maar eigenlijk al daarvoor, is het duidelijk dat met de nieuwe enscenering van de mysteriedrama s een belangrijke stap voor een spiritueel-eigentijdse uitvoering van de drama s mogelijk is geworden. Moge het lukken om dat wat met het vierde drama is gelukt, nu ook in de al geënsceneerde beide eerste drama s over te brengen, riep Paul Mackay, verantwoordelijk voor het toneel, bij het premièrefeest de kunstenaars toe. Tot Pasen 2010 wordt nu als laatste het derde drama ingestudeerd. Daarna volgen vier cycli van de mysteriedrama s tot Kerstmis De financiële toestand van het Goetheanum staat het niet meer toe een enscenering van de mysteriedrama s uit het lopende budget te financieren des te verheugender was het toen zich in de herfst van 2009 aftekende dat de schenkingen zo omvangrijk zijn, dat alle kosten van de enscenering gedekt kunnen worden. Een andere grote afsluiting vormde de landbouwconferentie in februari Met meer dan 800 deelnemers was het de best bezochte jaarconferentie van de sectie en voor Nikolai Fuchs als sectieleider de laatste. Met het thema christelijke impulsen voor de landbouw sluit een boog van jaarthema s af, die zich uitstrekte van de vraag over de identiteit, naar de klimaatcrisis en de kosmologie tot de omgang met de landbouwcursus. Twee weken voor de landbouwconferentie kwamen 350 pedagogen van de Zwitserse vrijescholen voor hun nascholingsconferentie samen. Robert Thomas, verantwoordelijke van de Zwitserse schoolbeweging, was zeer verheugd over de krachtige respons en noemde als volgende stap: De collega s uit het Franssprekende deel van Zwitserland zijn bijna allemaal gekomen, nu moeten wij de scholen in Tessin, de Italiaans sprekende collega s nog mobiliseren. 19

20 Algemene Antroposofische Vereniging Financieel verslag 2009 en toelichting op de begroting 2010 van de Algemene Antroposofische Vereniging Naast de lopende activiteiten waren er in 2009 aan het Goetheanum een reeks speciale projecten. Een hoofdrol speelde daarbij de enscenering van de mysteriedrama s die tot aanzienlijke financiële verplichtingen leidde voor drie jaar lang. De genereuze ondersteuning van de leden en vrienden maakte het mogelijk dat de geplande initiatieven gerealiseerd konden worden. Dat geldt evenwel niet voor de dringende renovaties zoals aan het terras en het dak van het Goetheanum; de financiering daarvan is nog niet rond. Balans alle bedragen in 1000 CHF activa passiva activa passiva kas, bank, giro vorderingen vooruitbetaalde kosten vlottende activa verplichtingen reserveringen overlopende posten kort vreemd vermogen effecten, onder woorwaarde beschikbare tegoeden 1) leningen,deelnemingen 2) financiële activa onroerende goederen 3) Goetheanumgebouw vaste activa leningen en hypotheken 4) renteverplichtingen voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht 5) langlopend vreemd vermogen fondsen 6) eigen vermogen batig saldo 2009/ totaal ) Voorwaardelijke tegoeden, die onder bepaalde omstandigheden teruggevorderd kunnen worden. Deze zijn opgevoerd als uitgaven onder de passiva; bij voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht. 2) Het grootste deel bestaat uit deelname aandelen en participatie in Weleda AG.. Daarnaast minderheidsaandeel in Vital Restaurant AG. 3) Huizen/appartementen voor personeel in Dornach/Arlesheim. 4) Deels rente op leningen aan personen/instellingen en op hypotheken bij banken. 5) Donaties met terugvorderingsrecht. Het percentage van terugvordering is echter gering. 6) Interne geoormerkte fondsen (voorzieningen) voor activiteiten (projecten) van de Hogeschool. Opnieuw zijn de bijdragen, schenkingen en legaten een overtuigend bewijs van de grote betrokkenheid van de antroposofische gemeenschap voor de culturele en spirituele opgaven van het Goetheanum en de Hogeschool. Resultatenrekening 2009 Het boekjaar 2009 sloot af met een klein verlies van 67 duizend CHF bij een omzet van 23,2 miljoen CHF, 350 duizend CHF meer dan begroot. Alle grotere afdelingen is het voor het grootste deel gelukt om binnen hun begroting te blijven. De onkosten voor personeel steeg met 446 duizend CHF naar 12,8 miljoen CHF. Dit wordt veroorzaakt door enerzijds een verhoging van 1% van het basisinkomen anderzijds door de personeelskosten voor de mysteriedrama s. In werkelijkheid is de bedrijfsuitgave vergeleken met 2008 onveranderd. Daarentegen daalden de opvoeringskosten inclusief de mysteriedrama s met 1,9 miljoen CHF naar 3,1 miljoen. Netto kosten daalden eveneens met 1,8 miljoen CHF naar 8,5 miljoen. Ook de onkosten voor kapitaalinvesteringen daalden door de geringere buitengewone afschrijvingen op gebouwen rond 1,3 miljoen CHF. De totale onkosten lagen in miljoen CHF onder die van het jaar daarvoor. Daaruit blijkt de begrotingsdiscipline in het Goetheanum. Het valutaverlies bij de bijdragen van de leden zoals bijvoorbeeld uit de USA en Australië werden door hogere opbrengsten van cursussen en andere sectoren gecompenseerd. Het Goetheanum ontving 4,5 miljoen CHF aan bijdragen van de leden. Dat laat de enorme inspanningen zien van de afzonderlijke landelijke verenigingen, om vast te houden aan hun schenkingen of die zelfs te verhogen. Gezien de terugloop van het aantal leden dat nu tot onder de is gedaald, is het zeer verheugend dat het totale bedrag van de bijdragen niet gedaald is. Maar de doorsnee bijdrage aan het Goetheanum van 95 CHF ligt duidelijk onder de 125 CHF zoals die door de Algemene Vergadering van 1991 is besloten. 20