JAARGANG 16 NUMMER 9 NOVEMBER Voorrang voor Solvency II. Wellink doelde hiermee vooral op het bankwezen, de verzekeringssector makkelijk worden

Transcriptie

1 FOV Een uitgave van de Federatie van Onderlinge Verzekeringmaatschappijen in Nederland JAARGANG 16 NUMMER 9 NOVEMBER 2006 IN DIT NUMMER ONDER MEER: Pagina 4 Positieve verwachtingen voor herverzekeraars getemperd pagina 4 Bestuursvergadering pagina 5 Oproep deelname aan werkgroep compliance Pagina 5 Vergadering districtsbestuur Pagina 7 Concentraties bij schade nemen toe Pagina 7 Internet vooral benut bij ziektekosten en schade Pagina 10 Preventiedag 2007: Inbraak en inbraakpreventie Hoe ver moet je gaan? Voorrang voor Solvency II door Robert Beugeling President Nout Wellink van De Nederlandsche Bank maakte laatst een treffende vergelijking door het financiële stelsel als geheel te vergelijken met een geavanceerd wegennet met een aantal drukke knooppunten en steeds snellere auto s. Wie zich op de weg wil begeven moet volgens hem beschikken over voldoende rijvaardigheid en bovendien kunnen vertrouwen op zijn medeweggebruikers. Wellink doelde hiermee vooral op het bankwezen, INTRODUCTIE VAN SOLVENCY I maar uiteraard kan de analogie naar Europese regelgeving die betrekking heeft op de verzekeringssector makkelijk worden het kapitaal van verzekeringsmaatschappijen gemaakt. De afgelopen decennia heeft het dient primair om de polishouders binnen de stelsel een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Europese Unie te beschermen tegen insolvabiliteit De traditionele scheiding tussen banken en van deze binnen de EU gevestigde partijen. verzekeraars is gaan vervagen en landsgrenzen In 2002 is het Europese richtlijnenkader zijn hun betekenis aan het verliezen. Hierdoor Solvency I definitief aangenomen, waarna dit is er dan ook steeds meer sprake van één per 1 januari 2004 binnen het wettelijke kader mondiaal financieel stelsel. in Nederland is ingevoerd. De regelgeving is Dit proces heeft nog een lange weg te gaan, momenteel van kracht voor zowel leven- als maar de beleidsconsequenties zijn al geruime tijd merkbaar. Zo is het steeds belangrijker geworden om toezicht en regelgeving internationaal op elkaar af te stemmen. Nederlandse verzekeraars worden in toenemende mate geconfronteerd met een internationaal georiënteerder speelveld door onder andere de inkoop van hun herverzekering bij niet- Nederlandse partijen. Om een betrouwbaar en efficient wegennet te creëren voor het internationaal opererende verzekeringswezen is men momenteel druk doende met de invoering van Solvency II. In het navolgende zal allereerst worden ingegaan op de ontwikkeling van het huidige- en toekomstige internationale reguleringskader (Solvency I en II). Vervolgens zal de relatie tussen het door een maatschappij aan te houden kapitaal en de inkoop van herverzekering onder Solvency II worden toegelicht. Robert Beugeling is als account executive werkzaam bij Guy Carpenter & Company, de herverzekeringsmakelaardij binnen Marsh & McLennan Companies (MMC). De onderlinge 1

2 schademaatschappijen, maar geldt niet voor herverzekeraars. Onder Solvency I word het minimaal door een verzekeringsmaatschappij aan te houden kapitaal berekend door een combinatie van vooraf door de toezichthouder vastgestelde ratio s, die worden vermenigvuldigd met premie- en schadegegevens. Om in de geest van het verkeersvoorbeeld van Wellink te blijven, kan worden vastgesteld dat er momenteel een eenvoudige technische keuring plaatsvindt. Hierdoor kunnen de weggebruikers in principe veronderstellen dat ze zonder pech de zomer door kunnen komen. Het geeft ze echter nog niet de zekerheid dat dit ook het geval zal zijn onder meer extreme weersomstandigheden. VAN SOLVENCY I NAAR SOLVENCY II Onder Solvency I wordt niet genoeg rekening gehouden met het daadwerkelijke risicoprofiel van verzekeraars. Ook zijn de in Nederland gevestigde herverzekeraars (nog) niet onderhevig aan deze regelgeving. De Europese Unie heeft daarom verdere richtlijnen uitgevaardigd, die wél rekening houden met de risicoprofielen en die eveneens betrekking hebben op herverzekeraars. Na een lange voorbereidingstijd lijkt het er dan toch op dat de Europese Commissie medio 2007 het voorstel tot invoering van Solvency II formeel zal goedkeuren. Dit zou betekenen dat deze nieuwe regelgeving gedurende 2008 formeel in de Nederlandse wetgeving zal worden ingebed. Nederlandse verzekeraars zullen derhalve naar verwachting in 2010 aan de nieuwe kapitaalsregels moeten voldoen. Totdat de richtlijnen onder Solvency II daadwerkelijk in de Nederlandse wetgeving worden opgenomen, zal De Nederlandse Bank een nieuw rapportagekader introduceren. Dit rapportagekader geeft verzekeraars elementen aan, waarmee ze zich kunnen voorbereiden op de daadwerkelijke invoering van Solvency II. Solvency II is gebaseerd op drie basiselementen: 1. Introductie van geavanceerde kwantitatieve criteria. Deze geven enerzijds aan wat de financiële positie van een maatschappij is. Anderzijds wordt vastgesteld of de kapitaalspositie toereikend is. Binnen dit basiselement wordt dus met name bekeken hoe het binnen de maatschappij aanwezige kapitaal zich verhoudt tot het kapitaalbedrag dat binnen de maatschappij aanwezig zal moeten zijn onder de nieuwe regelgeving. Dit kapitaal wordt gebaseerd op de daadwerkelijk gelopen risico s, die binnen de maatschappij worden geïdentificeerd. Als we ons tot schademaatschappijen beperken, bestaan de daadwerkelijk gelopen risico s uit onder andere het verzekeringsrisico, het kredietrisico, het investeringsrisico en het operationele risico. In het onderstaande zal nader op deze begrippen worden ingegaan. 2. Nadere invulling van het beoordelingsproces door toezichthouders, waarbinnen het door de maatschappij gehanteerde risicomanagement proces op regelmatige basis tegen het licht zal worden gehouden. 3. Het streven naar grotere transparantie door uitgebreidere rapportagevereisten. Zoals aangegeven, wordt het vereiste kaptiaal onder Solvency II voor schademaatschappijen ten minste door vier soorten risico s gedefinieerd: 1. Het verzekeringsrisico is het risico, dat schadereserves zich ongunstig zullen ontwikkelen en dat voor de huidige portefeuille te weinig premie-inkomsten worden gegenereerd. Branches met een hoger risicoprofiel (zoals aansprakelijkheid) zullen binnen dit kader een hoger kapitaalsbeslag vergen dan branches met een lager risicoprofiel. Dit wordt primair bepaald door het meer onvoorspelbare karakter van aansprakelijkheidsclaims, die een langduriger afwikkeling kennen. 2 De onderlinge november 2006

3 2. Het kredietrisico bestaat uit het risico, dat verzekeraars de bij hun herverzekeraars uitstaande schadebedragen niet (geheel) kunnen verhalen. 3. Het investeringsrisico is het risico, dat de door een maatschappij aangehouden investeringsportefeuille een negatieve ontwikkeling zal laten zien. Een groter aandeel van effecten binnen de investeringsportefeuille zal een hoger kapitaalsbeslag vergen dan een groter aandeel van vastrentende waarden, daar de eerste groep beleggingen een hogere potentiële volatiliteit in zich herbergt dan de tweede groep. 4. Het operationele risico bestaat uit risico s, die niet worden gevangen binnen de eerdergenoemde risicoklassen. Operationeel risico wordt gedefinieerd als risico dat resulteert uit inadequate- of falende interne processen, het personeel, binnen de organisatie gebruikte systemen of externe gebeurtenissen. Voorbeelden van dit soort risico s zijn bijvoorbeeld gebrekkige IT-systemen of niet naar behoren functionerend personeel. Kortom: de eerder aangehaalde eenvoudige technische autokeuring onder Solvency I zal onder Solvency II meer en meer het karakter van een grote onderhoudsbeurt krijgen. BEPALING VAN HET AAN TE HOUDEN KAPITAAL Zoals impliciet uit het bovenstaande blijkt, zullen alle Nederlandse verzekeringsmaatschappijen onder Solvency II een hoger kapitaal moeten aanhouden dan onder Solvency I. Naar verwachting zal een onderscheid gemaakt worden tussen een zachte kapitaalbodem en een harde kapitaalbodem. De zachte kapitaalbodem geeft het kapitaalsniveau aan waarmee een maatschappij in staat is om significante onverwachte schadeniveau s te kunnen opvangen en dat een redelijke zekerheid biedt richting verzekerden. Wanneer een maatschappij tijdelijk niet in staat is om dit kapitaalsniveau te handhaven, zal ze er voor moeten zorgen dat dit niveau zo spoedig mogelijk weer bereikt. Hierbij zal aan de toezichthouder een plan van aanpak moeten worden overgelegd, dat moet worden goedgekeurd. Daarnaast zal er sprake zijn van een harde kapitaalbodem. Mocht het kapitaalsniveau onder deze minimale grens zakken, zal de toezichthouder onvoorwaardelijk ingrijpen. De bepaling van de zachte kapitaalbodem zal op basis van twee soorten modellen kunnen worden bepaald. Enerzijds is de verwachting dat toezichthouders binnen de Europese Unie een standaard model zullen aanbieden. Binnen dit model zal het kapitaal voor schademaatschappijen worden bepaald aan de hand van minimaal het verzekeringsrisico, het kredietrisico, het investeringsrisico en het operationele risico. Daarnaast is te verwachten dat de toezichthouders de mogelijkheid zullen bieden om schademaatschappijen een eigen intern model te laten ontwikkelen. Dit interne model dient eveneens minimaal rekening te houden met de eerdergenoemde vier risicoklassen en zal ter goedkeuring moeten worden voorgelegd aan de verantwoordelijke toezichthouder. IMPACT VAN HERVERZEKERING OP HET KAPITAAL VAN SCHADEMAATSCHAPPIJEN Binnen het meer op risico gebaseerde raamwerk dat onder Solvency II wordt geïntroduceerd, kan herverzekering worden beschouwd als een belangrijk kapitaalsmanagement instrument. Op basis van de gemodelleerde risico s zal uiteindelijk een aan te houden kapitaal worden bepaald. De weging van de verschillende risico-elementen zal echter niet gelijk zijn. Zo zal onder Solvency II het verzekeringsrisico naar verwachting een zwaardere weging krijgen dan bijvoorbeeld het kredietrisico. Door deze zwaardere weging zal bijvoorbeeld de inkoop van meer herverzekering De onderlinge november

4 REDACTIONEEL FEDERATIE kunnen zorgen voor een lager aan te houden kapitaal. Onder Solvency II zal naar verwachting een vermindering van het verzekeringsrisico door meer van dit risico te cederen richting herverzekeraars een grotere impact hebben op de hoogte van het aan te houden kapitaal dan de daarmee samenhangende verhoging van het kredietrisico. Verzekeringsmaatschappijen zullen onder de nieuwe regelgeving derhalve meer strategisch naar de inkoop van hun herverzekeringsprogramma moeten kijken. Herverzekering en kapitaal zijn immers onlosmakelijk met elkaar verbonden. Door middel van gedegen risicomanagement kan een maatschappij voor een herverzekeringsstructuur kiezen die optimaal is afgestemd op de toekomstige regelgeving. TIJD VOOR ZELFREFLECTIE? Om terug te komen op de eerdergenoemde verkeersanalogie kan worden gesteld dat de technische eisen momenteel worden verzwaard, het wegennet wordt vernieuwd en de verkeersdeelnemers zich goed op de hoogte dienen te stellen van nieuwe knooppunten. De tijdspanne waarbinnen Solvency II daadwerkelijk in Nederland zal worden ingevoerd, is op dit ogenblik nog niet exact bekend. Dat de nieuwe regelgeving binnen afzienbare tijd zal worden ingevoerd, is inmiddels al wel duidelijk. Het verdient derhalve aanbeveling om nu reeds goed na te gaan wat Solvency II voor de kapitaalspositie van een maatschappij kan gaan betekenen. Op deze manier kan tijdig en adequaat worden ingespeeld op de veranderende verkeersomstandigheden en kan men ervoor zorgen dat de vangrail slechts in noodgevallen gebruikt zal hoeven worden. Positieve verwachtingen voor herverzekeraars getemperd In De onderlinge van oktober 2006 werd gemeld dat herverzekeraars prima vooruitzichten hebben voor 2006 en Die verwachtingen lijken gewettigd maar of die positieve resultaten ook in de toekomst voor herverzekeraars zijn weggelegd, is op zijn minst twijfelachtig. De redenen voor het huidige positieve beeld van de herverzekeringsindustrie zijn namelijk niet zo evident als wellicht lijkt. Op de eerste plaats zijn de herverzekeringspremies aanzienlijk verhoogd. De markt heeft dit geabsorbeerd door hogere retenties en/of een lagere maximum dekking en/of door het gewoonweg betalen van de hogere premies. Het risico is dus (gedeeltelijk) doorgeschoven naar de verzekeraars. Daarnaast is een deel van de risico s verplaatst naar de kapitaalmarkt, in de vorm van onder meer Industry Loss Warranties en catastrofebonds. Het is niet onaannemelijk dat de kapitaalmarkt door de hoge herverzekeringspremies in de komende jaren sterk aan populariteit zal winnen. Een voorbeeld is al daar: Lloyd s gaat een deel van zijn risico s vanaf 2007 met een Industry Loss Warranty financieren. Als de ontwikkeling richting de kapitaalsmarkt zich doorzet, zal het belang van de traditionele herverzekeringsmarkt afnemen. Welke rol die markt dan uiteindelijk nog zal spelen, hangt vooral af van de vraag of de huidige aanbieders een nieuwe rol in de alsdan veranderde marktsituatie kunnen verwerven. Chris van Toor Bestuursvergadering Op 17 november vergaderde het FOVbestuur in Bunnik. De uitkomsten van het in de afgelopen zomer uitgevoerde ledenonderzoek werden besproken. Zoals bekend, kwam de FOV hier met een gemiddelde waardering van 7,3 goed uit tevoorschijn. Voor de toekomst werd besloten het huidige beleid voort te zetten en voor het overige te focussen op de onderwerpen coöperatie, schadepreventie en Europa. Voor deze onderwerpen werden binnen het bestuur portefeuillehouders benoemd: A.C.J. Bullens (voorzitter) voor coöperatie, ir. K. Geertsema (Interpolis) voor schadepreventie en mr. A.J. de Jonge (ZLM) voor Europa. Het bestuur besloot ook een nieuwe werkgroep regelgeving/ toezicht/compliance in het leven te roepen. Directe aanleiding hiervoor was het interview met de directeur D. Witteveen van DNB, in het oktober-nummer van De onderlinge. In dat interview dichtte Witteveen de FOV een belangrijke rol toe in verband met het onderwerp compliance: het vergaren en uitwisselen van best practises op dit gebied. De werkgroep moet nog worden samengesteld (zie hieronder voor een oproep aan vrijwilligers). Tijdens de vergadering kwam nog een keur aan activiteiten aan de orde: fraudebestrijding, consultaties verslaggevingsstaten en Wft, panelbijeenkomsten toezichtskosten, Quantitative Impact Study Solvency II, overleg met DNB over het vier-ogen-beginsel, platform grote onderlingen en de FOV-bestuurderscursus te Nijenrode. Slotstuk van de vergadering was de bespreking van de financiën over 2006 en een bespreking van de contributie voor Naar het zich laat aanzien, zal 2006 met een bescheiden exploitatie-overschot worden afgesloten. De grondslagen voor de contributie 2006 kunnen hierdoor ongewijzigd voor 2007 worden toegepast. 4 De onderlinge november 2006

5 De volgende vergadering is op 9 februari 2007, op het hoofdkantoor van van Achmea in Zeist. Vrijwilligers gezocht Voor de nieuwe werkgroep regelgeving/ toezicht/compliance (zie hiervoor) worden vrijwilligers gezocht. De werkgroep zal zich gaan bezighouden met het vergaren en uitwisselen van best practises op het gebied van compliance, maar ook met het signaleren van knelpunten op het gebied van regelgeving en toezicht, die vervolgens met relevante partijen zullen worden besproken om tot zoveel mogelijk werkbare oplossingen te komen. Om tot goede voeding vanuit de dagelijkse praktijk te komen, worden vrijwilligers gezocht. Gedacht wordt aan directieleden van onderlinge verzekeraars, stafmedewerkers, compliance officers etc. Nadere informatie kan worden ingewonnen bij mr. Chr. van Toor van het FOV-secretariaat. Opgave is tot 1 januari 2007 mogelijk via info@fov.nl. of niet (motorrijtuigen en ziektekosten bijvoorbeeld). Een enkele branche is al niet meer in het bestuur vertegenwoordigd (zoals ziektekosten). Het is daarmee de vraag of de structuur nog voldoet. Een wens die wel in de districten brandregionaal leeft, is te komen tot een regionale indeling van de vereniging. Tijdens de vergadering van het districtsbestuur werd uitgebreid over dit onderwerp gesproken. De algemene teneur was dat de structuur weliswaar niet meer geheel voldoet, maar dat het alternatief van een regionale indeling weer andere nadelen financiële commissie leden heeft. Hoe moet bijvoorbeeld worden gekomen tot een goede afspiegeling van grote en kleine(re) maatschappijen? Vooralsnog werd geconcludeerd dat de huidige structuur, ondanks haar imperfecties, in stand kan worden gelaten. Mogelijk dat een nadere studie binnen de districtsbesturen aanleiding geeft nog op dit onderwerp terug te komen. Het districtsbestuur overlegde tevens over mogelijke onderwerpen voor de voorjaarsvergaderingen (in beginsel vastgesteld op brand-regres) en over de (her)benoeming van districts- en bestuursleden in secretariaat bestuur directie Vergadering districtsbestuur In aansluiting op de vergadering van het bestuur vergaderde op 17 november het districtsbestuur brand. Een belangrijk onderwerp op de agenda was de organisatorische structuur van de FOV, weergegeven in de rechtsstaande figuur. De leden van de FOV zijn, afhankelijk van hun primaire verzekeringsactiviteiten, in een aantal afdelingen ingedeeld. Vanwege het relatief grote aantal brandverzekeraars, is de afdeling brand opgedeeld in drie regionale en één landelijke afdeling. Alle afdelingen hebben het recht op een zetel in het FOV-bestuur. Daarnaast kunnen benoemingen op persoonlijke titel plaatsvinden. De organisatorische structuur bestaat al sinds lange tijd. Een aantal afdelingen is actief en een aantal minder afdeling noord afdeling midden afdeling west/zuid herverzekering brand aansprakelijkheiongeschikrijtuigen arbeids- motor- schepen brand landelijk hagel ziektekosten De onderlinge november

6 ONDERLINGEN ACTUALITEITEN Univé veiligheidsprijs In samenwerking met de Stichting Consument en Veiligheid is de Univé veiligheidsprijs in het leven geroepen voor vernieuwde ideeën rond het thema Veiligheid in en om het huis. Het inbrengen van ideeën was mogelijk tot 15 november. De prijzen worden in februari uitgereikt. Er worden geldbedragen geschonken van , en te besteden aan de ontwikkeling van het prijswinnende idee of product. Nieuwe huisvesting voor Samenwerking Glasverzekering Samenwerking Glasverzekering heeft onlangs in Zutphen een nieuw kantoorpand in gebruik genomen. Het betreft een voormalig herenhuis aan de Nieuwstad, dat grondig is gerenoveerd en aan de eisen van de huidige tijd aangepast. Het onderkomen biedt een ruim en sfeervol onderkomen voor de maatschappij. En omdat het belendende pand mede is aangekocht, heeft deze op het huidige adres voorlopig voldoende expansiemogelijkheden. Interpolis verzekert standaard water- en sneeuwdrukschade Interpolis gaat schade aan daken van bedrijven door sneeuw- of waterdruk en schade door hagel, standaard meeverzekeren. De neerslagdekking op de Bedrijven Compact Polis wordt uitgebreid en klanten krijgen advies over preventieve maatregelen. Deze herfst en winter profiteren de verzekerde ondernemers nog gratis van de uitbreiding van de dekking met sneeuw-, waterdruk- en hagelschade, zo meldt Interpolis. Pas vanaf maart volgend jaar gaan de verzekerden een toeslag op de premie van gemiddeld 1 à 2% betalen. Alleen al in de natte maand augustus werd door de overvloedige neerslag bij Interpolis bijna aan schade gemeld; drie keer zoveel als in dezelfde periode vorig jaar. Ondernemers zullen in de toekomst waarschijnlijk steeds vaker te maken krijgen met schade door extreme weersomstandigheden. Toch bereiden bedrijven zich hierop tot nu toe maar weinig voor. Interpolis zet daarom technisch specialisten in die verzekerde ondernemers helpen met praktische adviezen. Zij zijn geïnstrueerd om bij hun bezoek extra te letten op de constructieve staat van het gebouw in relatie tot de extra druk door sneeuw en of water, aldus de woordvoerder. In de meeste gevallen gaat het daarbij om een vrijblijvend advies. Het is onze ervaring dat ondernemers dit advies in de regel ook opvolgen. Als ze dat niet doen, dan heeft dat geen consequenties. In uitzonderlijke gevallen treft onze preventiedeskundige wel eens een situatie aan waarvan hij vindt dat deze echt moet worden aangepast om voor de neerslagdekking in aanmerking te komen. Als de ondernemer dan niet aan deze eis voldoet, heeft dit, in geval van schade, wel consequenties voor de uitkering, aldus Interpolis. Nibe-SVV opent inschrijving Wfd-examens In aansluiting op de goedkeuring van de eerste serie toetstermen heeft Nibe-SVV de inschrijving geopend voor drie Wfdexamens: Basismodule Financiële dienstverlening, Consumptief krediet en Beleggen A. Als ook de toetstermen voor Schade en Leven definitief zijn, zal Nibe-SVV deze examens op termijn ook Volmacht aanbieden. Gezien de aanzienlijke wijzigingen in de toetstermen van de module Hypothecair krediet, biedt Nibe-SVV dit examen niet aan. Om de inschrijving en de declaratie van de kosten bij de werkgever te vergemakkelijken, heeft Nibe-SVV een soort strippenkaart bedacht. Informatie hierover is te vinden op onder de button Bedrijven. AFM waarschuwt consumenten voor misleiding met cliëntenprofiel De Autoriteit Financiële Markten (AFM) heeft geconstateerd dat een financieel dienstverlener consumenten heeft voorgehouden dat het opstellen van een cliëntenprofiel een wettelijke verplichting is waarvoor betaald moet worden. Dit is onjuist. Er bestaat een wettelijke verplichting om een cliëntenprofiel op te stellen als het om advisering bij complexe financiële producten gaat, maar het is geen wettelijke verplichting dat de consument hiervoor moet betalen. Financieel dienstverleners kunnen ervoor kiezen om de eventuele kosten van het cliëntenprofiel in rekening te brengen bij haar klanten. Dit moet dan echter wel duidelijk zijn voor de consument. Als de indruk wordt gewekt dat op last van wetgever of AFM kosten in rekening worden gebracht, maken financieel dienstverleners zich schuldig aan misleiding. De AFM zal hier tegen optreden. 6 De onderlinge november 2006

7 Brochure AFM over wijzigingen gedragstoezicht door Wft De AFM heeft op haar website ( een brochure gepubliceerd over de belangrijkste wijzigingen in het gedragstoezicht door de inwerkingtreding van de Wet op het financieel toezicht (Wft). Met deze brochure wil de AFM alle betrokken partijen informeren over de gevolgen van de Wft, die naar verwachting op 1 januari 2007 in werking treedt. Het doel van de Wft is de wetgeving voor (het toezicht op) de financiële markten doelgericht, marktgericht en inzichtelijk te maken. De taken van DNB (prudentieel toezicht) en die van de AFM (gedragstoezicht) worden zodanig gescheiden dat er geen sprake is van overlap. De Wft vormt daarmee het sluitstuk van de invoering van het functionele toezichtmodel in Nederland. Verder zijn de regels waaraan financiële ondernemingen moeten voldoen, vereenvoudigd en wordt beoogd met de Wft de administratieve lasten voor het bedrijfsleven te verminderen. Met de Wft worden de normen voor het financiële toezicht niet herzien; het ging de wetgever erom het functionele toezichtmodel wettelijk te verankeren en de regelgeving zoveel mogelijk consistent te maken in de verschillende sectoren waarop toezicht wordt gehouden. In de brochure wordt kort de achtergrond van de Wft uiteengezet Tevens bevat de brochure een uitleg van de structuur van de Wft, een bespreking van de belangrijkste wijzigingen en de relatie met andere wetgevingtrajecten. Arnold Schilder niet enthousiast over Centrale Europese toezichthouder De Nederlandsche Bank (DNB) wil dat internationale banken onder de toezichthouder in het moederland van de instelling komen. Hoewel een aantal internationale banken graag één centrale Europese toezichthouder willen, ziet DNBdirecteur Arnold Schilder dat niet zitten. Ik ben bang dat we dan met een bureaucratische moloch te maken krijgen, waar het toezicht geen gezicht meer heeft. Toezicht moet letterlijk en figuurlijk dicht bij de instelling staan, aldus Schilder in een interview met het NVB-blad Bank/ Wereld. Arnold Schilder is als directeur bankentoezicht bij de Nederlandsche Bank en lid van CEBS (een EU-adviesorgaan van toezichthouders) nauw betrokken bij de totstandkoming van een grensoverschrijdende Europese toezichtpraktijk, een wens van veel Nederlandse banken. Op Europees niveau is de convergentie van het praktische toezicht in de 25 lidstaten nu de grootste uitdaging, vindt Schilder. Gemakkelijk zal het niet worden. In de lidstaten spelen uiteenlopende belangen. We zullen de komende vijf jaar nog over vele zaken overeenstemming moeten zien te verkrijgen en tal van voorwaarden moeten creëren voor we tot een écht grensoverschrijdend toezicht kunnen komen. Naar verwachting zal dit pas in de periode zijn volledige beslag krijgen. Assurantiebelasting Bij de assurantiebelasting heeft minister Zalm van Financiën een vereenvoudiging doorgevoerd: zijn bevoegdheid tot het aanwijzen van assurantiebemiddelaars als belastingplichtigen voor de assurantiebelasting (bij co-assurantie) heeft hij per 1 januari gemandateerd aan de Belastingdienst Amsterdam. De verzoeken kunnen rechtstreeks aan het kantoor worden gericht. De Belastingdienst houdt van de bemiddelaars een lijst bij, die te raadplegen is op Concentraties bij schade nemen toe De schaalvergroting in het schadeverzekeringsbedrijf zet door, zo meldt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Fusies en overnames van kleinere schadeverzekeraars zijn de belangrijkste verklaring voor de concentratie in het schadeverzekeringsbedrijf, aldus het CBS. Vorig jaar waren in Nederland 475 schadeverzekeraars actief in de diverse branches. In 2004 waren dat er nog 506. Deze afname van meer dan 6% is de grootste van de afgelopen vijf jaar. Sinds 2001 zijn er 85 schadeverzekeraars verdwenen. Het snelst daalde het aantal verzekeraars tegen ongevallen en ziekte. De totale hoeveelheid betaalde premies aan schadeverzekeraars volgde een omgekeerde beweging. Van 2001 tot en met 2005 steeg het premievolume van 15,3 mld tot 20,4 mld. De meeste premie ging naar de ongevallen- en ziektekostenverzekeraars. Vorig jaar was dat 11,2 mld. Ondanks de fusies en overnames in deze sector, opereren er nog steeds veel kleine verzekeraars: 80% heeft een marktaandeel van ten hoogste 1%, aldus het CBS. Internet vooral benut bij ziektekosten en schade Net als tijdens de tweede helft van 2005 zijn gedurende de eerste helft van dit jaar vooral ziektekosten-, auto-, reis-, inboedel-, en WA- verzekeringen online verkocht. Dit blijkt uit cijfers van Blauw Research en de Nederlandse Thuiswinkel Organisatie. Vergeleken met de eerste helft van 2005 steeg de premie-omzet uit online verkochte verzekeringen met 79% van 81 mln naar 145 mln. Verzekeringen zijn na reizen het meest verkochte product op internet. Tijdens de eerste zes maanden van 2006 bestelden Nederlanders in totaal voor 1,33 mld aan producten via internet. De onderlinge november

8 Nieuwe beloningsregels voor complexe producten Vanaf 1 januari mag er voor complexe producten maximaal 80% afsluitprovisie worden uitgekeerd. Via een overgangsperiode moet dit vanaf 2010 leiden tot de situatie dat bij complexe producten niet meer afsluitprovisie wordt uitgekeerd dan doorlopende provisie: de maximale verhouding is dan 50% afsluitprovise en 50% doorlopende provisie. Met nog een maand te gaan, maakt de Vereniging van Hypotheekadviseurs in Nederland (VVHN) zich zorgen over de praktische uitwerking van de nieuwe beloningsregels: Over het algemeen geldt dat de aanbieder van een financieel product dat product complex maakt in de zin van de wet (Wet Financieel Toezicht). Nu is de hypotheekwereld zo ingericht dat er ook veel bemiddelaars zijn die zelf producten samenstellen en er een complex product van maken. Te denken valt hierbij aan de constructie waarin een lening van aanbieder A wordt gecombineerd met een levensverzekering van aanbieder B. Als een bemiddelaar zelf een product assembleert, wordt die bemiddelaar in feite aanbieder en dient hij te zorgen dat er wordt voldaan aan de beloningsregels. Hier doet zich echter een praktisch probleem voor. Hypotheekorganisatie X maakt een product bestaande uit geld van A en een polis van B. Aanbieder A levert geen complex product (alleen geld) en keert zijn provisie uit als altijd (100% afsluitprovisie). Terecht, zo vindt de VVHN want de inspanning voor het geld is ook voor 100% aan het begin, bij de bemiddeling. Aanbieder B levert een levensverzekering, die op zichzelf al als een complex product geldt, en keert conform de nieuwe beloningsregels uit (in 2010 dus 50%/50%). Bij elkaar genomen zit Hypotheekorganisatie X dus met een verhouding 67%/33% en voldoet Indexcijfers voor gebouwen-, inboedel- en glasverzekering Vanaf 1 juli 2006 gelden de volgende indexcijfers: 1 december januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 148 gebouwen inboedels indexcijfers 1990 = 100 (waarde-index) glasverzekering ,3 juli ,0% ,5 juli ,7% ,2 juli ,8% ,8 juli ,4% ,3 juli ,8% ,1 juli % ,6 juli % Het indexcijfer gebouwen is gekoppeld aan de CBS-reeks Nieuwbouwwoningen outputindex; 2000 = 100. Voor de consistentie wordt dit getal vermenigvuldigd met de factor 1, daarmee niet aan de wettelijke norm. Naast assembleren is er ook in de hypotheekmarkt sprake van combineren. Wat nu als een adviseur bij bankkantoor Y een geldlening van R voor de klant afsluit met daarbij een verzekering van I? De bankmedewerker biedt het dus niet als één product aan namens zijn organisatie, maar combineert twee losse producten voor dezelfde klant. In onze optiek is hier geen sprake van het aanbieden van een complex product. Wel is er sprake van een complex advies en dient een goed klantprofiel te worden opgesteld. In deze situatie moet de beloning van de aanbieders dan ook afzonderlijk worden benaderd, ook door de AFM straks bij het uitvoeren van haar toezichtstaak. De VVHN voorziet grote uitvoeringsproblemen bij de hiervoor geschetste situaties. Binnen haar achterban gaat het om tienduizenden hypotheken per jaar. De VVHN vraagt zich af of alle partijen in de markt op tijd klaar zullen zijn om een goede uitvoering van de beloningsregels mogelijk te maken. Het is verontrustend om te constateren dat de aanbieders op elkaar wachten met het naar buiten brengen van het nieuwe beloningsbeleid. Wat dat betreft zijn er duidelijke parallellen met de zorgverzekeringsmarkt. Toch roepen wij banken en verzekeraars met klem op om snel meer duidelijkheid aan onze achterban te geven. Op welke wijze wordt bijvoorbeeld de doorlopende provisie straks berekend? De VVHN gaat er in ieder geval van uit dat rekening wordt gehouden met oprentende variabelen als rente, inflatie, sterftetabellen et cetera. Zoals de wetgever ook expliciet aangeeft in de toelichting op de wet: de nieuwe beloningsregels gaan duidelijk niet over de hoogte van de beloning en zijn dan ook niet bedoeld om met de wet als excuus de beloning voor het intermediair te verlagen. De werkzaamheden van het 8 De onderlinge november 2006

9 intermediair zullen, mede als gevolg van de nieuwe regelgeving, eerder toe- dan afnemen. Uitleg aan de klant, een van de primaire taken en kwaliteiten van het intermediair is de klant uitleg geven en op basis daarvan een advies verstrekken. De VVHN verwacht dat het intermediair voor zijn uitlegfunctie veel extra uren zal moeten investeren. De huidige ontwikkelingen leiden er volgens ons toe dat niet het advies van de adviseur bepalend is voor zijn succes, maar de manier waarop hij in staat zal zijn om de klant een goede uitleg te geven. Hoe zich dat in een adequate beloning moet vertalen, moet zich nog uitkristalliseren. Branchebrede discussie leidt tot transparante verzekeraarskosten Nog voor het verschijnen van het rapport van de commissie-de Ruiter, die voorstellen gaat doen voor meer transparantie in beleggingspolissen, heeft de branche al discussiërend zelf een voorzet gegeven. Verzekeraars hebben aangekondigd ook over de eigen kosten openheid te gaan geven. Oorzaak van de commotie was het pleidooi van Richard Weurding, directeur van het Verbond van Verzekeraars, voor onder meer vervroegde invoering van beloningstransparantie in het verenigingsblad Verzekerd! Dat is NVA, NBVA en VVHN in het verkeerde keelgat geschoten. Volgens Weurding kan de branche niet langer meer wachten met het geven van openheid over de kosten van beleggingspolissen. Als een van de consequenties noemt hij het vervroegen van onder meer beloningstransparantie. Verder pleit hij ervoor om verzekeringspremies niet meer te betrekken in het kostenoverzicht van de Financiële Bijsluiter. Voor dat geld krijg je als klant iets terug. De NBVA vindt de opmerkingen van Weurding een afleidingsmanoeuvre. Zijn voorstel raakt kant noch wal. Het Verbond denkt leentjebuur te kunnen spelen bij het intermediair voor de oplossing van zijn eigen probleem met de beleggingsverzekering. De NVA vindt dat Weurding voor zijn beurt praat, omdat het rapport van de commissie die de kosten van beleggingspolissen onderzoekt, nog niet klaar is. De vereniging gaat een paar stappen verder en pleit voor onvoorwaardelijke transparantie van alle kostenelementen bij alle levensproducten. Die zou in een wettelijke regeling moeten worden vastgelegd. Aan de commissie-de Ruiter doet de NVA het voorstel om openheid te gaan eisen van tien kostenposten, waaronder aan- en verkoopkosten, beheerskosten en administratiekosten bij switchen. Wij staan open voor alle vormen van transparantie die voor de klant van belang zijn. Dat betekent dus ook transparantie bij de aanbieders, reageert Weurding op de kritiek. De realiteit dwingt ons met elkaar opnieuw naar de gemaakte afspraken te kijken. De geloofwaardigheid van de branche staat op het spel. Onlangs verklaarden ook Aegon en ING meer inzicht te gaan geven in de kostenopbouw. Tros Radar droeg een steentje bij aan de onrust door te reppen over een woekerpolisaffaire. Na een oproep van het consumentenprogramma hebben zich inmiddels meer dan tienduizend mensen met een beleggingspolis gemeld bij advocaat William Schonewille, die gaat onderzoeken of een schadevergoeding mogelijk is voor klanten die verkeerd zijn ingelicht over de kosten van een beleggingspolis. In het kielzog van Radar heeft de Stichting Meldpunt Financiële Beleggingsfraude aangekondigd Fortis ASR te gaan dagvaarden voor misleiding rond het ABS Spaarplan. Verzekeraars en banken nog steeds populaire werkgevers Financiële instellingen zijn nog steeds populaire werkgevers. Dat blijkt uit de uitkomsten van twee onderzoeken die onlangs in verschillende media zijn gepubliceerd. ING is gestegen van de 2 e naar de 1 e plaats in het jaarlijkse Beste Werkgeversonderzoek van het weekblad Intermediair. ABN Amro duikelde in deze lijst van de 1 e naar de 5 e plaats, Rabobank zakte van de 4 e naar de 7 e positie en Aegon zakte van plaats 5 naar de 21 e plaats. Achmea klom spectaculair van de 64 e naar de 15 e plaats. In dit onderzoek, waarbij 124 grote organisaties zijn betrokken, is onder meer gekeken naar de arbeidsvoorwaarden, de samenstelling van het personeel (diversiteit) en inspraakmogelijkheden. In het vierde Arbeidsmarkten Imago-onderzoek van Memory Magazine, een blad dat is gericht op communicatie met en werving van toptalent, werd ruim starters op de arbeidsmarkt gevraagd om spontaan vijf namen van favoriete mogelijke werkgevers te noemen. Dat leverde een wat ander beeld op. In de top-6 van favoriete werkgevers staan maar liefst drie financiële instellingen: ABN Amro op 2, Rabobank op 5 en ING op 6. Populairste werkgever bij de starters blijft Philips, die overigens niet voorkomt in de Intermediair top-25. Weinig animo bij werkgevers voor eigenrisicodrager WIA Werkgevers met meer dan vijftig werknemers in de boeken vertonen vooralsnog weinig animo om eigenrisicodrager te worden voor de WIA (Wet werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen). Dit blijkt uit een onderzoek van MarketConcern onder 750 werkgevers. Ruim 80% blijft in het publieke bestel, dus bij de UWV. Pas in 2007 overweegt men of een eigen De onderlinge november

10 risicoconstructie passend is. Werkgevers overzien de consequenties ervan nog onvoldoende, of vinden het alternatief om dit via commerciële verzekeraars te regelen, niet aantrekkelijk genoeg, aldus Erik Visser, directeur van MarketConcern. Uit het onderzoek van het bureau blijkt verder dat de helft van de werkgevers een WIA/WGA-hiaatverzekering sluit voor zijn werknemers. Dit in tegenstelling tot de zienswijze van minister de Geus (SZW) die de risico s gepaard gaande met de aanpassing van de arbeidsongeschiktheidswetgeving als nihil bestempelde., aldus Visser. De inventarisatie van Market Concern maakt duidelijk dat het om vier producten gaat met een premievolume van 450 mln. Hiervan gaat 70% naar vier partijen. Van de 750 ondervraagde werkgevers heeft 17% de WGA-hiaat en/of WIA-excedentverzekering gesloten bij Nationale-Nederlanden, 16% bij Achmea, 15% bij Fortis Verzekeringen en 12% bij Aegon. Als het gaat om het totaal van WIA- en WGA-verzekeringen dan is NN ook marktleider met 21%, gevolgd door Fortis (inclusief De Amersfoortse) met 20%, Achmea/Interpolis met 16% en Aegon heeft met 12%. Visser constateert verder dat het verzekeren van inkomensrisico van gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid een echte secundaire arbeidsvoorwaarde aan het worden is. Het risico ligt bij de werknemer en het is opmerkelijk om te zien dat tweederde van de werkgevers een deel of de gehele premie voor hun rekening nemen. PvdAkamerlid Jet Bussemaker heeft minister de Geus (SZW) vragen gesteld over de te weinig terugbetaalde premie van de verzekering tegen het WAO-gat. In zijn beantwoording stelt de minister dat in het Burgerlijk Wetboek het een en ander is geregeld over het inhouden van kosten. Verder vindt hij dat het een kwestie is tussen private partijen. Het oordeel over de billijkheid van een bepaalde inhouding is uiteindelijk aan de rechter. Een en ander staat geheel los van de uitvoering van de WIA, aldus de minister. Preventiedag 2006 Inbraak en inbraakpreventie: hoever kan en moet je gaan? De Preventiedag 2006 van de FOV, op dinsdag 7 november 2006 in het Wageningen International Conference Center (WICC), handelde over inbraak en inbraakpreventie. Het programma bestond dit jaar uit vier lezingen, drie workshops en een informatiemarkt. Ruim 150 deelnemers hadden zich ervoor ingeschreven. Dagvoorzitter Toon Bullens, voorzitter van VANAF DE TIEN GEBODEN de FOV, benadrukte in zijn openingswoord Gijs Rebel, directeur van Troostwijk Rebel de rol van de verzekeringsindustrie als het Risk Consultants en daarnaast onder meer gaat om preventie. Verzekeraars zijn eraan bestuurslid van NIVRE Register Risicodeskundigen, ging in op de vraag tot gehouden solidariteit te organiseren, aldus Bullens, maar net zo belangrijk is dat zij de hoever inbraakbeveiliging zinvol is. Hij had collectieve schadelast zo laag mogelijk zijn presentatie met tal van hilarische én houden. Met name de coöperatieve sprekende voorbeelden verluchtigd. Rebel verzekeringsindustrie zal die rol niet alleen besprak de richtlijnen die in de loop van moeten spelen, maar ook moeten claimen de jaren op het gebied van inbraakbeveiliging van betekenis zijn geweest. in de Nederlandse samenleving, zei Bullens. Hij concludeerde dat zowel de beveiligingsbranche als de verzekeringsindustrie de particulier in feite heeft overvraagd als het om inbraakbeveiliging ging en het nut, de noodzaak en de samenhang van de maatregelen niet goed heeft uitgelegd. Hij pleitte ervoor in de toekomst alleen de kans op onacceptabele risico s te verkleinen en om daarnaast zo veel mogelijk de effecten van inbraak te reduceren. ONDERSCHATTEN EN OVERSCHATTEN Fred Treur, adjunct-manager van het Centrum voor Verzekeringsstatistiek, gaf een overzicht van de trends met betrekking tot inbraak en een beeld van de perceptie van de consument op dat gebied. Eerst gaf hij enkele kerncijfers. 10 De onderlinge november 2006

11 wanneer een winkelketen met laptops stunt, en ze kunnen die buit via veilingsites op internet ook gemakkelijk weer kwijt. Net als Gijs Rebel eerder op de ochtend pleitte ook Harold de Kruijs ervoor de kans op inbraak en de kans op inbraakschade te beperken door middel van samenhangende organisatorische maatregelen. Daarbij is digitalisering niet meer weg te denken, volgens De Kruijs, die in dat verband wees op de noodzaak van interactie en integratie én op de veranderingen daardoor in de criminaliteitsketen: digitale beveiligingstechnieken zijn zelfs vanuit het buitenland te beïnvloeden en dus ook uit te schakelen. Sprekers, standhouders en voorzitter van de FOV-Preventiedag Van het totale premievolume uit schadeverzekeringen, 11,2 miljard, genereert daarbij zijn bescherming van zichzelf en getroffen. Hun belangrijkste motieven de brandsector bijna dertig procent, hun huisgenoten en de overweging dat namelijk 3,1 miljard. Het resultaat van vreemden niet aan hun inboedel mogen brandverzekeraars lijkt echter, zo liet Treur zitten. Consumenten lopen echter moeilijk zien, over het hoogtepunt heen en de warm voor preventie, zo concludeerde brandmarkt in zijn totaal is momenteel Fred Treur. krimpende. Een belangrijke trend is te zien CURSUS INBREKEN VOOR BEGINNERS in de claimfrequentie. Deze daalt al sinds 1999, van toen 2 procent naar nu circa 1 Harold de Kruijs, werkzaam bij Alewijnse procent. Wel stijgt het gemiddelde schadebedrag per incident. Dit ligt nu op circa noemer De krachten gebundeld het Beveiliging & ICT, besprak onder de euro. Wat de risicoperceptie van de thema techniek en inbraakpreventie. Eerst consument betreft, presenteerde Fred liet hij zien dat de wereld van de criminaliteit sterk is veranderd. De inbrekers van Treur een aantal uitkomsten van een enquête onder het CVS-consumentenpanel. Hieruit blijkt dat consumenten de Europa, opereren nogal eens onder tegenwoordig komen uit andere delen van kans op alledaagse gebeurtenissen als invloed van drugs of alcohol en schrikken inbraak en diefstal onderschatten, terwijl er soms niet voor terug een machinepistool bij zich te dragen. Ook beschikken ze de kans op extreme gebeurtenissen, bijvoorbeeld een terroristische aanval, ze over beter gereedschap dan vroeger, overschatten. Van de consumenten vindt bijvoorbeeld sterk accugereedschap, en 94 procent preventiemaatregelen zijn ze zeer vindingrijk op het gebied van belangrijk, maar zegt 33 procent veel inbraakmethoden. Veelal kunnen ze hun beveiligingsmaatregelen te hebben buit gemakkelijk vinden, bijvoorbeeld DELTAPLAN FRAUDE Reint Kasteleijn is afdelingsmanager Speciale Zaken bij Univé Verzekeringen en houdt zich onder meer bezig met consumentenfraude bij verzekeraars. Hij besprak een reeks van problemen op dit gebied in de praktijk, zoals om te beginnen het kunnen erkennen dat er gefraudeerd wordt en vervolgens het kunnen herkennen en bewijzen van fraude, het fraudebeleid versus commerciële belangen, belangenverstrengeling en de veelal geringe capaciteit om er iets tegen te kunnen doen. Kasteleijn maakte onderscheid tussen de beroepsfraudeur en de gelegenheidsfraudeur en tussen vier verschillende soorten fraude: majoreren (meer claimen dan de werkelijke schade), fingeren (doen alsof er schade is of feiten verdraaien zodat de schade onder de polisdekking valt), ensceneren (het opzettelijk veroorzaken van schade) en verzwijgen (bij het afsluiten van de verzekering). Reint Kasteleijn ging vervolgens in op het zogenoemde Deltaplan Fraude. Dit project van het Verbond van Verzekeraars moet in 2008 voltooid zijn en dan hebben De onderlinge november

12 Interpolis Agro. Van der Burgt presenteerde tijdens de workshop de uitkomsten van een onderzoek onder vierhonderd ondernemers naar de beleving van inbraakpreventie en naar de daadwerkelijke maatregelen door agrariërs. Ook gaf hij aan wat Interpolis op dit gebied doet, bijvoorbeeld op beurzen en door middel van nieuwsbrieven en brochures. geleid tot een vertienvoudiging van de pakkans, een verdubbeling van de gedetecteerde fraudeomvang en een fraudebeleid dat in de bedrijfsprocessen is geborgd. LUXE INBOEDELS IN BUITENGEBIEDEN De eerste workshop ging over de mogelijkheden en onmogelijkheden bij inbraakpreventie ten aanzien van luxe inboedels in buitengebieden. De workshop werd geleid door Jan den Dekker, schaderegelaar en adviseur bij expertisebureau Compander. Den Dekker legde de deelnemers een casus voor met open en gesloten vragen over de beveiliging van een vrijstaand woonhuis in een buitengebied. Als mogelijkheden noemde Den Dekker een aantal organisatorische maatregelen, hang- en sluitwerk, inbraakwerende beglazing, elektronische beveiliging en nog een aantal zaken, maar onmogelijk is het volgens hem om inbraken te voorkomen, braakschade te voorkomen en beveiligingskosten laag te houden. ALARMOPVOLGING ONBEGONNEN WERK De tweede workshop behandelde inbraakpreventie in het midden- en kleinbedrijf. Niek Brouwers, oud-rechercheur en nu werkzaam bij Interpolis, liet de videoopname zien van een snelkraak in een modezaak. Hoewel de winkel bouwkundig en elektronisch volgens klasse 4 was beveiligd, slaagden drie inbrekers erin de zaak in nog geen drie minuten nagenoeg volledig leeg te halen. Brouwers toonde aan dat adequate alarmopvolging in dergelijke situaties een onbegonnen zaak is, omdat de politie of de particuliere beveiliger dan als het ware aan het einde van de straat aanwezig moet zijn, om op tijd bij de kraak aan te kunnen komen. Ook liet Niek Brouwers zien hoe de winkel toch nog beter te beveiligen was geweest, onder meer met een stalen rolhek achter de voorpui. PREVENTIE IS LASTIG De derde workshop, over inbraakpreventie op een agrarisch bedrijf, werd geleid door Aloys van der Burgt, agrarisch specialist bij INFORMATIEMARKT De deelnemers aan de FOV-Preventiedag konden tot slot een informatiemarkt bezoeken waar zes ondernemingen presentaties gaven van hun producten en diensten. ASB-Security, Compander, het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid, Troostwijk Rebel Risk Consultants, Alewijnse Beveiliging & ICT en Comari Beveiligingsproducten hadden er een stand, waar men tijdens de hele dag informatie en foldermateriaal kon krijgen. COLOFON De onderlinge is een uitgave van de FOV (Federatie van Onderlinge Verzekeringmaatschappijen in Nederland) en verschijnt 10 keer per jaar in een oplage van exemplaren. Leden van de FOV zijn gratis geabonneerd op De onderlinge. Redactiecommissie: A.J.M. Kok mr. Chr. van Toor Met medewerking van: Peter van Steen, Geldermalsen Redactiesecretariaat: Loes Malherbe Postbus 92, 3980 CB Bunnik Telefoon Telefax info@fov.nl Internet Productie en druk: Drukkerij De Eendracht, Schiedam Overname van (gedeelten van) artikelen is toegestaan mits de bron wordt vermeld. ISSN De onderlinge november 2006