RN RN 2/2010

Transcriptie

1 RN RN 2/2010

2 Redactioneel Iedere restaurator weet natuurlijk al hoe belangrijk het is om jezelf te beschermen; werken met gereedschappen en toxische stoffen brengen gezondheidsrisico s met zich mee. Bovendien zijn in het verleden regelmatig stoffen gebruikt om voorwerpen te conserveren, die achteraf tamelijk schadelijk voor de gezondheid bleken te zijn, zoals DDT. Natuurlijk zijn restauratieateliers veelal uitgerust met afzuiginstallaties en worden brillen en handschoenen gedragen. Maar iedereen weet ook hoe gemakkelijk de aandacht voor veiligheidsmaatregelen versloft. Bovendien bestaat bij werken op locatie de mogelijkheid om een afzuiginstallatie niet. Zo is er bij de restauratie van het Koninklijk paviljoen op het Hollands Spoor gewerkt met enkele toxische pigmenten, waarvoor ontheffing werd aangevraagd. Nico van der Woude besteedt er in zijn artikel over de restauratie van het Koninklijk paviljoen echter weinig aandacht aan. Dat is misschien wel symptomatisch: de persoonlijke bescherming komt misschien voor de meeste restauratie niet altijd op de eerste plaats. Onterecht. De Commissie Educatie heeft eind maart-begin april een cursus georganiseerd over dit belangrijke onderwerp. Het verslag van die cursus is vanwege het belang van het onderwerp- aan alle leden g d. Er bleek een behoefte te zijn aan een vervolgcursus, met een wat meer pragmatische benadering: wat moeten we in de praktijk precies doen om ons atelier veilig te maken? In november vond die vervolgcursus plaats. De Commissie Educatie maakte een uitgebreid verslag, dat we in RN-M@gazine alle ruimte hebben willen geven, gezien het belang van het onderwerp. Puntsgewijs staat in het verslag vermeld waar een restaurator allemaal aan moet denken als het om veiligheid en persoonlijke bescherming gaat. Schrik niet, lees het, print het uit en handel ernaar! Henriette Fuhri Snethlage Hoofdredacteur Aan dit nummer werkten mee: Machteld van der Feltz, Jos Deuss, Lulu Welther, Vincent van Drie, Marina van der Lecq, Margrit Reuss, Rozemarijn van der Molen, Josien Verdegaal, Robien van Gulik, Pol Bruys, Nico van der Woude, Maarten Goossen, Gabriëlle Beentjes, Martina Hoffmann, Henriette Fuhri Snethlage RN M@gazine 2/2010 1

3 Inhoudsopgave Een kamer in t rond... 3 De conservering van de papyruscollectie in de Groningse Universiteitsbibliotheek Waar zijn we mee bezig? Cursusverslag ICN Masterclass Dry Cleaning Cursusverslag RN-Cursus Persoonlijke bescherming Symposiumverslag Polychrome Sculpture Symposiumverslag Ebenist Colofon Afbeelding omslag: Achterzijde van de behangselschildering van gebroeders Van Strij RN M@gazine 2/2010 2

4 Een kamer in t rond Restauratie van een wandbespanning Jos Deuss Op 28 november ging het Dordrechts Museum weer open, na een grondige renovatie en uitbreiding. Voor het eerst zijn nu zes grote behangselschilderingen van de gebroeders Van Strij te zien in een reconstructie van de kamer waar ze ooit gehangen hebben. De schilderingen zijn door een team van 5 restauratoren tussen februari 2008 en februari 2009 gerestaureerd.[1] Jos Deuss doet verslag van de behandeling. Het ensemble, bestaande uit 6 grootformaat op doek geschilderde behangsels, werd omstreeks 1795 vervaardigd voor een kamer in een statig pand aan de Groenmarkt in Dordrecht, op een steenworp afstand van het woonhuis en atelier van de gebroeders Jacob van Strij ( ) en Abraham van Strij ( ).[2] Ze tonen fantasielandschappen en zeegezichten, die in de mode waren aan het einde van de 18de eeuw. Tot ca 1926 waren ze in dit pand aanwezig, maar ze moeten van plaats veranderd zijn, omdat ze zijn aangetroffen in de voorkamer boven, terwijl ze duidelijk niet voor deze kamer gemaakt waren. Na meerdere verhuizingen keerden de doeken in 2005 terug in Dordrecht, toen ze door Dordrechts Museum werden Afb.1 Reconstructie behangselkamer in Dordrechts museum op basis van een ontwerp van Merkx + Girod. RN M@gazine 2/2010 3

5 aangekocht. Eén schildering, een marine die thans in tweeën is gedeeld, moest achterblijven bij de vorige eigenaar. Ingrijpende aanpassingen en behandelingen zijn het gevolg geweest van het verplaatsen van de behangsels naar andere ruimtes. Met name het formaat van de behangsels: d in de hoogte zijn ze ingekort. Dat hierbij nauwelijks materiaal verloren ging mag een gelukkig toeval heten, aan elke bovenzijde waren de stroken, variërend van 27 tot 40 cm. naar de achterkant gevouwen. Alle schilderijen waren voorzien van een bedoeking. Bij twee smalle formaten ontbrak de bedoeking op de omslagzone. Ook bleken deze schilderijen twee maal te zijn ingekort en omgevouwen waardoor er op twee plaatsen in horizontaal verlopende spankantzônes een beschadiging was ontstaan. De bedoeking met de spieraamconstructie dateert uit Deze lijmbedoeking werd in een inscriptie op de achterzijde vermeld. Van de oorspronkelijke dragerconstructie die zeer waarschijnlijk deel heeft uitgemaakt van de wandbetimmering waren enkel nog sporen in de verflaag en op de onbedoekte gedeelten zichtbaar. De oorspronkelijke in hout gestoken en gepolychromeerde empireomlijsting, was bij de schilderingen bewaard gebleven, echter met verlies van het deel in de verticale regels dat bij het verkleinen van de formaten moest vervallen. Ook bleek een van de omlijstingen een later in pâte vervaardigde kopie te zijn. Afb.2 Het team van restauratoren. RN M@gazine 2/2010 4

6 Het terugbrengen van de schilderingen in hun oorspronkelijke formaat, inclusief de omlijsting zou het hoofdmotief van de restauratie worden. De uitstekende conditie van de bedoeking was de reden om deze op alle schilderijen te handhaven, en ze op de twee partieel bedoekte exemplaren aan te helen. Dat daarbij de doeken voor zover als mogelijk op de bestaande spieramen bevestigd zouden blijven, noodzaakte een tijdelijke voorziening waarbij de teruggevouwen zones nadat ze waren gevlakt op een uitbreiding van de bestaande spieramen gefixeerd werden. Het herstel van de beschadigingen in het dragermateriaal en verflagen als gevolg van het omvouwen zou mogelijk zijn als de omgevouwen zones weer in een vlak van de schildering gebracht waren en bevestigd op het nieuwe formaat spieraam. Een zaal in het museum werd als werkplaats ingericht met centraal enkele verplaatsbare tafelconstructies waarop de doeken konden worden behandeld. In aangrenzende zalen werd een begeleidende tentoonstelling ingericht met informatie over interieurdecoraties, in het bijzonder die van de broers Van Strij. Het voor publiek zichtbaar maken van de restauratie en het inzicht geven in de overwegingen bij behandelingsmethoden en reconstructie was een belangrijk onderdeel van het project. Via de museumwebsite en een webcam was het mogelijk de voortgang van het restauratieproces te volgen. Afb.3 Overzicht van de werkzaamheden op zaal. RN 2/2010 5

7 Nadat een rapportage was gemaakt van de conditie van elk der behangsels, waarbij o.a. fotografisch materiaal in de vorm van opnamen met daglicht, strijklicht, UV-licht was verzameld, werden een restauratieplan en een kostenbegroting opgesteld aan de hand waarvan met de feitelijke behandeling begonnen kon worden. De behandeling van het dragermateriaal De doeken werden in de bovenste zones losgemaakt van de spieramen, die daar werden uitgebreid met een tijdelijke lattenconstructie waarop het omgevouwen doekdeel kon worden vastgezet nadat dit was gevlakt. Dit gebeurde met behulp van vochtig gemaakt papier onder druk van verwarmde metaalplaten. De deformaties in het tot spankant gewijzigde gedeelte met de omgevouwen reststrook konden hiermee voor een groot deel ongedaan gemaakt worden. Vooral bij de schilderijen die niet op de omgevouwen zone bedoekt waren was het resultaat gunstig. Echter bij deze twee niet geheel bedoekte schilderijen waren het originele dragermateriaal en de verflagen in de twee keer omgevouwen zones aanzienlijk meer beschadigd. Na het vlakken zijn hierin alle spijkergaten gevuld met een mengsel van linnenvezels en Plextol. Afb.4 Uitrafelen van de rand van het bedoekingsdoek. Verzwakt linnen-weefsel van de oorspron-kelijke spankanten is verstevigd met Kevlar en Plextol. Vervolgens werden de onbedoekt gebleven delen voorzien van een lijmbedoeking waarbij een opgedikt mengsel plextol D540 en D360 is gebruikt met een weefsel dat in dichtheid overeenkomt met het bestaande bedoekingsdoek(ketting 11 en inslag 12 p/cm). De las die hier zou ontstaan werd zodanig geplaatst dat deze beneden de eerdere en verzwakte grens van bedoekt en onbedoekt zou komen te liggen. Daarvoor werd een smalle strook van het bestaande bedoekingsdoek verwij-derd. Middels afgedunde en gerafelde randen werden de RN 2/2010 6

8 doekdelen aaneen gesloten en bovendien werd op en over de las een reeks metalen stiften gelijmd die ervoor zouden zorgen dat het doek niet zou kunnen knikken in de zone van de las. Intussen werden alle spieramen aan de bovenzijde aange- past aan het nieuwe formaat. Dit is gebeurd met korte latten, vervaardigd uit een houtsoort gelijkwaardig aan het oorspronkelijke spieraammateriaal. Afb.5 Op de las aangebrachte metalen stiftjes. Deze konden beweegbaar blijven in de pen-gat verbindingen in de hoeken. De thans in het schilderijvlak liggende teruggevouwen zones werden in de spankanten met schroefjes en hard plastic beschermringen op de spieraamconstructie vastgezet. De behandeling van het verfoppervlak Voor het reinigen van het verfoppervlak is, na een aantal tests langs de uiterste randen, besloten om eerst het oppervlaktevuil te verwijderen. Dit is gebeurd met 2% tri-ammonium-citraatoplossing. Fixeren van beschadigde en schilferende delen van de verflaag gebeurde met een waterverdunde Plextol D 541. In eerste instantie werd het aanzienlijk verkleurde vernis op de omgevouwen gedeeltes verwijderd, maar vervolgens werd besloten ook op de rest van het oppervlak een recenter, minder verkleurd vernis te verwijderen. Dit gebeurde met wattenstaafjes en aceton. Op kwetsbare plaatsen en op oude retouches werd met behulp van kompressen gereinigd. Afb.6 Voorzijde van het behangselschilderij waarvan de teruggevouwen zone is bedoekt. Afb.7 Beschadiging in het verfoppervlak tijdens herstel; het vulmateriaal is een gekleurd was-harsmengsel. RN M@gazine 2/2010 7

9 Schaduwpartijen, veelal uit donkerbruine verflagen bestaand, vertoonden soms een storend sleets karakter. Onderling in kleur en materiaal verschillende oude vullingen waren een bewijs van meerdere behandelingen in het verleden. Een deel van deze vullingen kon gehandhaafd worden. Lacunes in de verflaag werden voorzien van een laagje dammarvernis, met daarop een vulmateriaal bestaand uit was, hars en pigmentpoeders. Na egaliseren van de vullingen werden deze geïsoleerd met Mowiol GE 4-86 in water. Retouches zijn uitgevoerd met Mowilith 20 in ethanol met pigment-poeders en lichtechte kleurstoffen. Een slotvernis (dammar in terpentijn met toevoeging van een UVblocker) werd aangebracht met de kwast. Restauratie van de lijsten Bij de restauratie van de lijsten was behalve de reiniging en herstel van oorspronkelijke materiaal, het vergroten van alle verticale stijlen noodzakelijk. Ook voor het zesde, ontbrekende behangsel werd gekozen om het ontbrekende lijstmateriaal te kopiëren door afgietsels in pâte op houten profielen te vervaardigen. De bestaande oorspronkelijke omlijsting, inclusief de aanzetsels, werden verstevigd met e en houten lijstzool. Storende vermissingen elders in het oorspronkelijke lijstmateriaal werden aangeheeld met delen van het afgegoten materiaal of bij kleinere lacunes met krijt-lijm vullingen ter plaatse. De nieuwe delen en invullingen werden vervolgens verguld en met retouches in kleur en patina afgestemd op de originele gereinigde polychromie. Reconstructie van de kamer Voor de reconstructie van de kamer is bouwhistorisch onderzoek gedaan in het pand in Dordrecht waarvoor de behangsels oorspronkelijk waren bedoeld. Met name de situering van het vertrek, de rangschikking daarin van de taferelen in onderlinge samenhang en plaatsing op de dag was onderwerp van discussie. Met de uitkomsten van het onderzoek en met de gegevens uit de ateliernalatenschap van de gebroeders van Strij, die zich voor een belangrijk deel in de collectie van Dordrechts Museum bevindt, was voldoende materiaal aanwezig om tot een reconstructie te komen. Het zou in de uitvoering van deze reconstructie in hoofdzaak gaan om de plaatsing van de schilderingen in een verband dat overeenkomt met de oorspronkelijke rangschikking. Daarbij is overigens niet gestreefd een kopie van een laat 18de-eeuws interieur te realiseren. De ontbrekende behangselschildering, een Marine, is als reproductie in print in het ensemble opgenomen. RN M@gazine 2/2010 8

10 Jos Deuss is thans gepensioneerd, hij was restaurator bij het Dordrechts Museum en verantwoordelijk voor de restauratie van de behangsels. Noten: [1] Het restauratieteam bestond uit: Jos Deuss, restaurator van Dordrechts Museum, met 4 restauratoren die voor dit werk waren ingehuurd: Masja Aarnouts, Barbara Susijn, Katherine Kolff en Jantine den Brok. De spieramen werden vermaakt door Johan Verheijen. De lijstenrestauratie werd uitgevoerd door Renee Velsink i.s.m. Gregors Lijsten. Het overleg waarin de reconstructie werd besproken bestond uit: Peter Schoon, Sander Paarlberg, Chris de Bruijn, Charles Dumas, Richard Harmanni, Willemijn Fock, Paul Knolle, Ingeborg Smit en Jos Deuss. Bouwhistorisch onderzoek werd verricht door BBA uit Utrecht. Interieurarchitectenbureau Merkx +Girod Amsterdam, maakte het ontwerp voor de opstelling van de reconstructie in Dordrechts Museum. [2] De voorstellingen en afmetingen van de behangsels zijn: A B C D E Fa/b Landschap met vee: 238 x 229 cm (was 209 x 229 cm) Stil water: 238 x 189 cm (was 211 x 189 cm) Ruiters bij rivier : 238 x 189 cm (was 211 x 189 cm) Brug in de zomer: 239,5x113,5 cm (was 208,5 x113,5 cm) Brug in de winter: 239,5x 112 cm (was 199,5 x 112 cm) In twee delen gedeelde Marine wordt als repro in de opstelling opgenomen. RN M@gazine 2/2010 9

11 De conservering van de papyruscollectie in de Groningse Universiteitsbibliotheek Machteld van der Feltz Voor haar afstudeerscriptie bestudeerde Machteld in 2003 de papyrus collectie van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). In 2009 bekeek zij de collectie opnieuw, op verzoek van de RUG. Zij doet verslag van de bevindingen en van de conserveringsbehandeling die daaruit voortvloeide. Inleiding Een van de oudste schriftdragers in de wereld is papyrus. Het werd in de oudheid in Egypte vervaardigd en gebruikt in Egypte en omringende landen. In de 18 e eeuw raakte men in Europa geïnteresseerd in papyrus en vanaf dat moment werd het vanuit Egypte naar Europa gebracht. Papyrus wordt bereid uit het merg van de plant Cyperus Papyrus L. Van dit merg worden repen gesneden die met een kleine overlap op elkaar worden gelegd tot een bepaald formaat. Daarop komt een tweede laag repen, loodrecht op de eerste. Er zijn verschillende theorieën over de fabricage van papyrus in de oudheid waarop ik nu niet verder in ga. De papyruscollectie in de Groningse Universiteitsbibliotheek In het kader van mijn scriptie voor de opleiding Boek- en Papierrestauratie van het ICN (Instituut Collectie Nederland) bezocht ik in het voorjaar van 2003 bijna alle openbare instellingen in Nederland met een papyrusverzameling. De vraag bij deze bezoeken was of er een verband te leggen zou zijn tussen de bewaaromstandigheden en de conditie van de papyri. Zo kwam ik ook in de bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen. In de kluis van de afdeling Bijzondere Collecties is een collectie papyrusfragmenten ondergebracht. De 135 fragmenten zijn in 1926 verkregen door één aankoop via een handelaar in Egypte. Ze zijn door Hugo Ibscher, papyrusrestaurator te Berlijn, genummerd en opgezet tussen glasplaten. Ze dateren uit de 2de 7de eeuw na Christus en bevatten teksten in het Grieks. Alle fragmenten zijn beschreven met zwarte inkt; op één fragment zijn aan de achterkant enige rode lijnen te zien. De afmetingen van de glasplaten varieerden van: 16,7 x 10,9 cm tot 34,6 x 42,1 cm (b x h). De dikte van de gehele sandwich was 0,3 0,6 cm. De meeste fragmenten waren opgezet op grijs papier (15 sandwiches met 80 fragmenten). Kleinere fragmenten waren gecombineerd en aan beide kanten van het papier opgezet. Er waren ook sandwiches zonder papier wanneer beide kanten van een fragment tekst bevatten en dus zichtbaar moesten zijn (19 RN M@gazine 2/

12 sandwiches met 54 fragmenten). De glasplaten waren rondom beplakt met geverfde bruine papiertape. Eén fragment was na een schimmelinfectie uit de oorspronkelijke montage gehaald en opnieuw opgezet tussen twee perspexplaatjes. Hierbij was zelfklevende textieltape gebruikt en de hoeken waren vrijgelaten. Bevindingen in 2003 Bij mijn bezoek deed ik de volgende observaties, gebaseerd op het bekijken van ongeveer driekwart van de collectie: De fragmenten zijn in redelijke tot goede staat. Er is vooral mechanische schade: ontbrekende delen, het ontbreken van stukjes van één laag, scheurtjes en gaatjes (soms veroorzaakt door insecten). De inkt is soms afgesleten of verbleekt. In de sandwiches zonder papier is sprake van zoutmigratie, een witte aanslag op het glas, vooral rond de fragmenten. Af en toe zijn zoutkristallen op de fragmenten te zien. Bij het fragment dat behandeld was tegen schimmelinfectie zijn opnieuw schimmeldraden te zien. Op één fragment zijn strookjes zelfklevende tape aangebracht waaronder de lijm inmiddels verbruind is. Het gebruikte papier is verbruind en het is gaan bobbelen. De glasplaten zijn oud en niet meer schoon. Enkele zijn gebroken. De objecten lagen sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw in een stalen ladekastje op dun geel schuimrubber. Dit schuimrubber is inmiddels verkleurd. Er was voldoende ruimte zodat de glasplaten niet gestapeld hoefden te worden. De grootste sandwich paste niet het kastje. Deze lag ingepakt op een plank in een open stalen stellingkast. Het klimaat in de kluis werd geregeld via de klimaatbeheersing van het hele gebouw. Er werd weliswaar gestreefd naar een temperatuur van C en een RV (relatieve luchtvochtigheid) van 50 55%, maar het was regelmatig voelbaar te warm en te vochtig. De papyri werden niet vaak tentoongesteld, uitgeleend of geraadpleegd. Af en toe werden ze getoond op een college voor studenten Klassieke Talen. Een verband tussen bewaaromstandigheden en conditie? De mechanische schade zou al aanwezig geweest kunnen zijn bij de aankoop. Het gaat immers om fragmenten. Na montage tussen glasplaten is het onwaarschijnlijk dat er nog veel mechanische schade ontstaat behalve bij glasbreuk. Zoutmigratie (voorbeeld in Afb. 1) is iets wat in alle mij bekende collecties (ook collecties in het buitenland) voorkomt bij papyri die tussen glasplaten zijn gemonteerd. RN M@gazine 2/

13 Afb.1 Zoutmigratie op de glasplaten. Men denkt dat de papyri al op de vindplaats zout uit de grond hebben opgenomen. Door kleine wisselingen in RV kan een witte aanslag op het glas ontstaan. Soms zijn ook zoutkristallen op de papyri waar te nemen (Banik en Stachelberger, 1987). Of hierdoor schade ontstaat is moeilijk te zeggen. Het ontstaan van de schimmelinfectie heeft een duidelijk verband met de bewaaromstandigheden. In instellingen met een grote verzameling zoals het Brits Museum is er een speciaal depot voor de papyri. Men houdt hiervoor een RV aan van 40 45% en een temperatuur van C (Leach, 1994). Als de RV en temperatuur hoger worden dan 60-65% en 24 C is de kans op schimmelinfectie groot. De zelfklevende tape heeft verbruining veroorzaakt. Voor de papierrestaurator is verbruind papier iets dat verwijderd moet worden omdat het verzuurd is en schade kan toebrengen aan wat er mee in aanraking komt. Een duidelijk effect van verzuurd papier op papyrus is mij overigens niet bekend; het materiaal papyrus is zelf al vrij zuur. Afb.2 Gebobbeld papier. Het bobbelen van het papier (voorbeeld in Figuur 2) kan in het ergste geval zoveel spanning in de fragmenten teweegbrengen dat ze scheuren. Het vuil op de glasplaten (vooral vingerafdrukken) en het breken van het glas is duidelijk gecorreleerd aan het hanteren van de sandwiches. Licht kan schade toebrengen aan papyrus en met name aan sommige pigmenten. Dit is geen probleem in de Groningse collectie omdat de RN M@gazine 2/

14 fragmenten zelden aan licht worden blootgesteld. Van enkele fragmenten zijn foto s gepubliceerd (Roos 1933; Hendriks, Parsons en Worp,1981 en Hendriks en Worp,1984). Bij deze fragmenten (deels met en deels zonder papier gemonteerd) is geen verschil te zien tussen de huidige toestand en die van de foto. Aanbevelingen in 2003 De aanbevelingen waren terughoudend: De gebroken glasplaten moeten vervangen worden. Het fragment dat misschien weer met schimmel geïnfecteerd is moet ontsmet worden na verwijdering van de schimmeldraden. Daarna kan het opnieuw worden opgezet. Dit object zou regelmatig geïnspecteerd moeten worden. Het is en blijft heel belangrijk de klimatologische omstandigheden in de kluis optimaal te houden. Bevindingen in 2009 In mei 2009 werd de collectie opnieuw bekeken. De papyri zagen er nog hetzelfde uit als in De schimmelinfectie was niet behandeld maar ook niet erger geworden. De klimaatomstandigheden in de kluis en de studiezaal zijn wel enorm verbeterd. In de kluis is de temperatuur C en de RV %. Er is een nieuw brandpreventiesysteem, OxyReduct, aangelegd. Hiervoor was het nodig de kluis meer luchtdicht te maken. In het hele gebouw is een nieuw koelsysteem geïnstalleerd op basis van grondwaterkoeling. De papyri worden nog steeds zelden uit het depot gehaald. In de toekomst zullen ze via internet te zien zijn. Daarmee is al een begin gemaakt. Bij De wereld aan boeken, moois uit de Bijzondere Collecties, staat een aantal papyri beschreven die gefotografeerd zijn na het openen van de sandwiches maar nog vóór verdere conservering ( In Tabel 1 worden de observaties kwantitatief samengevat. Tabel 1 Papyruscollectie Universiteitsbibliotheek Groningen, inventarisatie 2009 vóór het openen van de sandwiches. schade aantal sandwiches mechanische schade aan fragmenten 35 schimmeldraden 1 verbruind papier 3 gebobbeld papier 4 zoutmigratie 20 zelfklevende tape op fragment 1 vuile glasplaten 35 gebroken glas 2 RN M@gazine 2/

15 Pilot Om een voorstel tot conservering te kunnen opstellen zijn in mei 2009 twee sandwiches, een zonder en een met papier, opengemaakt. Toen was de zoutmigratie ook te zien bij de montage met papier. Ook was verondersteld dat de fragmenten aan beide zijden van één stuk papier bevestigd waren. Het bleek dat er per montage twee stukken papier waren met elk aan één kant fragmenten. Dat maakte het losmaken makkelijker dan gedacht. De fragmenten waren met een paar tipjes lijm bevestigd. Voorstel tot conservering In juni 2009 werden drie voorstellen, van minimale tot maximale ingreep, voor conservering van de papyruscollectie opgesteld. Van deze voorstellen werd door Gerda Huisman, Conservator Bijzondere Collecties, het meest vergaande uitgekozen waarbij alle glasplaten en al het papier vernieuwd zouden worden. In alle voorstellen was het behandelen van het fragment met schimmeldraden opgenomen. Bij dit alles leek het ons wel belangrijk iets te bewaren van de geschiedenis van deze verzameling. Toen ik twee papyrusrestauratoren (Myriam Krutzsch, Egyptisch Museum, Berlijn en Bridget Leach, British Museum, Londen) om advies vroeg bleek dat Hugo Ibscher indertijd in hun musea vergelijkbare sandwiches heeft gemaakt. Daarom werd besloten drie sandwiches, twee met papier en een zonder, ongemoeid te laten. Hierbij werd volstaan met het schoonmaken van de glasplaten en inpakken in zuurvrij papier. Alle oude, gestempelde, etiketjes werden hergebruikt. Alle sandwiches werden voor en na conservering gefotografeerd. De conservering Openen van de sandwiches De papiertape rond de glasplaten werd aan drie kanten voorzichtig opengesneden met een scalpel. De glasplaten werden met een dunne spatel van elkaar gescheiden. Een enkele keer bleef een klein stukje (mm 2 ) aan de bovenste glasplaat vastzitten. Dit werd losgemaakt en met een klein strookje Japans papier op zijn plaats teruggezet. Sandwiches zonder papier De fragmenten werden met een zachte borstel ontdaan van ongewenste deeltjes (bijvoorbeeld stukjes papiertape, glassplintertjes of zoutkristallen). De strookjes waarmee de fragmenten aan het glas vastzaten werden losgemaakt met een vochtig wattenstaafje. Indien nodig werden extra strookjes Japans papier aangebracht met stijfsel. Zwakke plekken werden ook voorzien van een strookje Japans papier en scheurtjes werden ermee gerepareerd. Alvorens de geconserveerde RN M@gazine 2/

16 papyri op de nieuwe glasplaten te bevestigen, werden de glasplaten schoongemaakt met sterk verdunde spiritus op een microvezeldoekje. Ze werden pas in gebruik genomen nadat de spiritus geheel verdampt was. De fragmenten werden op de nieuwe glasplaten vastgezet door middel van strookjes Japans papier, waarop stijfsel is aangebracht. Ook de bijbehorende etiketjes werden op het glas geplakt. Rondom kwam gegomde shirting (textieltape), waarbij de hoeken werden open gelaten om het ontstaan van een ongunstig microklimaat zoveel mogelijk tegen te gaan (zie Figuur 3). Dit is tegenwoordig gebruikelijk bij papyrusmontages. Indien nodig kan de shirting weer gemakkelijk verwijderd worden. Afb.3 Open hoeken. Sandwiches met papier Bij opening bleken alle papieren verbruind en gebobbeld te zijn. Ook was overal de witte waas van de zoutmigratie op het glas aanwezig. Eerst werd getest of de lijm waarmee de papyri aan het papier vastzaten in water oplosbaar was. Dit bleek zo te zijn. Daarna werd gekeken of de inkt tegen vocht kon en ook dat was het geval. Na het zoveel mogelijk wegscheuren van het oude papier konden de resten papier en lijm verwijderd worden met behulp van een vochtig wattenstaafje. De fragmenten werden voorzichtig met een zachte borstel schoongemaakt. Aan de achterkant kwamen weer strookjes Japans papier. Scheurtjes werden gerepareerd. Voor elke sandwich werden twee stukken Japans papier op de maat van de glasplaten gesneden. De fragmenten en de etiketjes werden met stijfsel aan het papier bevestigd. De twee stukken papier met fragmenten werden met de lege zijden tegen elkaar tussen de glasplaten gelegd. Het sluiten van de glasplaten vond plaats zoals hierboven beschreven. Behandeling van het fragment met schimmeldraden In de oude sandwich van dit fragment was een aantal jaren geleden een schimmelinfectie ontdekt. Er is geen verslag van een behandeling. Het was opnieuw opgezet met zelfklevende tape tussen perspex plaatjes die rondom beplakt waren met zelfklevend textieltape. De hoeken waren opengelaten. Toch waren er weer schimmeldraden te zien zodat behandeling nodig was. Na verwijderen van de schimmeldraden met een zachte borstel werd getest of de inkt bestand RN 2/

17 was tegen 70% alcohol. Toen dit het geval bleek te zijn is het fragment aan beide zijden behandeld met 70% alcohol, aangebracht met een penseel. De strookjes zelfklevende tape zijn verwijderd. Pas toen het fragment droog was is het gemonteerd zoals boven beschreven voor de andere fragmenten. Nieuwe glasplaten Er zijn verschillende voordelen aan het gebruik van nieuwe glasplaten. Veroudering van het glas ( glasziekte ) zou schadelijk kunnen zijn voor de papyri. Met nieuw glas wordt het proces van veroudering uitgesteld. Bij een nieuwe montage kunnen de hoeken worden opengelaten voor een betere luchtcirculatie. Toch zal het opnieuw ontstaan van zoutmigratie waarschijnlijk niet geheel vermeden kunnen worden. Het is de ervaring van verschillende papyrusrestauratoren dat ook onder goede klimatologische omstandigheden op nieuwe glasplaten weer een witte aanslag ontstaat. Tape met lijm op waterbasis heeft de voorkeur omdat die niet, zoals lijm van zelfklevende tape, tussen de glasplaten kan migreren en uiteindelijk tegen de fragmenten aan zou kunnen komen. De oorspronkelijke manier van opzetten (met en zonder papier) is gehandhaafd. We hadden ook kunnen besluiten om alle fragmenten zonder papier op te zetten. Dan is van alle fragmenten de achterkant te zien. Dat zou wel betekend hebben dat er vijftien sandwiches bij kwamen, wat ruimte kost. Een voordeel van papier in de montage is bovendien dat het wisselingen in RV opvangt. Er is gestreefd naar standaardisering van de afmetingen van de glasplaten. Hierbij is wel rekening gehouden met de esthetische kant, dat wil zeggen de vlakverdeling van de fragmenten en de grootte van de ruimte er omheen. Bij kleine formaten is het bezwaar dat glas zwaar is niet zo groot. Het meest gebruikte alternatief, perspex, heeft verschillende nadelen: er komen snel krassen op, het blijft niet vlak en het is statisch en trekt dus stof aan. Het grootste nadeel van glas is dat het breekbaar is. In de Groningse collectie zijn sinds het begin van de 20 e eeuw slechts twee van de zeventig glasplaten gebroken. Bij voorzichtig hanteren is het risico op glasbreuk niet zo groot. Verpakken Alle sandwiches (ook de drie die ongemoeid zijn gelaten) werden verpakt in 4-flaps van zuurvrij papier. Het verpakken beschermt tegen klimaatschommelingen, en het voorkomt een deel van de vingerafdrukken. Voor de grootste sandwich werd een aparte doos gemaakt (liggende berging). De overige staan vertikaal in drie op maat gemaakte dozen van zuurvrij karton. RN M@gazine 2/

18 Afb.4 vóór conservering. Afb.5 na conservering. Aanbevelingen in 2010 Regelmatig controleren van het klimaat in de kluis en de conditie van de objecten blijft noodzakelijk. Het hanteren van de glasplaten dient te gebeuren met schone handen. Men kan ook kiezen voor het gebruik van katoenen handschoenen. Machteld van der Feltz is papierrestaurator bij Erfgoedcentrum DiEP te Dordrecht. Alle foto s zijn gemaakt door de auteur. Literatuur Leach,B., Papyrus conservation at the British Museum, in: Papyrologica Lupiensa 3 (1994) pp Roos, A.G., Papyri Groninganae: Griechische Papyri der Universitätsbibliothek zu Groningen nebst zwei Papyri der Universitätsbibliothek zu Amsterdam, Verhandelingen van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, N.R.32, no. 4, Amsterdam (1933). Hendriks, I.H.M, Parsons, P.J. en Worp, K.A., Papyri from the Groningen Collection I: Encomium Alexandreae, in: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 41 (1981), pp Hendriks, I.H.M. en Worp, K.A., Papyri aus der Groninger Sammlung II, in: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 55 (1984), pp Banik, G. en Stachelberger, H., Salt migration in papyrus fragments, in: Recent Advances in the Conservation and Analysis of Artifacts, University of Londen, Institute of Archaelology, Summer Schools Press (1987), pp RN M@gazine 2/

19 Het Koninklijk Paviljoen van station Hollands Spoor. De restauratie en kleurreconstructie van een vorstelijk interieur Nico van der Woude De Koninklijke wachtkamers op station Hollands Spoor waren grotendeels nog in oude glorie bewaard gebleven, toch was deze door vervuiling en schade aangetast. Een zorgvuldig voorbereide en goed afgestemde restauratie heeft geleid tot de realisatie van een historisch interieur waar de tijd lijkt te zijn stilgezet. Met een conserverende reconstructie kreeg het rijke 19de-eeuwse Neo-Renaissance interieur zijn royale grandeur als spoorwegpaleis terug. Monumentale spoorwegarchitectuur In 2010 is de restauratie afgerond van één van de vier (oorspronkelijk vijf) Koninklijke wachtkamers aan het spoor die Nederland rijk is. Den Haag had er twee maar bij de sloop van het oude station van het Staats Spoor, voor de nieuwbouw van het huidige Den Haag CS, is één van de twee ondergebracht in Maliebaanstation van het Spoorwegmuseum. De andere Koninklijke wachtkamers bevinden zich in Amsterdam (CS), dat thans een volledige renovatie en restauratie ondergaat, en de meer recentere van na WOII in Baarn (en Apeldoorn, dat verloren is gegaan bij de sloop van het oude station). Hoewel het een weinig voorkomend gebouwtype is zijn bijna alle Koninklijke wachtkamers bewaard gebleven. Hiertoe heeft ongetwijfeld het beperkte en gereserveerde gebruik aan bijgedragen. Daarnaast gelden voor de drie oudste wachtkamers dat het fraaie en rijk afgewerkte interieurs zijn die gekoesterd werden. Het Koninklijk Paviljoen van Hollands Spoor is aan de grote brand in 1989 ontsnapt, toen het historische hoofdgebouw en de perrons grotendeels werden verwoest. Ook bij het herstel van de brand is het Paviljoen gespaard gebleven bij de moderniseringsslag waardoor de rest van het station getroffen werd. Het is vermoedelijk door de wat afgezonderde ligging als halfvrijstaand bouwdeel en het gesepareerde gebruik dat het Koninklijk Paviljoen deze rampen bespaard is gebleven. Het station en het Koninklijk Paviljoen zijn zowel een gemeentelijk monument als een rijksmonument. HIJSM Het station is in gebouwd voor de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM) aan de spoorlijn Amsterdam- Rotterdam. Het is ontworpen door de architect D.A.N Margadant ( ) die ook verantwoordelijk was voor andere stations van de HIJSM zoals dat in Haarlem. RN 2/

20 Afb.1 het Koninklijk Paviljoen staat links van de hoofdingang met overhoeks geplaatste koetsendoorgang, tevens balkon. Foto: Gemeentearchief Den Haag, rond 1900 Station Hollands Spoor ligt aan een verhoogd spoorwegtalud; als één van de weinige stations is dit dijklichaam links van het Paviljoen nog zichtbaar. Vanwege de verhoogde ligging van de koninklijke wachtkamers aan het perron bestaat het centrale deel van het Paviljoen uit een majestueuze entree. Vanaf het ingangsportaal op de begane grond leidt de majesteitelijke trap via een bordes met vide naar de centrale vestibule op de eerste verdieping. Rond de vestibule liggen de verblijfsruimten voor de hofhouding en de koninklijke wachtkamer met salons, kabinetten en toiletten. De inrichting van het Paviljoen is op enkele onderdelen na ongewijzigd gebleven. De stoffering met Deventer tapijten, gordijnen, lambrequins is nog aanwezig en ook het meubelair, gemaakt door de firma Mutters, zijn compleet. De textiele wandbekleding in de salons en de stoffering van de zitmeubelen zijn na WOII vervangen. De rijkdom in afwerking betreft vooral de hoge kwaliteit van de verschillende soorten verwerkte materialen, zoals de marmeren trappen en lambriseringen, de zware eikenhouten deuren en parketvloeren. Opmerkelijk zijn ook de bronzen(bronsachtige), metalen onderdelen zoals de twee gedecoreerde lantaarns op- en hekwerken in de balustraden van de Vestibule. Daarnaast zijn de originele gaskachels en kroonluchters van de oorspronkelijke gasverlichting in enkele vertrekken aanwezig. Er is een terrazzo vloer met decoratief mozaïekwerk in de Vestibule en van de Rozenburgse Plateelbakkerij zijn decoratieve tegels geplaatst in de schouwopeningen van de twee vertrekken en in de toiletten. RN 2/