Fiche Houtsoorten / Vuren Belgian WOODFORUM

Transcriptie

1 Fiche Houtsoorten / Vuren Belgian WOODFORUM Wetenschappelijke naam Picea abies of excelsa Familie Pinaceae Herkomst Noord- en Midden-Europa, Noord-Azië Houtbeschrijving Spinthout: niet te onderscheiden Kernhout: witachtig glanzend witgeel tot geelachtig bruin 1 vzw HOUT Toepassingen BUITEN Mits verduurzaming: chalets, tuinmeubilair, masten, palen BINNEN Draagstructuren, schrijnwerk, spanten, industriële vloeren, sauna s, deuren, trappen, meubilair, plankenvloeren, muziekinstrumenten, multiplex, paletten, kisten Och-Tchn Bergenco Nerf Fijn tot middelmatig Draad Meestal recht Volumieke massa Van 380 tot 540 kg/m3 Gemiddeld: 450 kg/m3 Duurzaamheid Weinig duurzaam (klasse IV) (kernhout) Niet duurzaam (klasse V) (spinthout) Stabiliteit in gebruik Buiten: gering tot middelmatig Binnen: middelmatig Bijzonderheden Snelgroeiend hout heeft een minder fijne nerf

2 Vuren Picea abies of excelsa Over vuren moet alles zo ongeveer gezegd geweest zijn. Het is reeds zo lang een veel voorkomende soort in West-Europa -waarbij "soort" zowel slaat op het vurenhout als op de boom die het voortbrengt, nl. de fijnspar - dat men zou kunnen stellen dat ze voldoende gekend is. Het is de "houtsoort van bij ons" bij uitstek, die zo volledig in onze leefsfeer opgenomen is dat we hem veelal geen blik meer gunnen, tenzij misschien verwijtend. Maar is het niet juist als oudgediende dat vuren onze aandacht verdient? Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 2 De technieken van de bosbouwproductie evolueren; de verwerking en de toepassingen van hout veranderen nog sneller, zonder te spreken van de houthandel. Bij al die omwentelingen blijft vuren als een baken overeind staan. Het is dan ook niet meer dan noodzakelijk en rechtvaardig om zijn kwaliteiten nog eens in de kijker te zetten, zij het maar om bewezen diensten. Taxonomie De gewone fijnspar is een naaktzadige die behoort tot de familie van de Pinaceae. Zijn botanische naam is Picea abies of Picea excelsa. In het dagelijkse taalgebruik wordt hij vaak ten onrechte dennen genoemd, een dubbelzinnigheid die de systematici gek genoeg versterken door deze soort abies te noemen, dit is de naam van het geslacht waartoe dennen behoort. Zo wordt in de Jurastreek de fijnspar nog "vals dennen" ("faux sapin") genoemd en in de Vogezen "gentil sapin". De klassieke kerstboom of dennenboom is trouwens ook een fijnspar. De verwarring wordt in de hand gewerkt door de houthandel, die gezaagd vurenhout afkomstig van de fijnspar uit Scandinavië (voornamelijk uit Zweden en Finland) of Rusland verhandelt onder de benaming "Witte Noordse Den 1 " in tegenstelling tot de "Rode Noordse Den", een nog minder gunstige naam voor het gezaagd grenenhout, afkomstig van de pijn of grove den (botanisch Pinus sylvestris) die, ook al is zijn kernhout donkerder gekleurd, niet rood is. Houtbeschrijving Het hout dat door de fijnspar wordt voortgebracht wordt vuren genoemd. Het vurenhout is zeer licht van kleur, witachtig tot crèmekleurig. Het is glanzend, soms zelfs parelmoerachtig bij fijnspar uit bergstreken. Het kernhout is niet duidelijk onderscheidbaar. De groeiringen zijn goed zichtbaar; ze zijn vaak rond en hebben een homogene breedte. Smalle donkerder rood gekleurde banen wijzen soms op de aanwezigheid van drukhout. Zoals bij alle naaldhoutsoorten is de nerf afhankelijk van de groeisnelheid; ze is fijn bij hout afkomstig uit het Noorden of uit bergstreken en grover bij snelgegroeid hout uit de vlakten. Er is een kleurverschil tussen het vroeghout en het laathout. De draad is zeer recht. In de langsrichting vertoont het hout fijne, weinig opvallende harsgangen, die toch met het blote oog zichtbaar zijn. Zo kan men vuren onderscheiden van dennen, dat geen harsgangen heeft. Op kwartiers vlak geven de houtstralen, die zoals bij de meeste naaldhoutsoorten zeer klein zijn, een lichte, nauwelijks zichtbare tekening. Fysische en mechanische eigenschappen 1. Fysische eigenschappen Versele Volumieke massa De volumieke massa van vuren is vrij gering. Ze schommelt tussen 380 en 540 kg/m3, met een gemiddelde van 450 kg/m3 bij 15% vochtgehalte. De volumieke massa van Belgisch vuren is echter wat lager en bedraagt ongeveer 420 kg/m3. Dit verschil is niet onbetekenend, in die mate dat ze blijk geeft van de invloed van de groeiomstandigheden op de dichtheid van het hout, een invloed die hierna verder besproken wordt. Relative groeisnelheid - volumieke massa Houtverwerkers en -gebruikers gaan er gewoonlijk -in zekere mate terecht-van uit, dat bij naaldhout de dichtheid van het geleverde hout hoger is naarmate de groeisnelheid lager is. Rekening houdend met de strengheid van het klimaat, de kortere duur van de vegetatieperiode, de bodemsamenstelling, enz. groeien fijnsparren in de noordelijke (boven de 57ste breedtegraad) en bergstreken veel langzamer dan de fijnsparren afkomstig uit vlakkere streken, zoals België. Bij de eerste ligt de gemiddelde jaarlijkse aangroei - gemeten aan de hand van de dikte van hun jaarringen - zelden hoger dan twee millimeter, gewoonlijk zelfs minder dan één millimeter. Bij de tweede echter bedraagt deze vaak vier millimeter (in België gemiddeld ongeveer 3,5 mm). Volstaat dit verschil echter om het vurenhout uit de vlakke

3 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 3 gebieden te veroordelen ten gunste van dat uit de bergstreken of uit het Noorden? Met andere woorden, is het gerechtvaardigd dat om andere dan esthetische redenen de voorkeur gegeven wordt aan ingevoerd vuren boven inlands vuren? Men neemt aan dat een toename van de groeisnelheid bij naaldhout de dichtheid van het hout zou doen dalen door de invloed uitgeoefend op de houttextuur, en dus op het aandeel van het laathout binnen elke groeiring. Zo gaat men er dus van uit dat wanneer de "breedte" (de radiale straal, van het centrum naar de omtrek) van een groeiring toeneemt, het eerste deel van de groeiring toeneemt, terwijl de hoeveelheid laathout niet of nauwelijks verandert. De gangbare mening is dat vroeghout samengesteld is uit brede cellen met dunne wanden, licht hout dus, in tegenstelling tot laathout, waarvan de dikwandige cellen radiaal ineengedrukt worden. De vermeende toename van het aandeel van vroeghout bij snelgegroeid vurenhout wordt dus vanzelfsprekend in verband gebracht met een vermindering van de dichtheid van het hout en andere eigenschappen die hiermee gepaard gaan. Het is precies dit "vanzelfsprekende verband" dat genuanceerd dient te worden. Wanneer een jaarlijkse aangroei van ongeveer 2 mm op de straal gemeten ongeveer verdubbelt, gaat dit uiteraard gepaard met een zekere afname van de houtdichtheid. Belangrijk is echter de grootte-orde hiervan juist in te schatten. Bij een dergelijke verdubbeling van de groeisnelheid vermindert de dichtheid van het hout slechts met hoogstens 5 tot 10%. Hierbij komt dat wanneer de groei zeer langzaam is - wanneer de breedte van de groeringen kleiner is dan 2 mm - het omgekeerde zich voordoet en de houtdichtheid een lichte daling zal kennen. Trouwens, de dichtheid mag dan nog redelijkerwijze beschouwd worden als een goede indicator voor een aantal mechanische houteigenschappen, dit betekent daarom nog niet dat deze eigenschappen recht evenredig met de dichtheid evolueren. Zo wordt gesteld dat wijzigingen van elasticiteitsmodulus en breuk slechts voor 30 tot 50% te wijten zouden zijn aan wijzigingen van de houtdichtheid. Ten slotte zijn de mechanische eigenschappen van vuren zo goed, dat het niet nodig is om het op een andere manier te gebruiken indien het bredere groeiringen heeft. Bovendien is de relatie tussen de groeisnelheid en de houtdichtheid niet lineair. In werkelijkheid heeft de groeitoename minder invloed op de dichtheid naarmate ze groter wordt. Hetgeen natuurlijk niet betekent dat bosbouwers en houtverwerkers alle omzichtigheid moeten laten varen. Hout afkomstig uit het hart van een boom waarvan de groeiringen gemiddeld meer dan 7 mm breed zijn kan ongetwijfeld een risico vertonen. Krimp en vervormingen zijn gering (behalve indien drukhout aanwezig is), zodat men kan stellen dat vuren vrij stabiel is. Het is een niet duurzame houtsoort, die gevoelig is voor blauwschimmel, vervuring, houtrot en aantasting door insecten, in het bijzonder de huisboktor. Het dient dan ook behandeld te worden vooraleer het toegepast wordt voor constructiehout. 2. Mechanische eigenschappen Zoals hierboven vermeld verschillen de mechanische eigenschappen van hout in functie van de groeiomstandigheden, maar blijven ze bijzonder goed, rekening houdend met de lage volumieke massa van hout. Door zijn buitengewoon hoge verhouding sterkte/gewicht is vuren van nature geschikt voor structuren en zelfs voor vliegtuigbouw 2. Het is een zeer elastische maar ook zeer splijtbare houtsoort. Zeer langzaam gegroeid vuren levert uitstekend resonantiehout voor instrumentenbouw (klankbodems voor violen, gitaren, piano s of harpen) Sortering van zaaghout Voor gezaagd naaldhout dient men twee grote groepen van sorteringsmethodes te onderscheiden: de sortering naar uitzicht enerzijds en de visuele sortering voor constructiehout anderzijds. In beide gevallen worden de zichtbare houtkenmerken geïdentificeerd en gemeten, met als doel de betere kwaliteiten te valoriseren door homogene partijen samen te stellen. De principes waarop deze methodes steunen zijn echter zeer arch. Gezelius verschillend. De sortering naar uitzicht is zuiver beschrijvend en vermeldt helemaal niets over de mogelijke toepassing van het zaaghout. Zij stelt enkel een objectieve beoordelingsbasis voor van het esthetisch uitzicht van het hout om het commercieel gebruik ervan te vergemakkelijken. De visuele sortering voor constructiehout daarentegen geeft, zoals zijn naam het zegt, nuttige informatie voor de keuze van dragende elementen door een verband te leggen tussen hun zichtbare kenmerken (in het bijzonder de kwasten) en hun mechanische eigenschappen. 1. Sortering naar uitzicht De sortering naar uitzicht is enkel van toepassing voor het ingevoerd gezaagd hout. Het is veelal afkomstig uit Zweden, Finland en, in mindere mate, uit Rusland. De rest komt vooral uit de Baltische landen, Polen en Tsjechië. Gezien het productievermogen van Zweden en Finland, de kwaliteit van hun productie en vooral de marktaandelen die ze bezitten, zijn het logischerwijze de sorteringsregels voor gezaagd naaldhout die in deze landen toegepast worden die in België lange tijd - en nu nog steeds - als referentie dienen. Deze regels zijn opgenomen in een document getiteld "Noords hout: Sorteringsregels voor gezaagd grenen en vuren", een document dat, omwille van de kleur van zijn kaft, ook wel "het groene boekje" genoemd wordt. Het Scandinavisch groene boekje Het groene boekje onderscheidt zes kwaliteitsklassen, die vertrekkend van de beste, aangeduid worden met de Romeinse cijfers I, II, III, IV, V en VI. Het hout van de eerste klassen, meer bepaald van I tot IV, moet bijna kwastvrij zijn of tenminste: het aantal toegestane kwasten is zo laag dat het bijna niet voorkomt in vurenhout uit onze bossen, zodat de sortering enkel betrekking heeft op ingevoerd hout. Zweden en Finland exporteren voornamelijk drie kwaliteiten, met name ongesorteerd, vijfde en saw falling,: het ongesorteerde hout groepeert de klassen I, II, III en IV. de vijfde bestaat uit zaaghout van klasse V en uit een variabel aandeel ongesorteerd hout. de kwaliteit saw falling bestaat uit: - een variabel aandeel (vaak gering)

4 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 4 De Belgische visuele sorteringsmethode voor constructiehout is in detail beschreven in STS 04. Het Interfederaal Houtvoorlichtings-centrum heeft er een technische fiche aan gewijd. Ter herinnering: deze methode legt, zonder onderscheid tussen de houtsoorten, een verongesorteerd hout, - zaaghout van klasse V, - zaaghout van klasse VI, beperkt tot max. 20% van het geheel. Koper en producent bepalen gewoonlijk in overleg welk aandeel van elke klasse mag voorkomen in de partijen, bijvoorbeeld het aandeel klasse VI in de kwaliteit saw falling. Onafhankelijk van de eisen van de koper, is dit aandeel ook afhankelijk van de werkwijze van de producent, de productieplaats, enz. De Antwerpse sortering Wat het ongesorteerd hout betreft dient vermeld, dat de handelsgewoonten verschillend zijn voor vuren en grenen. In de praktijk bevat het beste grenen minder kwasten dan het beste vuren. De eerste kwaliteiten zijn dus vaak beter vertegenwoordigd in ongesorteerde partijen grenen dan vuren. Daarom voert de invoerder bij grenen een tweede sortering uit, scheidt hij de kwaliteitsklassen van elkaar zodat de beste niet meer gepenaliseerd worden door de minder goede. Deze tweede sortering heeft zich met de jaren langzaam losgemaakt van het groene boekje. De regels van de "Antwerpse sortering", zoals de professionelen hem noemen, zijn thans strenger dan die van de exporteurs, zonder echter duidelijk te zijn vastgelegd. Deze tweede sortering vindt niet plaats bij partijen ongesorteerd vuren, die homogener zijn en van minder goede kwaliteit. Deze worden als dusdanig doorverkocht. NBN272 en NBN544 Vermelden we nog dat de Antwerpse sortering zich ontwikkeld heeft onafhankelijk van het bestaan van de Belgische norm voor de sortering naar uitzicht van ongesorteerd Noords naaldhout; de NBN 272. Er bestaat zelfs een Belgische norm die handelt over de sortering naar uitzicht van Belgisch naaldhout: de NBN 544, die echter in de praktijk niet is gekend, te meer zij onverenigbaar is met de huidige beschikbare marktkwaliteit. De Russische sortering De Russische sortering naar uitzicht is minder veeleisend dan de Scandinavische. Zij onderscheidt slechts vijf klassen, die niet overeenstemmen met die van het groene boekje. Het ongesorteerde hout bestaat slechts uit de drie eerste klassen, maar daarin worden ook kwaliteiten opgenomen die duidelijk lager liggen dan het ongesorteerde Noordse hout. De vierde Russische kwaliteit stemt overeen De stukken worden voorzien van een stempel met volgende aanwijzingen : "ATG" gevolgd door het goedkeuringsnummer van de producent, "STS 04", het referentiedocument, "TCHN/CTIB", de naam van het controlemet de kwaliteit saw falling en de vijfde met de Scandinavische zesde kwaliteit. De Balten, de Polen en de Tsjechen tenslotte stellen een saw falling voor die dicht bij die van het Noords hout ligt. De Baltische saw falling telt trouwens vaak het meeste ongesorteerde hout. EN Op Europees vlak is de EN beschikbaar. Deze norm wijkt behoorlijk af van het Scandinavisch systeem, dat nochtans reeds aangetoond had dat het voldoende in de gebruiken verankerd was om het hoofd te bieden aan heel wat turbulenties. 2. Visuele sortering voor de toepassing van constructiehout band tussen het kwastenaandeel op het dwarsvlak (de K.A.R., voor Knot Area Ratio) en de mechanische eigenschappen van het hout. Ze onderscheidt twee klassen: S6 en S8, waarmee een aantal mechanische eigenschappen geassocieerd worden, zoals vermeld in onderstaande tabel. Rekenwaarden voor de berekening van de klassen S6 en S8 (in N/mm2) S6 S8 Karakteristieke breukbelasting Toelaatbare spanning 8 10 Gemiddelde elasticiteirsmodulus(3) arch. Terlinden

5 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 5 organisme (Technisch Centrum voor de Houtnijverheid), "B" gevolgd door het certificaatnummer van de houtkeurder, en uiteraard de visuele sterkteklasse "S6" of "S8", gevolgd door een code voor de houtsoort (S voor vuren) en de houtdikteklasse (1 32 mm, 2 50 mm, 3 63 mm et mm). Gangbare afmetingen Ingevoerd gezaagd vuren is beschikbaar in volgende afmetingen: Dikte (mm): 19, 22, 25, 32, 38, 50, 63 en 75. Breedte: van 75 tot 225 mm (oplopend per 25 mm). Inlands vuren kan in een veelheid aan afmetingen bekomen worden. Het is immers door hoofdzakelijk op borderel of op bestek te werken, en dus door het hout te leveren in ongewone afmetingen, kwaliteiten en termijnen dat de Belgische zager kan concurreren met de invoer. Verwerking Vuren laat zich goed verzagen. Door de zeer brede groeiringen kan het oppervlak echter soms wat ruw zijn. Het hout kan ook gemakkelijk gebruikt worden voor de fabricatie van snij- en schilfineer. Enige voorzichtigheid is wel geboden omwille van de splijtbaarheid Centrum Hout van het hout. Anderzijds dient men de kwasten, die zeer hard zijn, week te maken door voorafgaandelijk te stomen. Het hout droogt snel en probleemloos. Indien het hout gedroogd wordt bij een temperatuur die hoger ligt dan 70 C zal geen verdere harsuitvloeiing meer voorkomen. Vers gezaagd hout dient met dikke latten gestapeld te worden om een goede oppervlaktedroging toe te laten en zo het risico op blauwschimmel en vervuring te beperken. Vuren laat zich daarentegen zeer moeilijk impregneren, zelfs in autoclaaf onder vacuüm/druk. Dit nadeel brengt echter ook een voordeel mee: vocht dringt minder snel binnen in de houtstructuur, hetgeen de kans op aantasting door zwammen verlaagt. Het hout is gemakkelijk te verwerken. Bij schuine draad of dicht bij kwasten kan het echter inscheuren. Bij het frezen kunnen door de hardheid van de kwasten splinters weggeslingerd worden. Vurenhout laat zich gemakkelijk verlijmen, maar bij nagelen en schroeven kan het hout splijten. Rekening houdend met de geringe volumieke massa van vuren is het aan te raden schroeven te gebruiken met langere schroefdraad en met grotere diameter. De afwerking geeft zeer goede resultaten op voorwaarde dat het hout voldoende droog is (minder dan 15% vochtgehalte). Voor buitentoepassingen moet het hout in de diepte geïmpregneerd worden hetgeen zoals reeds vermeld zeer moeilijk te realiseren is. Zoals hoger vermeld kan het probleem van harsuitvloeiingen verholpen worden door een aangepaste droging. Toepassingen Deze zijn zeer talrijk. Het klein rondhout kan na behandeling dienen als elektriciteitspalen, staken, stutten of geleidepalen. Anderzijds zijn vurenhouten stammen uitstekend geschikt als vezelhout voor de vervaardiging van plaatmateriaal en vooral voor de papierindustrie, omwille van de lange vezels, de zeer witte kleur en het lage harsgehalte van deze houtsoort. Door zijn goede mechanische eigenschappen en de rechtheid van zijn stammen is vuren trouwens ook een uitstekende houtsoort voor masten. Gezaagd vurenhout wordt vooral toegepast in de bouw: schrijnwerk, spanten, structuren. Zaaghout van betere kwaliteit vindt zijn toepassingen in meubels, binnenhuisinrichting, (deurlijsten, schroten, vloerbekledingen, enz.), lijsten en mouluren, buitenschrijnwerk (dit komt meer en meer voor in Duitsland, Zwitserland, Italië en Nederland), rolluiken en buitenbetimmeringen. In België beantwoordt, in afwachting dat de markt van opgesnoeide bomen zich ontwikkelt, enkel het ingevoerd vuren aan de esthetische eisen die gesteld worden voor schrijnwerktoepassingen. De aandacht dient te worden gevestigd op het feit dat het gezaagde naaldhout uit Scandinavië voor export gedroogd wordt tot 16 à 18 %, hetgeen een belangrijk voordeel is. De gewonere kwaliteiten worden gebruikt voor spanten, massief of gelijmd gelamelleerd, structuren of stellingen. De lagere kwaliteiten leveren hout voor bekistingen, verpakkingen, paletten, enz. Verder wordt vuren ook gebruikt, zij het minder courant, voor houten voorwerpen, shingles, muziekinstrumenten- en vliegtuigbouw, enz. Ten slotte worden de nevenproducten van de verwerking van vuren gerecycleerd op de gangbare wijzen (schors voor verwarming, plaketten voor de vervezeling ). Het zaagsel van deze houtsoort is omwille van zijn witte kleur bijzonder gegeerd voor verschillende toepassingen, zoals strooisel voor kattenbakken, een weliswaar onverwachte markt, die echter naar men zegt in volle ontwikkeling zou zijn 1. Naam die de internationale handel ook geeft aan de Abies alba en A. pectinata wanneer ze afkomstig zijn uit Scandinavië. 2. De grote kampioen in dat opzicht is een andere vurensoort, de Sitka spruce, die trouwens ook "Aeroplane spruce" genoemd wordt. 3. Deze waarden beantwoorden aan een kwaliteitsklasse voor alle naaldhoutsoorten. Ze mogen niet verward worden met de gemiddelde elasticiteismodulus voor elke soort.

6 FYSISCHE EN MECHANISCHE EIGENSCHAPPEN VOOR VUREN Fysische eigenschappen Volumieke massa bij 15 % houtvochtgehalte in kg/m3 450 (gemiddeld) Evenwichtsvochtgehalte in % - bij 60 % relatieve vochtigheid 13,5 - bij 90 % relatieve vochtigheid 20,0 Radiale krimp in % Tangentiale krimp in % Werken in % - van % relatieve vochtigheid 0,8 - van % relatieve vochtigheid 0,9 - van % relatieve vochtigheid 1,5 - van % relatieve vochtigheid 2,0 - van % relatieve vochtigheid 2,3 - van % relatieve vochtigheid 2,9 Mechanische eigenschappen Buigsterkte in N/mm2 71 Elasticiteitsmodulus in N/mm Druksterkte evenwijdig aan de vezel (in N/mm2) 45 Schuifsterkte in N/mm2 6 Hardheid volgens Janka/ in N kops 2650 langs 1570 Fiche houtsoorten Belgian WOODFORUM 6 GANGBARE COMMERCIELE AFMETINGEN VOOR GEZAAGD HOUT INGEVOERD OP DE BELGISCHE MARKT Dikte: 19mm, 22mm, 25mm, 32mm, 38mm, 50mm, 63mm en 75mm Breedte: van 75 tot 225mm (oplopend per 25mm) INLANDS VUREN KAN OP BESTELLING IN EEN VEELHEID AAN AFMETINGEN BEKOMEN WORDEN. Met dank aan de heren B. Perneel en F. van Hoorebeke voor hun interessante suggesties. Het Belgian WOODFORUM werd gesticht door de Belgische houtsector met als specifieke missie het promoten van hout en de producten op basis van hout. Hierbij onderlijnt het de talrijke redenen die de keuze voor hout rechtvaardigen en stelt het de informatie nodig voor zijn correcte toepassing ter beschikking.