Sociale activering strategie

Transcriptie

1 Sociale activering strategie Werkblad beschrijving interventie voor Goed Beschreven Maart 2013, versie 1.0 Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Voor meer informatie Maart 2013, versie 1.0

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam Gemeente Harderwijk, Tamara Renee Adres Havendam 56 Postcode 3841 AA Plaats Harderwijk t.renee@harderwijk.nl Telefoon Fax Website (van de interventie) Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in, wanneer deze afwijkt van de ontwikkelaar of licentiehouder Naam Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Referentie in verband met publicatie van procesevaluatie Naam auteur C. Pieterse & E. Bakker Titel interventie Sociale activering strategie. Resultaten van de procesevaluatie Databank(en) Op te vragen bij licentiehouder Plaats, instituut Apeldoorn, Evaluatiebureau Publieke Gezondheid Datum December 2013 Referentie in verband met publicatie van effectevaluatie Naam auteur C. Pieterse Titel interventie Sociale activering strategie. Resultaten van de effectevaluatie Databank(en) Op te vragen bij licentiehouder Plaats, instituut Apeldoorn, Evaluatiebureau Publieke Gezondheid Datum Mei 2013 Het Werkblad moet een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie zijn en geeft informatie over de interventie die van belang is voor de beoordeling van de kwaliteit en randvoorwaarden van de interventie. Daarnaast is de informatie bedoeld voor bezoekers van de databank(en) van de samenwerkende organisaties. Het Werkblad is een invulformulier, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. Kijk in de handleiding die bij dit werkblad hoort ter ondersteuning bij het invullen van dit werkblad. Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende organisaties 2

3 Inhoud Colofon... 2 Samenvatting... 4 Uitgebreide beschrijving Probleemomschrijving Beschrijving interventie Samenhang Uitvoering Evaluatie van praktijkervaringen Aangehaalde literatuur

4 Samenvatting Eén A-4tje, maximaal 400 woorden Schrijf hier een korte pakkende beschrijving van de interventie en neem hier in ieder geval de volgende onderdelen in op: Doelgroep, doel en aanpak van de activiteiten. Overgewicht en alcoholgebruik onder jongeren is nog steeds zorgwekkend. De gemeenten op de Noord- Veluwe pakken deze problematiek aan binnen het programma Goed Bezig. Onderdeel van Goed Bezig is de sociale activering strategie dat als hoofddoel heeft burgers en het bedrijfsleven te stimuleren en activeren tot een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor gezonde leefgewoonten van jongeren van 4 tot 16 jaar. De primaire doelgroep van de sociale activering strategie zijn kinderen van 4 tot 16 jaar en hun ouders/opvoeders. De intermediaire doelgroep zijn alle personen gerelateerd aan de leefomgeving van de primaire doelgroep (bijvoorbeeld ondernemers, sportverenigingen, buurtverenigingen, scholen, etc.). De sociale activering strategie is als pilot uitgevoerd in twee gemeenten van de Regio Noord-Veluwe, namelijk de gemeente Harderwijk en de gemeente Oldebroek. In beide gemeenten is hiervoor (door de deelnemende gemeenten) een interventiewijk geselecteerd; de Zeebuurt in Harderwijk en de Spoorwijk in Wezep. In deze twee wijken wonen relatief veel bewoners met een laag sociaaleconomische status. De sociale activering strategie beoogde vijf verschillende groepen in deze wijken te activeren, namelijk: de jeugd, ouders, andere volwassenen, organisaties (bijv. scholen, sportverenigingen, diëtisten en fysiotherapeuten) en het bedrijfsleven (bijv. lokale ondernemers zoals groenteboer of fietsenwinkel). Voor deze sociale activering strategie is in beide interventiewijken een sociaal activeerder aangesteld. Deze activeerders hadden de taak om voor en samen met lokale bewoners en ondernemers leefstijlactiviteiten voor de jeugd te organiseren. Als eerste onderdeel van de strategie zijn in de wijk leefstijlactiviteiten georganiseerd om burgers bewust te maken van hun eigen keuzemogelijkheden voor een gezonde leefstijl. Vervolgens zijn burgers gestimuleerd om mee te helpen bij de uitvoering en organisatie van deze leefstijlactiviteiten. Tenslotte zijn burgers gestimuleerd om zelf ideeën voor nieuwe activiteiten aan te dragen en deze te organiseren en/of de verantwoordelijkheid voor de reeds geïnitieerde activiteiten over te nemen. In beide interventiewijken zijn in 2011 en 2012 in totaal meer dan 60 verschillende leefstijlactiviteiten georganiseerd, met minimaal 2 en maximaal 500 deelnemers. De uitgevoerde activiteiten zijn onderverdeeld in vijf verschillende categorieën, namelijk: naschoolse activiteiten, structurele activiteiten, incidentele activiteiten, PR-activiteiten en de buurtparty s. De sociale activering strategie is erin geslaagd om met name jonge kinderen deel te laten nemen aan leefstijlactiviteiten, welke zeer positief werden gewaardeerd. Ondanks het feit dat het aantal volwassenen dat is bereikt en een actieve bijdrage heeft geleverd aan de activiteiten beperkt was, zijn succesvolle bewonersinitiatieven gerealiseerd. De positieve verandering in het beweeggedrag van jongeren van wie de ouders actief betrokken zijn geweest, wijst erop dat een groeiende participatiebereidheid kan leiden tot een positieve gedragsverandering bij jongeren op de lange termijn. 4

5 Uitgebreide beschrijving 1. Probleemomschrijving Probleem Voor welk probleem, thema of risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard en ernst van het probleem Gebruik hiervoor maximaal 400 woorden. Beschrijf ook de spreiding (hoe vaak komt het probleem voor en bij wie) en de mogelijke gevolgen (immaterieel en materieel) als er nu niet wordt ingegrepen. Landelijk en lokaal worden veel initiatieven ontplooid ter bevordering van een gezonde leefstijl van de jeugd. Cijfers onderstrepen het belang van een gezond eet- en beweegpatroon en een verantwoord alcoholgebruik. Overgewicht heeft negatieve gevolgen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Mensen met overgewicht hebben onder andere vaker hart- en vaatziekten, kanker, diabetes, aandoeningen van het bewegingsstelsel, aandoeningen van de ademhalingswegen en psychosociale problemen dan mensen met een gezond gewicht. Ook jeugdigen met overgewicht hebben meer kans op deze gezondheidsproblemen; zowel op jonge als op latere leeftijd. Overgewicht heeft ook maatschappelijke en economische gevolgen, bijvoorbeeld door ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en kosten in de gezondheidszorg (Visscher, 2012). De afgelopen 30 jaar is het aandeel jeugdigen met overgewicht in Nederland behoorlijk toegenomen (zie figuur 1, Bakel, 2012). Daarnaast is alcoholgebruik onder jongeren ongezond. Onverantwoord alcoholgebruik kan leiden tot hersenschade, minder goede school-, studie- en werkprestaties, meer kans op onveilig vrijen en kan het leiden tot een toename van ongelukken en agressie (Boelema, 2009). Het alcoholmatigingsbeleid van het afgelopen decennium lijkt zijn eerste vruchten af te werpen. Landelijk gezien had 56% van de 12-jarigen in 2007 al eens glas alcohol gedronken, in 2011 is dit gedaald naar 34%. Ook het landelijke percentage binge drinkers 5 glazen of meer bij een gelegenheid is gedaald van 40% in 2003, naar 36% in 2007 en 30% in 2011 (Laar, 2012). Des al niet te min zijn de percentages nog hoog en is verdere inzet noodzakelijk. De samenwerkende gemeenten in de Noord-Veluwe hebben in 2008 in hun nota integraal gezondheidsbeleid vastgesteld te willen focussen op de preventie van overgewicht en overmatig alcoholgebruik bij de jeugd. De leefstijl van jeugdigen in de Regio Noord-Veluwe is vergelijkbaar met die van jeugdigen elders in Nederland. Uit de registraties van het Preventief Gezondheidsonderzoek (PGO) van de GGD blijkt dat 14% van de 5- jarigen, 19% van de 11-jarigen en 16% van 14-jarigen overgewicht of obesitas heeft (Oude Groeniger 2010, Hoeven-Mulder 2012). Daarnaast had in % van de middelbare scholieren in klas 2 en 4 in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek alcohol gedronken. Bij 25% van de Noord-Veluwse jongeren was in diezelfde periode sprake van binge drinken (Hoeven-Mulder, 2012). Onder de naam Goed Bezig wordt op de Noord-Veluwe uitvoering gegeven aan het gezondheidsbeleid. 5

6 Figuur 1. Percentage jeugdigen (2 tot 12 jaar) met overgewicht en ernstig overgewicht naar geslacht in 1980, 1997 en 2010 (Bakel, 2012). 2. Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als de school als de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie verder bij de betreffende paragrafen hieronder. 2.1 Doelgroep Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? De primaire doelgroep van de sociale activering strategie zijn kinderen van 4 tot 16 jaar en hun ouders/opvoeders. Onderbouwing keuze primaire doelgroep Er is gekozen voor de doelgroep jeugd en hun ouders/verzorgers omdat een ongezonde leefstijl van de jeugd kan leiden tot een slechte gezondheid; op de korte termijn, maar vooral op latere leeftijd. Bij de jeugd is preventief veel gezondheidswinst te behalen. Voor de uitvoering van de interventie zijn wijken geselecteerd waarin veel inwoners wonen met een laag sociaal economische status (indicator voor een ongezonde leefstijl) en waar relatief veel overgewicht bij de jeugd voorkomt. Bij de preventie van een ongezonde leefstijl speelt opvoeding een belangrijke rol (Handreiking gezonde gemeente, 2013). Hierbij gaat het om goed voorbeeldgedrag van ouders en verzorgers, het stellen van duidelijke regels en grenzen en het houden van toezicht. Bijvoorbeeld door zelf als ouder gezond te eten en voldoende te bewegen. Kinderen leren daardoor dat dit normaal is. Ouders maken voor jonge kinderen veel keuzes, zij bepalen voor een groot deel wat kinderen eten en stimuleren hun kind al dan niet om te bewegen. Uit onderzoek (Klauw, 2011) blijkt dat ouders hun kinderen momenteel te weinig stimuleren gezond te eten of meer te gaan bewegen. Daarom behoren de ouders en verzorgers in deze interventie ook tot de primaire doelgroep. 6

7 Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? De intermediaire doelgroep zijn alle personen gerelateerd aan de leefomgeving van de primaire doelgroep (bijvoorbeeld ondernemers, sportverenigingen, buurtverenigingen, scholen, etc.). Onderbouwing keuze intermediaire doelgroep De intermediaire doelgroep zijn alle personen gerelateerd aan de leefomgeving van de primaire doelgroep. Hier is voor gekozen omdat de fysieke en sociale omgeving van de jeugd belangrijk is om gezond te kunnen leven. Er moet een omgeving zijn waarin de gezonde keuze de makkelijke keuze is. De omgeving is namelijk van invloed op de mate waarin inwoners gezond eten, sporten en bewegen (Handreiking gezond gemeente, 2013). Het belang van de sociale en fysieke omgeving in relatie tot o.a. overgewichtpreventie wordt de laatste jaren steeds duidelijker. Tevens blijkt sociale cohesie en een gevoel van veiligheid in de buurt kinderen te stimuleren om buiten te spelen en te bewegen (Aarts, 2011). Daarnaast speelt de sociale druk een grote rol bij het wel of niet drinken van alcohol. Selectie van doelgroepen Hoe wordt de doelgroep en - indien van toepassing - de (intermediaire) doelgroep(en) geselecteerd? De sociale activering strategie is als pilot uitgevoerd in twee gemeenten van de regio Noord-Veluwe, namelijk gemeente Harderwijk en gemeente Oldebroek. In beide gemeenten is hiervoor door de deelnemende gemeenten een interventiewijk geselecteerd; de Zeebuurt in Harderwijk en de Spoorwijk in Wezep in de gemeente Oldebroek. In deze twee wijken wonen relatief veel bewoners met een lage sociaaleconomische status. De interventie richt zich op alle burgers in de wijk. Deze wijken zijn door de gemeenten geselecteerd op basis van de volgende indicatoren: er was geen ander initiatief op de onderwerpen alcohol, voeding en/of beweging in deze wijk actief; het is een wijk waar veel bewoners met een zogenaamde laag sociaal economische status wonen, een betrouwbare graadmeter voor een relatief ongezonde leefstijl; het is een wijk waar overgewicht bij kinderen significant veel voorkomt; het is een wijk met geschikte (of geschikt te maken) buitenruimten voor activeringsactiviteiten. 2.2 Doel Hoofddoel Wat is het hoofddoel van de interventie? Het hoofddoel van de sociale activering strategie is het stimuleren en activeren van burgers en bedrijfsleven tot een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor gezonde leefgewoonten van jongeren van 4 tot 16 jaar, die bijdraagt aan een gezonde leefomgeving. 7

8 NB. Onder de titel Goed Bezig zijn in het kader van het integrale Gezondheidsbeleid verschillende activiteiten in de Regio Noord-Veluwe uitgevoerd; namelijk een mediacampagne, diverse interventieprogramma s en de sociale activering strategie. De mediacampagne en de interventieprogramma s zijn in de hele Regio Noord-Veluwe uitgevoerd. De sociale activering strategie is alleen als pilot in twee lage SES-wijken in de gemeente Harderwijk en de gemeente Oldebroek uitgevoerd. Subdoelen Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: koppel de subdoelen aan de betreffende (intermediaire) doelgroepen, bijvoorbeeld in een schema. 1. Realiseren van initiatieven die de omgevingsfactoren met betrekking tot een gezonde leefstijl verbeteren voor jongeren in de leeftijd van 4-16 jaar. 2. Burgers activeren en ondersteunen in het maken van gezonde leefstijlkeuzen. 3. Burgers bewustmaken van hun eigen verantwoordelijkheid en eigen keuzemogelijkheden ten aanzien van een gezonde leefstijl. NB. Binnen de sociale activering strategie wordt een gezonde leefstijl gedefinieerd als: - elke dag ontbijten - meer water, minder fris drinken - meer groente en fruit eten - meer bewegen, minder schermpje kijken - minder alcohol drinken 2.3 Aanpak Opzet van de interventie Hoe is de opzet van de interventie? Denk aan volgorde, frequentie, intensiteit en duur - indien van toepassing. Voeg hier eventueel een schema in. Projectorganisatie Sociaal activeerders Twee sociaal activeerders afkomstig uit het lokale welzijns- en jongerenwerk zijn aangesteld voor de opzet en uitvoering van activiteiten in de twee interventiewijken gedurende de projectperiode Beide sociaal activeerders hadden hiervoor 12 uur per week beschikbaar. De sociaal activeerders hadden de taak om voor en samen met bewoners, lokale organisaties en ondernemers leefstijlactiviteiten voor de jeugd te bedenken en uit te voeren. Het uitgangspunt was dat de activiteiten door vrijwilligers uit de wijk overgenomen werden, zodat borging op langere termijn gerealiseerd werd. De sociaal activeerders brachten het proces op gang en zorgden voor structuren in de wijk die het proces draaiende houden. Lokale projectgroepen Om de sociaal activeerders te adviseren en ondersteunen, is in beide wijken een lokale projectgroep geformeerd. In deze lokale projectgroepen namen vertegenwoordigers van diverse organisaties zitting, zoals 8

9 gemeente, welzijn, GGD, politie, woningbouw en basisonderwijs. De lokale projectgroepen hadden vier hoofdtaken: - het ondersteunen van de lokale sociaal activeerder, door de inzet van hun kennis, ervaring en netwerk en de inzet van middelen/menskracht vanuit de eigen organisatie. - het bewaken van de voortgang en de koers van de sociale activering. - het mede creëren van draagvlak en het verbinden en borgen van succesvolle activiteiten. - het informeren van de sociaal activeerder en elkaar over ontwikkelingen, trends en gebeurtenissen die van invloed zijn op het project. De projectgroepen overlegden in het eerste projectjaar ca. eens in de 6 tot 8 weken en in het tweede projectjaar ca. eens in de 3 maanden. De belasting in het 1 e jaar bleek redelijk groot te zijn. Daarnaast was er tussentijds regelmatig (per mail, telefoon, persoonlijk) contact tussen de sociaal activeerders, projectgroepleden en overige betrokkenen. Beide lokale projectgroepen zijn begeleid door een medewerker van Rode Wouw, een expertisecentrum op het gebied van bewonersparticipatie en sociale activering. Deze voorzitter vervulde ook de rol van coach voor de sociaal activeerders m.b.t. bewonersparticipatie en sociale activeringsprincipes. Regionale stuurgroep Om het gehele project goed te laten draaien en te verbinden met de overkoepelende regionale Goed Bezig campagne, is een regionale stuurgroep geformeerd. De stuurgroep was het hoogste beslisorgaan over het project en de middelen. Zij bewaakte op afstand de voortgang, de resultaten en de financiën. De stuurgroep kwam 2 á 3 keer per jaar bij elkaar. In de stuurgroep waren vertegenwoordigd: gemeente Harderwijk en gemeente Oldebroek (wethouder & ambtenaar), Regio Noord-Veluwe (regionaal projectleider), Evaluatiebureau Publieke Gezondheid (onderzoeker), bureau Rode Wouw (voorzitter lokale projectgroepen en coach sociaal activeerders). Algemene uitgangspunten - Breed politiek draagvlak: Zowel het integraal gezondheidsbeleid, als de sociale activering strategie worden door alle gemeenten in de regio breed gedragen. - Integrale aanpak: Initiatieven op de thema s overgewicht en alcoholmatiging hebben relaties op meer terreinen dan alleen gezondheid. Er liggen verbindingen met veiligheid, sport, welzijn, woonomgeving en onderwijs. - Publiek private verbindingen: De sociale activering strategie zoekt bewust nieuwe partners op het gebied van retail, bedrijven, lokale organisaties en verenigingen. Door verbindingen aan te gaan met lokale en regionale bedrijven wordt de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een gezonde leefomgeving (de initiatieven) verbreed. Uitgangspunten m.b.t. sociale activering - De strategie benadrukt de mogelijkheden en kansen en gaat uit van de kracht van mensen om veranderingen in hun leven en in hun omgeving door te voeren. - De strategie stimuleert, motiveert en verleidt mensen om actiever te worden, omdat het ook gewoon leuk is. De strategie gaat uit van de oplossingen van de burgers en sluit aan op de wijze waarop zij hun gezondheid en hun problemen in de omgeving ervaren. 9

10 - De strategie versterkt de initiatiefkracht van de jongeren, het gezin en de buurt/het dorp. - Sociale activering gaat uit van win-win situaties, de motivatie om mee te doen voor zowel bewoners als organisaties en ondernemers zit in het feit dat ze er winst in zien. - De strategie appelleert aan de waarde die de ouders hechten aan het welzijn van het kind in relatie tot de moeite die ze er zelf voor moeten doen, die balans moet voor hen in hun voordeel uitvallen. Uitgangspunten m.b.t. bewonersparticipatie - Presentie, aanwezig zijn en er op af stappen. - Heel goed luisteren en aanvoelen tot hoever bewoners willen gaan en waar hun weerstanden op berusten. - Bewoners bepalen de agenda, want daar zit hun motivatie. - Genuanceerd kijken, wat willen en kunnen mensen zelf en waar is lichte ondersteuning op zijn plek. - Het nooit overnemen van bewoners, zij zijn en blijven eigenaar en zijn bepalend. Tijdpad - Voorbereiding (medio tot einde 2010): o.a. aanstellen en trainen sociaal activeerders, samenstellen stuurgroep en lokale projectgroepen, ideeën genereren m.b.t. kansen en mogelijkheden in de interventiewijken m.b.t. leefstijlactiviteiten; voorbereidingen treffen voor de proces- en effectevaluatie. - Uitvoering (2011 en 2012): o.a. opzetten en uitvoeren van leefstijlactiviteiten in de interventiewijken; netwerkvorming; werven en begeleiden van vrijwilligers; borgen van activiteiten. - Evaluatie (einde 2010 tot einde 2012): doorlopend verzamelen van gegevens voor procesevaluatie via logboeken, vragenlijsten, interviews; afnemen voor- en nameting voor effectevaluatie; op basis van tussentijdse resultaten en ervaringen bijsturen waar nodig. - Bestuurlijke borging (medio tot einde 2012). Overleg met gemeentelijke bestuurders m.b.t. structurele inbedding van de sociale activering strategie na afloop van de projectperiode in het lokale gezondheidsbeleid. Locatie en uitvoerders Waar wordt de interventie uitgevoerd en door wie? Indien van toepassing per onderdeel beschrijven. De sociale activering strategie is als pilot uitgevoerd in twee gemeenten van de regio Noord-Veluwe, namelijk de gemeente Harderwijk en de gemeente Oldebroek. In beide gemeenten is hiervoor door de deelnemende gemeenten een interventiewijk geselecteerd; de Zeebuurt in Harderwijk en de Spoorwijk in Wezep in de gemeente Oldebroek. Deze wijken omvatten samen ca. 320 gezinnen met één of meer kinderen in de leeftijd van 4 tot 16 jaar. Er zijn twee sociaal activeerders aangesteld voor de opzet en uitvoering van activiteiten in de twee interventiewijken gedurende de projectperiode De hoofdtaak van de sociaal activeerder is het initiëren, opzetten en uitvoeren en acties of activiteiten voor bewoners samen met vrijwilligers, lokale organisaties, bedrijven of verenigingen. Deze activiteiten hebben tot doel wijkbewoners bewust te maken dat een gezondere leefstijl een keuze is, die ook zij kunnen maken. Daar kunnen zeer diverse taken uit voortvloeien. 10

11 De sociaal activeerders worden aangestuurd (door een hiervoor aangestelde) projectleider met ervaring in de sociale activerings methodiek. Welke rol de samenwerkingspartners hadden staat kort beschreven in de projectorganisatie van de strategie. De samenwerkingspartners in de uitvoering van de sociale activering strategie waren: - Regio Noord-Veluwe; - Gemeente Harderwijk; - Gemeente Oldebroek; - Rode Wouw; - GGD Noord- en Oost-Gelderland; - Wooncorporaties Uwoon en Deltawonen; - Thuiszorg Icare; - Verslavingszorg Tactus; - Politie; - Welzijn; - Seinpost. Inhoud van de interventie Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en eventueel in welke volgorde? Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe. Gerealiseerde leefstijlactiviteiten In beide interventiewijken zijn in 2011 en 2012 in totaal meer dan 60 verschillende leefstijlactiviteiten georganiseerd, met minimaal 2 en maximaal 500 deelnemers. De uitgevoerde activiteiten zijn onderverdeeld in vijf verschillende categorieën, namelijk: Naschoolse activiteiten In de interventiewijken zijn veel naschoolse activiteiten georganiseerd. Naschoolse sport- en spelactiviteiten, een zeskamp en buitenspelletjes zijn voorbeelden van georganiseerde activiteiten. Deze activiteiten waren zo n succes dat er ook andere naschoolse activiteiten zijn geïnitieerd en herhaald zoals, koken, zelfverdediging, dansen, korfbal, tafeltennissen en trampoline springen. Al deze activiteiten hadden tot doel om kinderen te stimuleren om een gezonde leefstijl aan te houden met genoeg beweging. Structurele activiteiten Samen met de lokale voetbalvereniging is zowel in 2011 als in 2012 een wijkvoetbaltoernooi georganiseerd, gedurende een hele week in verschillende wijken. Ook is meerdere malen een sportcarrousel en sporten op kunstgras georganiseerd waarbij veel kinderen kennis hebben gemaakt met verschillende sporten en spellen. Ook is er een BOS-mobiel geïnitieerd. De BOS-mobiel is een bakfiets met allerlei sport- en spelmateriaal, die 11

12 door een vrijwilliger naar een locatie (speeltuinvereniging) wordt gebracht om met kinderen te sporten en spelen. Incidentele activiteiten Naast de naschoolse en structurele activiteiten, zijn ook incidentele activiteiten georganiseerd. In Harderwijk is bijvoorbeeld in samenwerking met de basisschool een sponsorloop gehouden om geld in te zamelen om het schoolplein sportiever te maken. Daarnaast zijn binnen het thema bewustwording ook vele voorlichtingen georganiseerd. De stimulering van schoolgruiten en de beweegkalender en voorlichting over alcohol hebben plaatsgevonden op de plaatselijke basisscholen. Maar ook hebben er voorlichtingsbijeenkomsten plaatsgevonden bij de tennisclub, tijdens het schoolkorfbaltoernooi en op het vrijwilligersplein. Het doel was om kinderen en hun ouders bewust te maken van de hoeveelheid suiker in (fris)dranken en om meer kennis te generen over groente en fruit. Tot slot heeft er een workshop De gezonde sportkantine plaatsgevonden om kantinepersoneel van sportverenigingen te laten zien hoe je de kantine gezond(er) kan inrichten. PR-activiteiten In het kader van PR is er in de wijk aangesloten bij al bestaande evenementen. Bijvoorbeeld bij een verkeerscampagne, vossenjacht, avondvierdaagse, sportstimulering, gezondheid- en beweegbus, sportdag en de kinderbijbelclub. Deze samenwerking had als doel om - in het kader van Goed Bezig - gezondheid en bewegen onder de aandacht te brengen bij kinderen en buurtbewoners te enthousiasmeren om zelf ook actief mee te doen en te helpen. Buurtparty Buurparty s zijn bijeenkomsten waarin buurtbewoners of lokale ondernemers bespreken wat hen bezig houdt en welke problemen zij zien in de wijk. Vanuit hun eigen kracht en motivatie zoeken deelnemers zelf naar oplossingen en nieuwe initiatieven om de situatie in de buurt te verbeteren en zij geven hier ook zelf uitvoering aan. Buurtparty s met bewoners gingen over alledaagse inzet, zoals: het gebruik van de speeltuin, hoe houden we het wekelijks fruithapje op school, hoe kunnen de kinderen veilig buiten spelen. 2.4 Ontwikkelgeschiedenis Betrokkenheid doelgroep Was de doelgroep betrokken bij de ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Om een gezonde leefstijl te bevorderen, moet de wijk dat ook op één of andere manier uitstralen. Dat kan door in de fysieke leefomgeving mogelijkheden te creëren, die uitnodigen om te gaan sporten (hondenpoepvrije veldjes, trim- of wandelfaciliteiten, etc.). Maar ook door de sociale omgeving in te zetten: bewoners, scholen, sportverenigingen, bedrijven, winkels etc. Voor deze aanpak is o.a. gekozen voor de buurtparty-methode. Een buurtparty is een bijeenkomst waarin de aanwezigen samen kijken hoe ze, vanuit hun eigen inzet, tot een resultaat kunnen komen. Buurtparty s met bewoners gingen over alledaagse inzet, zoals: het gebruik van de speeltuin, hoe houden we het wekelijks fruithapje op school, hoe kunnen de kinderen veilig buiten spelen. Zowel in Harderwijk als in Oldebroek zijn diverse buurparty s met bewoners en ondernemers geweest. Vanuit dit initiatief werden de buurtbewoners en ondernemers geactiveerd om betrokken te zijn bij de interventie, en dus zelf met ideeën te komen om een gezonde leefomgeving te creëren. 12

13 De buurtparty s voor bewoners en ondernemers hebben geleid tot succesvolle initiatieven, zoals de publiekprivate samenwerking die er toe leidde dat ouders zelf met een fruitteler de levering van schoolfruit organiseerden en betaalden, zonder tussenkomst van gemeente of scholen. 2.5 Vergelijkbare interventies In Nederland uitgevoerd Worden in Nederland vergelijkbare interventies uitgevoerd, zo ver bekend? Welke? Zijn deze opgenomen in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Voor zover bekend zijn er geen interventies met een vergelijkbare opzet aan de sociale activering strategie. N.v.t. Overeenkomsten en verschillen Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen (puntsgewijs)? Toegevoegde waarde Wat is de toegevoegde waarde van deze interventie? Er zijn veel interventies in Nederland die een gezonde leefstijl bij de jeugd voor ogen hebben. Het sociale activeringsaspect komt hier echter nauwelijks in voor, dat maakt de sociale activering strategie waardevol. De naam sociale activering strategie staat voor het proces waarin gezocht wordt naar aangrijpingspunten om de sociale omgeving van kinderen en jongeren te activeren om verantwoordelijkheid te nemen voor een gezonde leefstijl en een gezonde leefomgeving. Een proces waarin burgers in staat worden gesteld om coproducent van de publieke gezondheidszorg te worden: sociale activering dus. Deze verantwoordelijkheid is de meerwaarde van sociale activering. Van toegevoegde waarde is dat deze benadering aansluit bij het huidige overheidsbeleid dat participatie van burgers nastreeft. 13

14 3. Samenhang (Facultatief) Beschrijf in maximaal 250 woorden hoe de aanpak aansluit bij de aanleiding, het doel en de doelgroep. Anders gezegd: hoe leidt deze aanpak bij deze situatie en/of dit probleem tot het beoogde doel bij deze doelgroep. Probleem: toenemend aantal jeugdigen met een ongezonde leefstijl. Meer specifiek: toenemend aantal jeugdigen met overgewicht, en een te hoog aantal jeugdigen met onverantwoord alcoholgebruik. Overgewicht kan leiden tot hart- en vaatziekten, kanker, diabetes, aandoeningen van het bewegingsstelsel, aandoeningen van de ademhalingswegen en psychosociale problemen. Zowel op jonge als op latere leeftijd. Onverantwoord alcoholgebruik kan leiden tot hersenschade, minder goede school-, studie- en werkprestaties, meer kans op onveilig vrijen en kan het leiden tot een toename van ongelukken en agressie. Doel: het stimuleren en activeren van burgers en bedrijfsleven tot een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor gezonde leefgewoonten van jongeren van 4 tot 16 jaar, die bijdraagt aan een gezonde leefomgeving. De fysieke en sociale omgeving van de jeugd is belangrijk om gezond te kunnen leven. Er moet een omgeving zijn waarin de gezonde keuze de makkelijke keuze is. De omgeving is namelijk van invloed op de mate waarin inwoners gezond eten, sporten en bewegen. Doelgroep: Primair: kinderen van 4 tot 16 jaar en hun ouders/opvoeders. Intermediair: alle personen gerelateerd aan de leefomgeving van de primaire doelgroep (bijvoorbeeld ondernemers, sportverenigingen, buurtverenigingen, scholen, etc.). Aanpak: De Sociale Activering Strategie is gebaseerd op de Asset Based Community Development methode (ABCDmethode). Als eerste onderdeel van de strategie zijn in de wijk door de sociaal activeerders leefstijlactiviteiten georganiseerd om burgers bewust te maken van hun eigen keuzemogelijkheden voor een gezonde leefstijl. Vervolgens zijn burgers gestimuleerd om mee te helpen bij de uitvoering en organisatie van deze leefstijlactiviteiten. Tenslotte zijn burgers gestimuleerd om zelf ideeën voor nieuwe activiteiten aan te dragen en deze te organiseren en/of de verantwoordelijkheid voor de reeds geïnitieerde activiteiten over te nemen. 14

15 4. Uitvoering Materialen Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Goed Bezig Website van overkoepelende regiobrede campagne Methode B. van der Ploeg. Sociale Activering in het publieke domein, de weg naar gedragsverandering op basis van natuurlijke prikkels vanuit de lokale infrastructuur. Een handleiding. Rode Wouw, januari Activiteiten Logboeken. Voor een groot deel van de activiteiten is een logboek ingevuld door de sociaal activeerders. De logboeken zijn als bijlagen opgenomen in het evaluatierapport Sociale activering strategie. Resultaten van de procesevaluatie. Evaluatie - C. Pieterse. Sociale activering strategie. Resultaten van de voormeting. Academische werkplaats AGORA, juni C. Pieterse & E. Bakker. Sociale activering strategie. Resultaten van de procesevaluatie. Evaluatiebureau Publieke Gezondheid, december C. Pieterse. Sociale activering strategie. Resultaten van de effectevaluatie. Evaluatiebureau Publieke Gezondheid, mei Alle bovengenoemde materialen zijn verkrijgbaar via de contactpersoon van de interventie. Type organisatie Welk(e) soort(en) organisatie(s) kan /kunnen de interventie uitvoeren? Deze strategie gaat uit van een breed politiek draagvlak, een integrale aanpak en publiek private verbindingen. Om dit te realiseren is een sociaal activeerder nodig (afkomstig uit het lokale welzijn- en jongerenwerk) voor de opzet en uitvoering van activiteiten. Hoeveel sociaal activeerders er nodig zijn, en hoeveel uur zij besteden hangt af in hoeveel wijken het project uitgevoerd wordt en hoeveel uur er beschikbaar is. Om de sociaal activeerders te adviseren en ondersteunen, is (in beide wijken) een lokale projectgroep nodig. In deze lokale projectgroepen moeten/kunnen vertegenwoordigers van diverse organisaties zitting nemen, zoals gemeente, welzijn, GGD, politie, woningbouw en basisonderwijs. Om het gehele project goed te laten draaien is een (regionale) stuurgroep aan te bevelen. Geadviseerd wordt om in de stuurgroep de volgende vertegenwoordigers zitting te laten nemen: deelnemende gemeenten (wethouder & ambtenaar), een regionaal orgaan (regionaal projectleider), een evaluatiebureau (onderzoeker), en een advies (participatie) 15

16 bureau (voorzitter lokale projectgroepen & coach sociaal activeerders). Door deze deelnemers samen te voegen creëer je een breed draagvlak. Opleiding en competenties Welke opleiding /training en specifieke competenties van de uitvoerders zijn vereist? Geadviseerd wordt dat de sociaal activeerders afkomstig zijn uit het lokale welzijn- en jongerenwerk. Het profiel van de sociaal activeerder (HBO niveau) is: - makkelijk communicerend met verschillende doelgroepen; - goed kunnen werken met planningen en afspraken; - praktisch, accuraat en besluitvaardig; - goed kunnen omgaan met tegengestelde belangen (jong-oud, commercieel-idealistisch); - in staat om de overeenkomsten tussen partijen te zien, te benoemen en te vertalen in samenwerkingskansen; - gevoel voor politieke en bestuurlijke verhoudingen; - kunnen schakelen tussen uitvoering en beleid; - creatief en ontwikkelingsgericht; - creatief kunnen werken met groepen; - iets hebben met de gezondheidsthema s. Binnen deze interventie zijn vrijwilligers onmisbaar.het profiel van een vrijwilliger is uiteenlopend. Belangrijk is dat deze vrijwilliger al enige mate van verantwoordelijkheid voor de buurt voelt zodat dit enthousiasme kan worden overgedragen aan burgers die dit nog in mindere mate hebben. NB. De sociaal activeerders hebben vooral gebruikt gemaakt van stagiaires die geworven zijn via mond op mond reclame en via MBO-HBO scholen. Ook probeerden de sociaal activeerders tijdens de ene activiteit vrijwilligers te werven voor en andere activiteit. Zo werden bijvoorbeeld tijdens de activiteit sporten op kunstgrasveld contactgegevens van de buurtbewoners geïnventariseerd, en daaropvolgend werd een buurtavond georganiseerd met als doel dat zij vrijwillig de verantwoording op zich zouden nemen. Verder werden de PR-activiteiten aangegrepen om deelnemers en vrijwilligers te werven voor andere activiteiten. Daarnaast werden basisscholen en sportverenigingen aangesproken om vrijwilligers te werven. Ook zijn bepaalde activiteiten zoals de wandelgroep geopperd en georganiseerd door vrijwilligers. Tot slot is de buurtparty opgezet met als doel dat buurtbewoners vrijwillig kijken hoe ze, vanuit hun eigen inzet, tot een resultaat kunnen komen. Kwaliteitsbewaking Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? De kwaliteit van de interventie is bewaakt door de leden van de lokale projectgroepen en - op hoofdlijnen - door de stuurgroepleden. De sociaal activeerders gaven tijdens elk overleg een terugkoppeling van hun plannen, ideeën, voorgenomen activiteiten en uitgevoerde activiteiten. De projectgroepleden boden advies en ondersteuning waar nodig. 16

17 Daarnaast werd de kwaliteit van de interventie bewaakt middels een uitgebreide procesevaluatie. Ten behoeve van deze procesevaluatie is gebruik gemaakt van logboeken (ingevuld door sociaal activeerders), vragenlijsten (ingevuld door deelnemers van de activiteiten) en interviews (met de projectgroepleden). Op basis van tussentijdse ervaringen en evaluatieresultaten werd bijgestuurd waar nodig, zowel qua proces als qua inhoud. Randvoorwaarden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? Tijdspad 2,5 jaar (30 maanden) maand 1 t/m 6: samenbrengen van de primaire samenwerkingspartners, zoals gemeente, welzijn, GGD, CJG en dergelijke, zorgen voor draagvlak. opzetten van een besluitvormings- en ondersteuningsstructuur, bijvoorbeeld in de vorm van respectievelijk een stuurgroep, met bestuurlijke slagkracht en beslissingsbevoegdheid en een (lokale) projectgroep waarin de belangrijkste samenwerkingspartners zitting hebben en die vooral moet aanjagen, adviseren en ondersteunen. identificeren van de geschikte wijken of buurten voor de uitvoering. werven en aanstellen van de sociaal activeerders, de aanjagers voor het lokale proces in het publieke domein en eventueel een projectleider (voor een klein aantal uren). het opzetten van de evaluatie en monitoring en het uitvoeren van een nulmeting. maand 7 t/m 9 inwerken van de sociaal activeerders door de lokale partners. veel zichtbaar zijn van de sociaal activeerders om bekendheid te creëren, en vooral om de informele en de formele netwerken in de wijk/buurt te leen kennen. maand 10 t/m 18 ontwikkeling van activeringsstrategieën en het uitvoeren van de activiteiten die daaruit voortvloeien. De inzet zal ongeveer 75/25 zijn als het gaat om het activeren van vrijwilligers, deelnemers, ouders en organisaties aan de ene kant en de uitvoering van de activiteiten aan de andere kant. maand het borgen van de sociale activering met hulp van de aanwezige kracht van bewoners en eventueel aanwezige professionele en vrijwillige partijen die in het gebied actief zijn. het uitvoeren van een eindmeting. het organiseren van de eindverslaglegging en eventueel onderzoek van de gegenereerde data en informatie. 17

18 Draagvlak Er is een formeel kader nodig waardoor dit project gelegitimeerd is om uitgevoerd te worden. In het geval van de Regio Noord Veluwe is dat het regionaal gezondheidsbeleid dat door alle zes deelnemende gemeente wordt onderschreven. Er is bestuurlijk draagvlak nodig om continuïteit en borging te kunnen garanderen. In deze regio is gekozen voor een Stuurgroep met mandaat waarin de verantwoordelijk wethouders van beide uitvoerende gemeenten zitting hebben evenals de projectleider vanuit de Regio. Er is professioneel draagvlak nodig, waardoor alle professionele partijen zich positief ondersteunend kunnen opstellen naar dit project. In deze twee wijken is dat mede ondersteund door in beide gemeenten een lokale projectgroep op te zetten, met daarin alle relevante professionele partners, die direct invloed hebben op de vormgeving van de uitvoering en zich daardoor ook mede verantwoordelijk voelen. Het draagvlak in de wijken is het kernaandachtspunt voor de sociaal activeerders tijden hun werk, want zonder draagvlak geen activering. Herkenbaarheid Voor continuïteit, borging en waardering is het nodig dat de activiteit herkend wordt en dat de deelnemers, vrijwilligers en toeschouwers de activiteit kunnen plaatsen in de context van gezonde leefstijl. Daarvoor is het praktisch wanneer de sociaal activeerder en de vrijwilligers herkenbaar zijn (kleding, T-shirt, caps). En dat daarnaast de naam waaronder de sociale activering plaatsvindt, ook herkenbaar wordt en dus zichtbaar is. In dit geval is/was de naam en het logo van Goed bezig, steeds zichtbaar op beach flags en andere producten (folders etc.) die gebruikt worden. Bewoners associëren de naam en het logo nu met gezonde leefstijl of gezond bezig zijn, het krijgt een positief imago. Budget Zie kopje kosten onderaan deze pagina. Overdraagbaarheid en/of implementatie Is er een systeem voor de overdracht en/of implementatie? Geef een samenvatting. Voor de overdracht en/of implementatie is een handleiding geschreven, zie materialen en links. Kosten Wat zijn de kosten van de interventie? Denk ook aan de uren voor voorbereiding en evaluatie. Voor dit project dat in twee wijken is uitgevoerd gedurende twee jaar, zijn de benodigde financiële middelen globaal: 2 sociaal activeerders (12 uur per week) voor 2,25 jaar projectleider (4 uur per week) voor 2,5 jaar Activiteiten- en initiëringkosten ( per jaar per wijk) PR-kosten, kantoorkosten Onderzoekskosten Totaal

19 5. Evaluatie van praktijkervaringen Onderzoek en resultaten Is er een evaluatie geweest van de praktijkervaringen met de interventie bij de uitvoerders en de doelgroepen en wat zijn daarvan de meest relevante uitkomsten? Beschrijf het bereik, de succes- en verbeterpunten en geef indien van toepassing aan of er na de evaluatie punten in de interventie zijn aangepast. Beschrijf hoe de evaluatie is opgezet en neem hier de respons en de respondenten in mee. Het Evaluatiebureau Publieke Gezondheid van de GGD Noord- en Oost-Gelderland heeft de resultaten van de sociale activering strategie in kaart gebracht middels een procesevaluatie en een effectevaluatie. Procesevaluatie Bij de procesevaluatie stond de ontwikkeling en uitvoering van de activiteiten, de mening van de deelnemers en de mening van de projectgroepleden centraal. Hiertoe zijn diverse onderzoeksinstrumenten ontwikkeld en gebruikt: - Logboek sociaal activeerders. Het bereik is bepaald aan de hand van de logboeken van de sociaal activeerders. Zij registreerden welke activiteiten hebben plaatsgevonden en hoeveel jongeren/volwassenen er per keer deelnamen. Daarnaast werden de activiteiten nader omschreven (doel, doelgroep, thema, locatie, werving, kosten) en werden de betrokkenheid van vrijwilligers en organisaties en de succes- en leerpunten genoteerd. - Vragenlijst deelnemers. De mening/waardering van de kinderen en volwassenen die deelnamen aan de georganiseerde activiteiten, is via een korte schriftelijke vragenlijst nagevraagd. - Interviews projectgroepleden. De visie van de leden van beide lokale projectgroepen op het verloop van het project in het algemeen en het functioneren van de projectgroep in het bijzonder, is achterhaald/ vastgesteld/ geëvalueerd doormiddel van interviews. Overall conclusies procesevaluatie Voor een uitgebreide beschrijving van de resultaten van de procesevaluatie wordt verwezen naar het rapport. Hieronder worden de vijf overall conclusies verkort gepresenteerd. Onderzoeksinstrumenten leverden veel informatie op. Door drie verschillende onderzoeksmethoden (logboek, vragenlijst, interview) te combineren, is van drie verschillende groepen betrokkenen veel informatie boven tafel gekomen. Zowel de sociaal activeerders, als de deelnemers aan de activiteiten en de lokale projectgroepleden hebben hun mening over het project in het algemeen en de activiteiten in het bijzonder kunnen uiten. Door de informatie die uit de verschillende onderzoeken (methoden) naar voren kwam met elkaar te combineren, ontstond een goed en compleet beeld van het proces. Het logboek, de vragenlijst en de interviewvragenlijst kunnen in de toekomst met enkele aanpassingen goed gebruikt worden in de huidige wijken en in nieuwe wijken. Veel activiteiten zijn uitgevoerd. Het betreft vooral beweegactiviteiten voor 4-12 jarigen. Veruit de meeste tijd is besteed aan het in beweging krijgen van de basisschooljeugd in de wijken. Het thema voeding heeft ook de nodige aandacht gekregen, met name gericht op minder zoete drankjes en meer water 19

20 drinken en op meer groente en fruit eten. Het thema alcohol is slechts in beperkte mate aan de orde gekomen. De meeste activiteiten richtten zich op de doelgroep 4 tot 12 jarigen. Voor de 12 tot 16 jarigen en voor de volwassen wijkbewoners en lokale ondernemers kwamen minder activiteiten tot stand. De beperkte aandacht voor de 12 tot 16-jarigen, kan voor een deel verklaard worden doordat in beide interventiewijken geen middelbare school is. Jongeren brengen een flink deel van hun tijd buiten de wijk waarin zij wonen door. Daardoor zijn zij binnen de grenzen van de gekozen wijken lastig(er) te bereiken met activiteiten. De beperkte aandacht voor het thema alcohol hangt hiermee samen. De uitgaansgelegenheden voor jongeren bevinden zich ook buiten de wijken. De beperkte aanstelling van de sociaal activeerders zorgde ervoor dat zij prioriteiten moesten stellen. De kansen en mogelijkheden voor de doelgroep kinderen en de thema s beweging en voeding dienden zich eerder en in grotere mate aan, waardoor deze al snel veel van hun tijd en energie in beslag namen. De sociaal activeerders vonden het lastiger om geschikte activiteiten te bedenken voor het thema alcohol en de doelgroep jongeren, waardoor deze aspecten op de achtergrond raakten. Activiteiten zijn positief ontvangen. De activiteiten zijn voor herhaling vatbaar. De sociaal activeerders hebben veel inspanningen gepleegd om leuke en aantrekkelijke activiteiten te organiseren die goed aansloten bij de interesses van de jeugd en bij de kansen en mogelijkheden in de wijk. Dat dit grotendeels gelukt is, blijkt uit het feit dat zowel de sociaal activeerders, als de deelnemers en de projectgroepleden positief oordeelden over de activiteiten. De meeste activiteiten zijn voor herhaling vatbaar. Dit blijkt uit het feit dat een flink deel van de activiteiten al herhaaldelijk is uitgevoerd, sommige stonden zelfs wekelijks op het programma. Project is goed verlopen. Op basis van de procesevaluatie kan geconcludeerd worden dat het project goed is verlopen. De inzet van de sociaal activeerders was naar ieders tevredenheid en hun inspanningen hebben veel activiteiten opgeleverd, in elk geval voor de doelgroep 4 tot 12-jarigen en voor de thema s beweging en voeding. De sociaal activeerders gaven aan dat er omtrent sociale activering veel is verricht sinds begin Kinderen zijn meer actief met elkaar, betrekken hun ouders daarin, die op hun beurt ook betrokken zijn bij Goed Bezig. De projectgroepleden bevestigden dit beeld. De toekomst zal moeten uitwijzen of het de vrijwilligers lukt om de activiteiten te blijven voortzetten. Zaak is om de motivatie bij buurtbewoners, ondernemingen en scholen te blijven stimuleren. Een beperkte mate van professionele ondersteuning is hierbij zeker nodig. De deelnemers aan de activiteiten waren in elk geval positief gestemd over het effect op hun leefstijl. De projectgroepleden waren gematigd positief over de mate waarin de doelen van de sociale activering strategie met de gehanteerde werkwijze gehaald konden worden. Zij waren van mening dat er in de interventiewijken zeker het een en ander in gang is gezet en dat er goede stappen zijn gezet. Het organiseren van activiteiten voor en door wijkbewoners leek volgens hen een goede manier van werken. Effectevaluatie Om de effecten van de sociale activering strategie op de leefstijl van de kinderen en het participatieniveau van de ouders/verzorgers in de interventiewijken te kunnen meten, is een voormeting en een nameting uitgevoerd. 20