HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP. richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden

Transcriptie

1 HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden oktober 2012

2 2 Handboek voor het Landschap afb. 1. Kaart Ontwikkelingsvisie 2015 LOP Stadsregio Leeuwarden

3 HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP Aanleiding Het Landschapsontwikkelingsplan, Ontwikkelingsvisie voor de Stadsregio Leeuwarden (2004) geeft de ambities weer van de zes gemeenten in de Stadsregio Leeuwarden: Leeuwarderadeel, Leeuwarden, Tytsjerksteradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Menameradiel. Na 2004 zijn zowel door de Provincie Fryslân als deze zes gemeenten nieuwe beleidsdocumenten opgesteld. Het LOP is hiermee als beleidsdocument op onder andere de onderdelen ruimtelijke kwaliteit, landschap en cultuurhistorie verouderd. Het Handboek voor het landschap dient als methodiek om het LOP operationeel te maken ten behoeve van de landschappelijke inpassing van ruimtelijke plannen in de verschillende gemeenten. Een regionaal landschapskader Het handboek geeft een actueel beeld van de drie landschapstypen Oude klei (Westergo en Oostergo), Jonge klei (Middelzeegebied) en het Lage Midden (veengebied). De zandgronden van de Noardlike Fryske Wâlden (NFW) worden binnen het handboek niet uitgewerkt. Voor de NFW wordt verwezen naar de landschapsvisie Boer en landschap (december 2009) waarin ruimtelijke kwaliteit en landbouwkundig functioneren in de NFW centraal staan. Het handboek draagt bij aan de onderlinge afstemming tussen de zes gemeenten. Het document is gezamenlijk met de zes gemeenten opgesteld, waarmee voor de Stadsregio een eenduidig landschapskader is geformuleerd. Het document is voor ambtelijk gebruik en dient als toetsingsmethodiek geïnspireerd vanuit het landschap. Per gemeente kan met het handboek voor een betere landschappelijke inpassing van ruimtelijke plannen worden gezorgd. Het handboek sluit aan bij het huidige provinciale en gemeentelijke beleid en vormt hiermee het regionale landschapskader voor de Stadsregio Leeuwarden. Actuele thema s Waar in het LOP de ambitie voor het landschap is vastgelegd, gaat het handboek in op de actuele ruimtelijke thema s zoals stads- en dorpsranden, landelijk(e) (ge) bouwen, water-, groen- en infrastructuur. Met deze thema s hebben alle gemeenten afzonderlijk in de dagelijkse uitvoeringspraktijk te maken. Landschapsspecifieke richtlijnen voor deze thema s en handvatten voor de praktijk geven de gemeenten een methodiek waarmee zij deze ruimtelijke plannen landschappelijk kunnen inpassen en zo uitvoering kunnen geven aan de ambities vanuit het LOP en overig actueel ruimtelijk beleid. Beleid De Provinciale Verordening Romte Fryslân (2011) regelt die onderwerpen uit het Streekplan (2007), waarvan de juridische doorwerking en borging in ruimtelijke plannen van gemeenten noodzakelijk is. In de verordening wordt onder andere een landschapstypering van het gehele Friese landschap beschreven. Op dit moment wordt met Grutsk op e Romte (Grutsk, medio 2012) een uitwerking gemaakt van het Streekplan Om de kwaliteit fan de romte (2007). Grutsk is het Werkboek Landschap, Cultuurhistorie en Stedenbouw waarmee voor alle landschapstypen in Fryslân de kernkwaliteiten worden aangegeven. Daarin worden op basis van te verwachten ontwikkelingen, ontwikkelingsrichtingen aangegeven voor behoud en ontwikkeling van datzelfde landschap. Naast provinciaal beleid is er ook gemeentelijk beleid waarin de kwaliteit van het landschap wordt geborgd. Het huidige landschapsbeleid verschilt in de Stadsregio echter per gemeente. De kennis over en de bewustwording van het Friese landschap binnen de Stadsregio is zeer divers. Dit blijkt onder andere uit de verschillende gemeentelijke structuurvisies en bestemmingsplannen. Van de zes gemeenten hebben drie gemeenten een structuurvisie (Boarnsterhim 2009, Tytsjerksteradiel 2010 en Littenseradiel 2011) en zijn een drietal gemeenten bezig met een herziening van hun bestemmingsplan voor het buitengebied (Littenseradiel, Tytsjerksteradiel en Leeuwarderadeel). N0.0RDPEIL 3

4 HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden In opdracht van het Gebiedsplatform Plattelânsprojekten en tot stand gekomen en mede mogelijk gemaakt in samenwerking met de gemeenten Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Tytsjerksteradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Menameradiel Adviseur: N0.0RDPEIL landschap.stedenbouw oktober Handboek voor het Landschap

5 INHOUD Handboek voor het landschap 3 Leeswijzer LANDSCHAP IN BEELD Oude Kleilandschap Jonge Kleilandschap Lage Midden (veen) RICHTLIJNEN PER THEMA Stads- en dorpsranden Landelijk(e) (ge)bouwen Waterstructuur Groenstructuur Infrastructuur HANDVATTEN PER SCHAALNIVEAU Handvatten Praktijksituaties 57 Literatuurlijst 71 Lijst van afbeeldingen 73 N0.0RDPEIL 5

6 6 Handboek voor het Landschap afb. 2. Topografische kaart met contour Stadsregio

7 LEESWIJZER Het Handboek voor het landschap bestaat uit een Handboek en een Handleiding met richtlijnen en handvatten. Het handboek beschrijft het landschap in de Stadsregio Leeuwarden, welke richtlijnen er per landschapstype en welke handvatten per schaalniveau worden toegepast. Zowel het handboek als de handleiding is opgebouwd uit drie delen, namelijk Landschap in beeld (1.0), Richtlijnen per thema (2.0) en Handvatten per schaalniveau (3.0). Hoofdstuk 1.0 Landschap in beeld bestaat uit een beschrijving van DNA van het landschap in de Stadsregio. Zij beschrijft per landschapstype de landschappelijke kenmerken. Deze zijn overgenomen uit de Provinciale Verordening Romte Fryslân (2011). Hoofdstuk 2.0 Richtlijnen per thema koppelt de ambitie vanuit het Landschapsontwikkelingsplan (2004) en de (huidige) ruimtelijke subthema s aan de verschillende landschapstypen in de Stadsregio. Hoofdstuk 3.0 Handvatten per schaalniveau bevat een stappenplan hoe een goede landschappelijke inpassing van een ruimtelijke ontwikkeling binnen een thema te realiseren is: op de schaal van (I) het landschap, (II) de omgeving en (III) de locatie. Aan de hand van dit stappenplan zijn een twaalftal praktijksituaties als voorbeeld nader uitgewerkt. Deze praktijksituaties zijn in het handboek ter inspiratie opgenomen. Het betreft onder andere een dorpsuitbreiding in het jonge kleilandschap, een uitbreiding van een agrarisch bedrijf in het oude kleilandschap en een herinrichting van een recreatief terrein in het Lage Midden. De handleiding (per gemeente) is een beknopte weergave van het handboek. Deze handleiding toont van iedere gemeente in de Stadsregio Leeuwarden het DNA van het landschap. Op deze kaart zijn de landschappelijke kenmerken van de gemeenten weergegeven waarna op de achterzijde een overzicht is van de Richtlijnen per thema en de Handvatten per schaalniveau. N0.0RDPEIL 7

8 LANDSCHAPSTYPEN kwelderwal kweldervlakte kleiterpenlandschap klei op veengebied oude zeepolders in jonge kleilandschap oude zeepolders in oude kleilandschap jonge zeepolders droogmakerijen veenweidegebieden veenderijen beekdallandschap hoogveenontginning woudontginning heideontginning Fries essenlandschap VERKAVELING blokverkaveling, grootschalige blokverkaveling, kleinschalige blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige opstrekkende verkaveling, kleinschalige opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) polderverkaveling (meerpolders) es- / esachtige verkaveling BLAUW vaar dorpsvaart meren en poelen bos singelstructuur terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken binnendijken hemdijken (veen)polderdijken slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) rijks toekomstige verdwenen spoorlijn afb. 3. Gebieds-DNA Stadsregio ROOD stedelijke/dorps bebouwing beschermd stads-/dorpsgezicht bedrijventerrein kassen recreatieterrein landelijke gebouwen

9 LANDSCHAP IN BEELD OUDE KLEILANDSCHAP 1.2 JONGE KLEILANDSCHAP 1.3 LAGE MIDDEN (bron hoofdstuk 1.0; Landschap in beeld (gebiedsindeling en tekstgedeelten die betrekking hebben op specifiek de landschappen en landschapstypen in de Stadsregio Leeuwarden): Landschapsontwikkelingplan, 2004 en Provinciale Verordening Romte Fryslân, 2011) N0.0RDPEIL 9

10 OOSTERGO WESTERGO 10 Handboek voor het Landschap afb. 4. Gebieds-DNA oude kleilandschap

11 oude in oude jonge kleilandschap kleilandschap droogmakerijen klei opzeepolders veengebied veenweidegebieden kweldervlakte kleiterpenlandschap veenderijen oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepolders oude zeepolders in oude kleilandschap veenweidegebieden oude zeepolders in jonge kleilandschap veenderijen kleiterpenlandschap klei op veengebied beekdallandschap oude zeepolders in oude kleilandschap droogmakerijen jonge zeepolders in oude kleilandschap veenderijen oude zeepolders beekdallandschap klei opzeepolders veengebied oude in jonge kleilandschap hoogveenontginning jonge zeepolders LANDSCHAPSTYPEN veenweidegebieden droogmakerijen beekdallandschap jonge zeepolders hoogveenontginning jonge kleilandschap kleilandschap oude zeepolders in oude woudontginning droogmakerijen kwelderwal veenderijen veenweidegebieden hoogveenontginning droogmakerijen woudontginning oude zeepolders in oude kleilandschap jonge zeepolders heideontginning veenweidegebieden LANDSCHAPSTYPEN kweldervlakte beekdallandschap veenderijen woudontginning veenweidegebieden heideontginning jonge zeepolders droogmakerijen Fries essenlandschap LANDSCHAPSTYPEN veenderijen kwelderwal kleiterpenlandschap hoogveenontginning beekdallandschap heideontginning veenderijen Fries essenlandschap droogmakerijen veenweidegebieden kwelderwal LANDSCHAPSTYPEN beekdallandschap kweldervlakte klei op veengebied woudontginning hoogveenontginning Fries essenlandschap beekdallandschap veenweidegebieden veenderijen VERKAVELING kweldervlakte kwelderwal hoogveenontginning kleiterpenlandschap oude zeepolders in jonge kleilandschap heideontginning woudontginning hoogveenontginning VERKAVELING veenderijen beekdallandschap blokverkaveling, grootschalige kleiterpenlandschap kweldervlakte woudontginning klei op veengebied oude zeepolders in oude kleilandschap Fries essenlandschap heideontginning VERKAVELING woudontginning blokverkaveling, grootschalige beekdallandschap hoogveenontginning blokverkaveling, kleinschalige klei op veengebied kleiterpenlandschap heideontginning oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepolders Fries essenlandschap blokverkaveling, grootschalige heideontginning blokverkaveling, kleinschalige hoogveenontginning woudontginning blokverkaveling, onregelmatig oude zeepolders in jonge kleilandschap klei op veengebied Fries essenlandschap oude kleilandschap droogmakerijen VERKAVELING blokverkaveling, kleinschalige Fries essenlandschap blokverkaveling, onregelmatig woudontginning heideontginning opstrekkende verkaveling, grootschalige oude kleilandschap oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepoldersonregelmatig veenweidegebieden grootschalige VERKAVELING blokverkaveling, opstrekkende verkaveling, grootschalige heideontginning Fries essenlandschap opstrekkende verkaveling, kleinschalige jonge zeepolders oude zeepolders in oude kleilandschap VERKAVELING droogmakerijen veenderijen blokverkaveling, kleinschalige grootschalige opstrekkende verkaveling, grootschalige VERKAVELING opstrekkende verkaveling, kleinschalige Fries essenlandschap opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling droogmakerijen jonge zeepolders grootschalige veenweidegebieden beekdallandschap blokverkaveling, onregelmatig kleinschalige opstrekkende verkaveling, kleinschalige blokverkaveling, grootschalige opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling VERKAVELING polderverkaveling (zeepolders) veenweidegebieden droogmakerijen blokverkaveling, kleinschalige veenderijen hoogveenontginning opstrekkende verkaveling, grootschalige blokverkaveling, kleinschalige onregelmatig jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, polderverkaveling (zeepolders) VERKAVELING grootschalige blokverkaveling, polderverkaveling (meerpolders) veenderijen veenweidegebieden blokverkaveling, onregelmatig beekdallandschap woudontginning opstrekkende verkaveling, kleinschalige grootschalige polderverkavelingonregelmatig (zeepolders) blokverkaveling, polderverkaveling (meerpolders) grootschalige blokverkaveling, kleinschalige es/ esachtige verkaveling beekdallandschap veenderijen grootschalige hoogveenontginning heideontginning opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling kleinschalige polderverkaveling (meerpolders) opstrekkende verkaveling, grootschalige es- / esachtige verkaveling kleinschalige blokverkaveling, onregelmatig hoogveenontginning beekdallandschap opstrekkende verkaveling, kleinschalige woudontginning Fries essenlandschap polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling es/ esachtigeverkaveling, verkavelingkleinschalige opstrekkende blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige BLAUW woudontginning hoogveenontginning opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling heideontginning polderverkaveling (meerpolders) (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling BLAUW grootschalige opstrekkende verkaveling, kleinschalige vaar heideontginning woudontginning polderverkaveling (zeepolders) Fries essenlandschap VERKAVELING es/ esachtige verkaveling polderverkaveling (meerpolders) BLAUW polderverkaveling (zeepolders) vaar kleinschalige opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling dorpsvaart Fries heideontginning polderverkaveling (meerpolders) blokverkaveling, grootschalige es/ essenlandschap esachtige verkaveling vaar polderverkaveling (meerpolders) dorpsvaart opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) meren en poelen Fries essenlandschap es/ esachtige verkaveling VERKAVELING blokverkaveling, kleinschalige BLAUW dorpsvaart es/ esachtige verkaveling meren en poelen (meerpolders) (zeepolders) polderverkaveling VERKAVELING grootschalige blokverkaveling, onregelmatig vaar BLAUW meren en poelen polderverkaveling (meerpolders) es/ esachtige verkaveling grootschalige VERKAVELING BLAUW blokverkaveling, kleinschalige opstrekkende verkaveling, grootschalige dorpsvaart vaar BLAUW es- / esachtige verkaveling bos kleinschalige blokverkaveling, grootschalige vaar onregelmatig opstrekkende verkaveling, kleinschalige meren en poelen dorpsvaart vaar bos BLAUW singelstructuur onregelmatig blokverkaveling, kleinschalige dorpsvaart grootschalige opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling meren en poelen bos dorpsvaart singelstructuur BLAUW vaar terp opstrekkende verkaveling, grootschalige blokverkaveling, onregelmatig meren en poelen kleinschalige polderverkaveling (zeepolders) singelstructuur meren en poelen terp vaar dorpsvaart middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) kleinschalige opstrekkende verkaveling, grootschalige jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (meerpolders) bos terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) dorpsvaart meren en poelen zeepolderdijken jonge veen/heide-verkaveling opstrekkende kleinschalige polderverkaveling (zeepolders) es/ esachtigeverkaveling, verkaveling singelstructuur bos middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken meren en poelen binnendijken polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling bos (meerpolders) terp singelstructuur zeepolderdijken bos binnendijken hemdijken (meerpolders) polderverkaveling (zeepolders) singelstructuur es- / esachtige zeedijken verkaveling BLAUW middeleeuwse (Oostergo/Westergo) terp binnendijken singelstructuur hemdijken bos (veen)polderdijken es- / esachtige zeedijken verkaveling polderverkaveling (meerpolders) terp vaar zeepolderdijken middeleeuwse (Oostergo/Westergo) hemdijken terp (veen)polderdijken bos singelstructuur slaperdijken es/ esachtige zeedijken verkaveling middeleeuwse (Oostergo/Westergo) BLAUW dorpsvaart binnendijken zeepolderdijken (veen)polderdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) slaperdijken singelstructuur terp rivierdijken (Oostergo Leppe) BLAUW zeepolderdijken vaar meren en poelen hemdijken binnendijken slaperdijken zeepolderdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) vaar BLAUW binnendijken dorpsvaart (Oostergo Leppe) (veen)polderdijken hemdijken rivierdijken binnendijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken dorpsvaart vaar hemdijken meren en poelen slaperdijken (veen)polderdijken hemdijken zeepolderdijken binnendijken rijks meren en poelen dorpsvaart (veen)polderdijken bos rivierdijken (Oostergo Leppe) slaperdijken (veen)polderdijken rijks binnendijken hemdijken meren slaperdijken en poelen singelstructuur rivierdijken rijks slaperdijken(oostergo Leppe) hemdijken (veen)polderdijken toekomstige rivierdijken (Oostergo Leppe) bos terp rivierdijken (Oostergo Leppe) toekomstige (veen)polderdijken slaperdijken verdwenen bos singelstructuur middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) rijks toekomstige verdwenen slaperdijken(oostergo Leppe) rivierdijken spoorlijn singelstructuur bos terp zeepolderdijken rijks verdwenen spoorlijn rivierdijken (Oostergo Leppe) terp singelstructuur rijks middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) binnendijken toekomstige spoorlijn rijks ROOD middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) terp zeepolderdijken hemdijken verdwenen toekomstige ROOD rijks stedelijke/dorps bebouwing zeepolderdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) toekomstige binnendijken (veen)polderdijken spoorlijn verdwenen ROOD toekomstige bebouwing stedelijke/dorps rijks beschermd stads-/dorpsgezicht binnendijken zeepolderdijken verdwenen hemdijken slaperdijken spoorlijn stedelijke/dorps bebouwing verdwenen beschermd stads-/dorpsgezicht toekomstige bedrijventerrein hemdijken binnendijken spoorlijn (veen)polderdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) ROOD beschermd stads-/dorpsgezicht spoorlijn bedrijventerrein toekomstige verdwenen kassen (veen)polderdijken hemdijken slaperdijken stedelijke/dorps bebouwing ROOD bedrijventerrein kassen verdwenen spoorlijn recreatieterrein slaperdijken (veen)polderdijken ROOD rivierdijken (Oostergo Leppe) beschermd stads-/dorpsgezicht stedelijke/dorps bebouwing kassen ROOD recreatieterrein spoorlijn landelijke gebouwen rivierdijken Leppe) slaperdijken stedelijke/dorps bebouwing rijks (Oostergo bedrijventerrein beschermd stads-/dorpsgezicht recreatieterrein stedelijke/dorps bebouwing landelijke gebouwen ROOD LEGENDA 1.1 OUDE KLEILANDSCHAP de daaropvolgende bedijkingen. Op de kwelderwal komen reeksen van terpdorpen voor, die via een lineaire hoofdontsluiting met elkaar zijn verbonden. De Westergo ligt verkavelingsrichting staat haaks op de kwelderwal met Westergo. Westergo wordt gekenmerkt door een stelsel variaties hierop in de vorm van lokale meer of minder van rugvormige kwelderwallen en daartussen gelegen radiaire ontsluitings- en verkavelingspatronen rondom de langwerpige laaggelegen kweldervlaktes. In het zuidelijke terpen. Het grondgebruik bestaat op de kwelderwal veelal deel van Westergo ligt een uitgestrekt kleiterpengebied uit akkerbouw terwijl de lagergelegen kweldervlakte en waar het grasland, vele voormalige kreken, vaarten en het aansluitende kleiterpengebied uit grasland bestaan. Aan de westzijde van het Middelzeegebied verspreid liggende terpdorpen het karakter bepalen. Toen de zee achter de dijken bedwongen was, kwam meer De fysische ondergrond in het kleiterpengebied verspreide bewoning van losse boerderijen tot ontwikkeling. wordt gekenmerkt door een uiterst grillig patroon In het gebied van het kleiterpenlandschap komen van kweldervlakten waarin vele slenken, ruggen en meer onregelmatige blokvormige en mozaïekachtige kommen voorkomen met zo nu en dan oude polder- of verkavelingen voor met plaatselijk radiaire (straalvormige) zeedijken. Hiermee hangt ook het grillige, ruimtelijke verkavelingen rond terpen en specifieke strengen (lange complexe occupatiepatroon samen. Hetzelfde geldt smalle) verkaveling rond kreken. De en zijn hier veelal voor de natuurlijke hoogteverschillen in de vorm van kronkelig. In het gebied van de kwelderwallen en -vlakten ruggen en kommen en het stelsel van dijken, paden en komen blokvormige verkavelingen voor, veelal min of vaarten. Ontsluitingsen liggen op oude kreekruggen meer rechte en en ook de dorpsplattegronden zijn (verhogingen) of radiaal rond de terpen. Veel paden en hierop geënt. De kwelderwallen zijn veelal in gebruik en lopen dood in de lagere delen (insteeken) of voor akkerbouw of (glas)tuinbouw terwijl de lagere zijn later doorgetrokken als ruilverkavelingsen. Rond de kweldervlaktes vooral uit grasland bestaan. terpdorpen komt een terpgericht stelsel van kerkenpaden voor. Vroeger was het waterennet van opvaarten Oostergo en miedvaarten uiterst belangrijk. Nu nog liggen vele Oostergo ligt aan de oostzijde van de Middelzee. Zij dorpen en boerderijen aan op- of miedvaarten. Behalve bestaat uit een brede zone bestaande uit kleigronden. enige (zware) beplanting en verspreid voorkomende Op de relatief hoog gelegen kwelderwal is de eerste erfbeplanting bij dorpen en boerderijen is er geen bewoning in het kleigebied tot stand gekomen. De opgaande beplanting. Kenmerkend is de grootschalige nederzettingsvorming heeft zich sterk ontwikkeld door openheid met puntvormige verdichtingen. de voortdurende ophoging tot terpenbewoning en N0.0RDPEIL 11

12 KWELDERWAL (WESTERGO) BLAUW Water Verkaveling - opvaarten richting de dorpen en op rand van de kwelderwal - onregelmatige blokverkaveling Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig open landschap Structuren - enigszins verhoogde ligging van veelal evenwijdig aan elkaar gelegen lineaire lijnen van kwelderwallen; grote variatie aan kwelderwallen; van zeer smal (enkele honderden meters) tot zeer brede (1 tot 2 kilometer) Beplanting - lengterichting van de kwelderwallen benadrukt door en en beplanting geconcentreerd bij terpdorpen en boerenerven, en veelal onbeplant Wegen - hoge ligging over kwelderwal, insteeken hier haaks op ROOD Dorpen Boerenerven - terpdorpen langs en op kwelderwallen - langs en op kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte 12 Handboek voor het Landschap

13 BLAUW KWELDERWAL (OOSTERGO) Water Verkaveling - aanwezigheid van kreekachtige natuurlijke waterlopen vooral in het noordoosten en rechtere opvaarten - onregelmatig slotenpatroon (blokverkaveling) Maat en schaal - midden tot grootschalig Structuren - lijn van kwelderwal langs Middelzee Beplanting - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, en transparant beplant, overige en nauwelijks beplant, incidenteel voorkomen geïsoleerde boselementen Wegen - hoge ligging van hoofdontsluiting over kwelderwal, insteeken hier haaks op - en in lengterichting van kwelderwal ROOD Dorpen Boerenerven - lijn van terpdorpen langs de geconcentreerd op de kwelderwal - langs de en op de kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte N0.0RDPEIL 13

14 KWELDERVLAKTE (WESTERGO) BLAUW Water verkaveling - aanwezigheid grote vaarten en voormalige kreken (lengterichting), opvaarten vaak haaks hierop - regelmatige slotenpatroon (blokverkaveling) Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig; open tot zeer open gebieden (gerichte openheid) Structuren - langwerpige ruimten begrensd door lijnvormige kwelderwallen Beplanting - puntsgewijs bij boerenerven en terpdorpen, en in kweldervlakte veelal onbeplant Wegen - hoge ligging over kwelderwal, insteeken hier haaks op door kweldervlakte ROOD Dorpen Boerenerven - terpdorpen langs en buiten kweldervlakte op kwelderwallen - langs en op kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte 14 Handboek voor het Landschap

15 BLAUW KWELDERVLAKTE (OOSTERGO) Water verkaveling - aanwezigheid kreekachtige natuurlijke waterlopen; opvaarten naar de Dokkumer Ee of de voormalige Middelzee - regelmatig en onregelmatig slotenpatroon (blokverkaveling), plaatselijk radiaire verkaveling rond terpen Maat en schaal - grootschalig Structuren - begrenzende enigszins verdichte grootschalige kwelderwal langs Middelzee, delen van de Dokkumer Ee, grote vaarten en dorpsopvaarten Beplanting - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, en onbeplant, geïsoleerde, onregelmatig voorkomende boselementen (b.v. eendenkooien) Wegen - veel doodlopende en duiden op vroeger hooilandgebruik haaks op kwelderwal, deels doorgekoppeld als ruilverkavelingsen ROOD Dorpen Boerenerven - bebouwing geconcentreerd op terpen - relatief schaars en verspreid voorkomend N0.0RDPEIL 15

16 KLEITERPENLANDSCHAP (WESTERGO) BLAUW Water Verkaveling - aanwezigheid vaarten en opvaarten en sterk slingerende voormalige slenken - plaatselijk radiaire verkaveling bij terpen, zeer oude onregelmatige blokkenverkaveling Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig open landschap, begrensde horizon (binnen ca 3-5 km) Structuren - hogere terpen in open landschap Beplanting - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, spaarzaam langs en Wegen - kronkelig, willekeurig patroon; kerkenpaden (concentraties kerkenpaden o.a. bij Jorwerd, Hijlaard, Blessum en Boksum) ROOD Dorpen Boerenerven - verspreid liggende terpdorpen; kleine dorpen - aan randen van terpdorpen of verspreid liggend, soms op huisterpen 16 Handboek voor het Landschap

17 BLAUW KLEITERPENLANDSCHAP (OOSTERGO) Water Verkaveling - voormalige sterk kronkelige kreken, vaarten en opvaarten en hoofdvaart als Dokkumer Ee - onregelmatige blokken, plaatselijk radiaire verkaveling bij terpen Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig, open landschap met een visuele begrenzing (binnen ca 3-5 km) Structuren - fijnmazig landschap door verkavelingen dorpen op relatief hoge terpen, sterk kronkelige en en slenken Beplanting - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, en veelal onbeplant Wegen - kronkelig, willekeurig patroon ROOD Dorpen Boerenerven - verspreid liggende terpdorpen - aan randen van terpdorpen of verspreid liggend, soms op huisterpen N0.0RDPEIL 17

18 KLEI OP VEENGEBIED (OOSTERGO) BLAUW Water Verkaveling - kanalen, (op)vaarten, kronkelige voormalige kreken, ringvaarten - van onregelmatig blok- tot een opstrekkende verkaveling zoals in de veengebieden Maat en schaal - grootschalig open landschap Structuren - Dokkumer Ee en plaatselijk ijle bebouwingslinten en grootschalige stedelijke structuren bij Leeuwarden Beplanting - vooral rond erven en bewoningslinten; schaars langs en Wegen - voornamelijk opstrekkende en plaatselijk haaks hierop ruilverkavelingsen ROOD Dorpen Boerenerven - verspreid enkele terpdorpen - bij terpdorpen en schaars losliggende of langs dijken en en geordende matig beplante erven 18 Handboek voor het Landschap

19 BLAUW DROOGMAKERIJEN (OOSTERGO) Water Verkaveling - poldersloten en ringvaarten - regelmatige blokvormig en opstrekkende percelen Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig Structuren - orthogonale structuren Beplanting - spaarzaam, puntsgewijs bij boerderijen Wegen - rechte lijnen, spaarzaam voorkomend ROOD Dorpen Boerenerven - geen dorpen - spaarzaam voorkomend, verspreide boerenerven N0.0RDPEIL 19

20 BEEKDALLANDSCHAP (OOSTERGO) BLAUW Water Verkaveling - lengte richting brede beekloop (plaatselijk met bochtafsnijdingen) en aangepaste bochten deels gekanaliseerd en kunstmatige vormen van oeververdediging - hoofdrichting opstrekkend haaks op de beekloop met verschillende andere verkavelingspatronen met grote afwisseling in variatie en schaal Maat en schaal - middenschalig, gesitueerd in ruimere grootschalige omgeving Structuren - kronkelig (en rechtgetrokken) patroon van oude beeklopen, dijken en parallelle en, gerichte openheid in klei op veen gebied Beplanting - voornamelijk grasland en deels natuurlijke oeverbegroeiing (grasland en riet), stroomdalen vrijwel afwezigheid van opgaande beplanting, plaatselijke verdichting door verlande petgaten Wegen - grotendeels parallelle en aan beken ROOD Dorpen Boerenerven - lokaal verspreide lintbebouwing of bebouwing langs de dijken - verspreid liggende erven 20 Handboek voor het Landschap

21 BLAUW OUDE ZEEPOLDERS (OOSTERGO) Verkaveling - opstrekkende verkaveling, jongere aandijkingen veelal per polder meer blokverkaveld Maat en schaal - grootschalig Structuren - lineaire structuur van aandijkingsdijken (Oude Leije, Hege Hearewei); zakelijk polderlandschap met robuuste hoofdstructuur van dijken en watergangen en markante grenzen Beplanting - puntsgewijs bij boerenerven (beplanting rond erven maar gedeeltelijk aanwezig), en onbeplant Wegen - binnendijks, onderaan de zeedijk gelegen en vele en en paden haaks op kwelderwal (zgn. loanen) ROOD Dorpen Boerenerven - geen dorpen aanwezig - onderaan de Nieuwe Zeedijk en langs de lijn Hege Hearewei / Ljouwerterdyk N0.0RDPEIL 21

22 22 Handboek voor het Landschap afb. 5. Gebieds-DNA jonge kleilandschap

23 LEGENDA blokverkaveling, onregelmatig jonge woudontginning Fries opstrekkende essenlandschap zeepolders verkaveling, kleinschalige grootschalige VERKAVELING opstrekkende verkaveling, grootschalige droogmakerijen heideontginning opstrekkende verkaveling, jonge kleinschalige veen/heide-verkaveling blokverkaveling, opstrekkende LANDSCHAPSTYPEN grootschalige verkaveling, kleinschalige veenweidegebieden Fries VERKAVELING polderverkaveling opstrekkende essenlandschap verkaveling, (zeepolders) jonge veen/heide-verkaveling LANDSCHAPSTYPEN blokverkaveling, opstrekkende kwelderwal kleinschalige verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling veenderijen blokverkaveling, polderverkaveling grootschalige (meerpolders) (zeepolders) kwelderwal blokverkaveling, polderverkaveling kweldervlakte onregelmatig (zeepolders) beekdallandschap VERKAVELING blokverkaveling, es- polderverkaveling / esachtige verkaveling kleinschalige (meerpolders) kweldervlakte opstrekkende polderverkaveling kleiterpenlandschap verkaveling, grootschalige (meerpolders) hoogveenontginning blokverkaveling, es- / esachtige verkaveling grootschalige onregelmatig kleiterpenlandschap opstrekkende es- / op esachtige veengebied verkaveling, kleinschalige verkaveling woudontginning LANDSCHAPSTYPEN blokverkaveling, opstrekkende BLAUW verkaveling, kleinschalige grootschalige klei opstrekkende veengebied oude zeepolders verkaveling, in jonge kleilandschap jonge veen/heide-verkaveling heideontginning kwelderwal blokverkaveling, opstrekkende vaar BLAUW verkaveling, onregelmatig kleinschalige polderverkaveling BLAUW oude zeepolders in (zeepolders) jonge oude kleilandschap Fries kweldervlakte opstrekkende dorpsvaart vaar essenlandschap verkaveling, grootschalige jonge veen/heide-verkaveling oude polderverkaveling in vaar jonge zeepolders (meerpolders) oude kleilandschap kleiterpenlandschap opstrekkende polderverkaveling meren dorpsvaart verkaveling, (zeepolders) jonge es- en poelen zeepolders kleinschalige dorpsvaart droogmakerijen / esachtige VERKAVELING klei opstrekkende polderverkaveling meren droogmakerijen en veengebied poelen verkaveling, (meerpolders) jonge veen/heide-verkaveling meren veenweidegebieden en poelen blokverkaveling, oude polderverkaveling es- / esachtige zeepolders verkaveling grootschalige (zeepolders) jonge kleilandschap veenweidegebieden BLAUW veenderijen blokverkaveling, oude polderverkaveling bos zeepolders kleinschalige (meerpolders) oude kleilandschap veenderijen vaar beekdallandschap blokverkaveling, jonge es- BLAUW singelstructuur bos/ esachtige zeepolders verkaveling onregelmatig beekdallandschap dorpsvaart bos hoogveenontginning opstrekkende droogmakerijen vaar terp singelstructuurverkaveling, grootschalige hoogveenontginning meren singelstructuur woudontginning en poelen opstrekkende veenweidegebieden BLAUW dorpsvaart middeleeuwse terp verkaveling, zeedijken (Oostergo/Westergo) kleinschalige woudontginning terp heideontginning opstrekkende veenderijen vaar meren zeepolderdijken middeleeuwse en poelen verkaveling, zeedijken (Oostergo/Westergo) jonge veen/heide-verkaveling heideontginning middeleeuwse Fries essenlandschap zeedijken (Oostergo/Westergo) polderverkaveling beekdallandschap dorpsvaart binnendijken zeepolderdijken (zeepolders) Fries bos zeepolderdijken essenlandschap polderverkaveling hoogveenontginning meren hemdijken binnendijken singelstructuur poelen (meerpolders) binnendijken VERKAVELING es- woudontginning bos (veen)polderdijken hemdijken / esachtige verkaveling VERKAVELING terp hemdijken blokverkaveling, grootschalige heideontginning singelstructuur slaperdijken (veen)polderdijken middeleeuwse grootschalige (veen)polderdijken blokverkaveling, zeedijken kleinschalige (Oostergo/Westergo) BLAUW Fries bos terp rivierdijken slaperdijken zeepolderdijken essenlandschap (Oostergo Leppe) slaperdijken blokverkaveling, kleinschalige onregelmatig vaar singelstructuur middeleeuwse rivierdijken (Oostergo zeedijken Leppe) (Oostergo/Westergo) blokverkaveling, binnendijken rivierdijken opstrekkende (Oostergo verkaveling, onregelmatig Leppe) grootschalige dorpsvaart VERKAVELING terp zeepolderdijken hemdijken opstrekkende verkaveling, grootschalige kleinschalige meren blokverkaveling, middeleeuwse binnendijken rijks poelen zeedijken (veen)polderdijken grootschalige (Oostergo/Westergo) kleinschalige opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, zeepolderdijken hemdijken rijks opstrekkende slaperdijken verkaveling, kleinschalige jonge rijks polderverkaveling (zeepolders) veen/heide-verkaveling blokverkaveling, binnendijken (veen)polderdijken toekomstige rivierdijken onregelmatig (zeepolders) polderverkaveling (Oostergo (meerpolders) Leppe) bos opstrekkende hemdijken slaperdijken verdwenen toekomstige polderverkaveling verkaveling, (meerpolders) grootschalige toekomstige es- / esachtige verkaveling singelstructuur opstrekkende (veen)polderdijken rivierdijken spoorlijn verdwenen (Oostergo es- / esachtige verkaveling, Leppe) verkaveling kleinschalige verdwenen terp opstrekkende slaperdijken spoorlijn rijks verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling spoorlijn BLAUW middeleeuwse polderverkaveling rivierdijken ROOD (Oostergo zeedijken (zeepolders) Leppe) (Oostergo/Westergo) BLAUW vaar zeepolderdijken polderverkaveling rijks stedelijke/dorps ROOD bebouwing vaar toekomstige (meerpolders) ROOD dorpsvaart binnendijken es- beschermd stedelijke/dorps dorpsvaart / esachtige stads-/dorpsgezicht verkaveling bebouwing verdwenen stedelijke/dorps meren en poelen bebouwing hemdijken rijks toekomstige bedrijventerrein beschermd stads-/dorpsgezicht meren spoorlijn beschermd en poelen stads-/dorpsgezicht (veen)polderdijken BLAUW verdwenen kassen bedrijventerrein bedrijventerrein slaperdijken vaar toekomstige spoorlijn recreatieterrein kassen ROOD kassen bos rivierdijken dorpsvaart verdwenen landelijke recreatieterrein gebouwen (Oostergo Leppe) bos stedelijke/dorps recreatieterrein singelstructuur bebouwing meren spoorlijn ROOD landelijke singelstructuur en gebouwen beschermd poelen stads-/dorpsgezicht landelijke terp gebouwen stedelijke/dorps bebouwing terp bedrijventerrein middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) rijks ROOD beschermd stads-/dorpsgezicht middeleeuwse kassen zeepolderdijkenzeedijken (Oostergo/Westergo) bos stedelijke/dorps bedrijventerrein bebouwing zeepolderdijken recreatieterrein binnendijken toekomstige singelstructuur beschermd kassen stads-/dorpsgezicht binnendijken landelijke hemdijken gebouwen verdwenen terp bedrijventerrein recreatieterrein hemdijken (veen)polderdijken spoorlijn middeleeuwse kassen landelijke gebouwen (veen)polderdijken zeedijken (Oostergo/Westergo) slaperdijken zeepolderdijken recreatieterrein slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) ROOD binnendijken landelijke gebouwen rivierdijken (Oostergo Leppe) stedelijke/dorps hemdijken bebouwing beschermd (veen)polderdijken stads-/dorpsgezicht rijks bedrijventerrein slaperdijken rijks kassen 1.2 JONGE KLEILANDSCHAP De Middelzee is een ingepolderde zeearm die, gelegen tussen twee kwelderwallen, binnen het terpengebied lag. Het oudste gedeelte van de Middelzee loopt ver landinwaarts en eindigt tussen Sneek en Bolsward. De hier gelegen zuidelijke Middelzeepolders zijn ongeveer tussen 1000 en 1200 ingedijkt en worden om die reden gerekend tot het landschapstype van de Oude Zeepolders ; ook het Middelzeegebied iets noordelijker hiervan (tussen 1200 en 1500 ingedijkt) wordt tot dit type gerekend. Deze laatstgenoemde Oude Zeepolders onderscheiden zich van het aangrenzende terpengebied door de relatief lage ligging, de zeer schaarse bebouwing, een overend regelmatige blokverkaveling en een grootschalige openheid waarin slechts ondergeschikte verdichting aanwezig is. Veeteelt vormt hier het hoofdgebruik. Evenwijdig aan het scheidingswater de Zwette tussen Oostergo en Westergo en de dijken langs de Middelzee komen plaatselijk de zeldzame strengenverkavelingen voor. Door de cultuurhistorische betekenis en de gebiedseigenheid van dit verkavelingstype worden zij hoog gewaardeerd. Andere structuurelementen zijn het jaagpad langs de Zwette en de mied- en opvaarten in de Middelzeepolders. De N354, tussen Raard en Sneek, loopt over de oorspronkelijke Middelzeedijk. In het noordelijk gedeelte van de Middelzee ligt het Bildt. Deze polders zijn ontstaan tussen 1500 en 1750 door indijking van relatief hooggelegen kweldergronden. Vane hun ontstaan na de Middeleeuwen rekenen we deze polders tot de Jonge Zeepolders. Deze grootschalige open gebieden zijn overend planmatig ingericht en in gebruik genomen als akkerland. Er is een sterke geometrische indeling met overend regelmatige blokverkaveling. Deze verkavelingsvorm kan als kenmerkend voor zijn tijd beschouwd worden. Er is een lintvormige bebouwing ontstaan in de vorm van dijkdorpen en dorpen met een specifieke bebouwingsstructuur. De grootschalige openheid is afgebakend door de verdichtingen op de kwelderwallen. Opvallend in de Middelzeepolders is de visueel sterk dominerende invloed van de stad Leeuwarden. Door de verdere verstedelijking van Leeuwarden, Sneek en de ontwikkeling van veelsoortige infrastructuur is de open ruimte van het voormalige Middelzeegebied, vooral direct ten zuiden van Leeuwarden marginaal geworden. Ook vormen de hier relatief veel aanwezige hoogspanningsleidingen en plaatselijk voorkomende moderne windmolens een medebepalend kenmerk van dit gebied. N0.0RDPEIL 23

24 OUDE ZEEPOLDERS BLAUW Water Verkaveling - de Zwette (grenswater tussen Westergo en Oostergo) vaarten en opvaarten naar dorpen -relatief regelmatige slotenpatroon (blokverkaveling), opstrekkend vanuit de kwelderwallen Maat en schaal - open grootschalig gebied, lengterichting georiënteerd; de zuidelijkste en oudste polders hebben een meer ongerichte verkaveling Structuren - lange begeleidende lijnen van kwelderwallen, dwarsdijken en hoofdvaart (Zwette) Beplanting - puntsgewijs bij boerenerven, boombeplanting langs en op kwelderwallen Wegen - over dijken op kwelderwallen en op dwarsdijken in de polder; instekende hooi- of mieden ROOD Dorpen Boerenerven - langs de kwelderwallen van de Middelzee en op de kwelderwallen die de voormalige Marneslenk omzoomden - beplante agrarische erven langs de kwelderwallen, midden in de polder en sporadisch langs de Zwette 24 Handboek voor het Landschap

25 BLAUW JONGE ZEEPOLDERS Water Verkaveling - rechte sloten en vaarten en incidenteel onregelmatige kavelsloten als restanten van oude geulen - rationele blokverkaveling, ten noorden van Oudebildtdijk opstrekkend Maat en schaal - open en zeer grootschalig Structuren - rationele lineaire structuren, begrensd door verdichte lineaire kwelderwallen Beplanting - puntsgewijs bij boerenerven, spaarzaam boombeplanting langs en Wegen - rechte lijnen, op dijken of door polders ROOD Dorpen Boerenerven - bebouwing geconcentreerd op lange oost-west gelegen dorpsdijken evenwijdig aan elkaar met haaks hierop polderen - beplante agrarische erven langs dijken en polderen; door welvaart in de 19e eeuw van de akkerbouw nog fraaie boerderijen aanwezig N0.0RDPEIL 25

26 26 Handboek voor het Landschap afb. 6. Gebieds-DNA lage midden

27 LEGENDA kwelderwal Fries essenlandschap VERKAVELING hoogveenontginning oude droogmakerijen woudontginning zeepolders in jonge kleilandschap kweldervlakte VERKAVELING blokverkaveling, woudontginninggrootschalige oude veenweidegebieden heideontginning VERKAVELING zeepolders in oude kleilandschap kleiterpenlandschap VERKAVELING heideontginninggrootschalige kleinschalige jonge veenderijen Fries blokverkaveling, essenlandschap zeepoldersgrootschalige klei blokverkaveling, op veengebied grootschalige Fries droogmakerijen beekdallandschap blokverkaveling, essenlandschap kleinschalige onregelmatig kleinschalige oude blokverkaveling, zeepolders kleinschalige jonge kleilandschap blokverkaveling, opstrekkende verkaveling, onregelmatig grootschalige veenweidegebieden hoogveenontginning VERKAVELING blokverkaveling, onregelmatig oude blokverkaveling, zeepolders onregelmatig in oude kleilandschap VERKAVELING grootschalige kleinschalige veenderijen woudontginning blokverkaveling, opstrekkende verkaveling, grootschalige grootschalige jonge opstrekkende zeepolders verkaveling, grootschalige blokverkaveling, grootschalige kleinschalige jonge veen/heide-verkaveling LANDSCHAPSTYPEN beekdallandschap heideontginning blokverkaveling, opstrekkende verkaveling, kleinschalige kleinschalige droogmakerijen opstrekkende verkaveling, kleinschalige opstrekkende polderverkaveling blokverkaveling, verkaveling, kleinschalige (zeepolders) jonge veen/heide-verkaveling kwelderwal hoogveenontginning Fries blokverkaveling, opstrekkende essenlandschap verkaveling, onregelmatig jonge veen/heide-verkaveling veenweidegebieden opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, onregelmatig (zeepolders) (meerpolders) kweldervlakte woudontginning opstrekkende polderverkaveling verkaveling, (zeepolders) grootschalige veenderijen polderverkaveling (zeepolders) polderverkaveling es- opstrekkende / esachtige verkaveling, (meerpolders) grootschalige kleiterpenlandschap heideontginning VERKAVELING opstrekkende polderverkaveling verkaveling, (meerpolders) kleinschalige beekdallandschap polderverkaveling (meerpolders) es- opstrekkende esachtige verkaveling, kleinschalige klei Fries blokverkaveling, opstrekkende es- / hoogveenontginning essenlandschap esachtige veengebied verkaveling, grootschalige jonge veen/heide-verkaveling es- esachtige verkaveling BLAUW opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling oude blokverkaveling, polderverkaveling woudontginning zeepolders kleinschalige (zeepolders) jonge kleilandschap BLAUW vaar polderverkaveling (zeepolders) oude VERKAVELING blokverkaveling, polderverkaveling BLAUW heideontginning zeepolders onregelmatig in (meerpolders) BLAUW oude kleilandschap vaar dorpsvaart polderverkaveling (meerpolders) jonge blokverkaveling, opstrekkende es- vaar / esachtige Fries essenlandschap zeepolders verkaveling, grootschalige grootschalige vaar dorpsvaart meren es- en poelen droogmakerijen blokverkaveling, opstrekkende dorpsvaart / esachtige verkaveling verkaveling, kleinschalige kleinschalige dorpsvaart meren en poelen veenweidegebieden blokverkaveling, opstrekkende BLAUW meren en poelen verkaveling, onregelmatig jonge veen/heide-verkaveling VERKAVELING meren en poelen BLAUW veenderijen opstrekkende polderverkaveling vaar verkaveling, (zeepolders) grootschalige blokverkaveling, grootschalige bos vaar beekdallandschap opstrekkende polderverkaveling dorpsvaart verkaveling, (meerpolders) kleinschalige blokverkaveling, bos kleinschalige singelstructuur dorpsvaart hoogveenontginning opstrekkende es- meren bos/ esachtige en poelen verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, bos singelstructuur onregelmatig terp meren woudontginning polderverkaveling singelstructuur en poelen (zeepolders) opstrekkende singelstructuur terp verkaveling, grootschalige middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) heideontginning polderverkaveling BLAUW terp (meerpolders) opstrekkende terp middeleeuwse verkaveling, zeedijken (Oostergo/Westergo) kleinschalige zeepolderdijken Fries es- vaar bos middeleeuwse / opstrekkende essenlandschap esachtige zeedijken verkaveling(oostergo/westergo) middeleeuwse zeepolderdijken verkaveling, zeedijken (Oostergo/Westergo) jonge veen/heide-verkaveling binnendijken bos dorpsvaart singelstructuur zeepolderdijken polderverkaveling zeepolderdijken binnendijken (zeepolders) hemdijken singelstructuur VERKAVELING BLAUW meren terp binnendijken poelen polderverkaveling binnendijken hemdijken (meerpolders) (veen)polderdijken terp blokverkaveling, vaar middeleeuwse hemdijken zeedijken es- / esachtige verkaveling grootschalige (Oostergo/Westergo) hemdijken (veen)polderdijken slaperdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) blokverkaveling, dorpsvaart zeepolderdijken (veen)polderdijken (veen)polderdijken kleinschalige slaperdijken rivierdijken zeepolderdijken (Oostergo Leppe) blokverkaveling, meren bos binnendijken slaperdijken poelen BLAUW slaperdijken onregelmatig rivierdijken binnendijken (Oostergo Leppe) opstrekkende singelstructuur hemdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) vaar rivierdijken (Oostergo verkaveling, Leppe) grootschalige hemdijken opstrekkende terp (veen)polderdijken dorpsvaart verkaveling, kleinschalige rijks (veen)polderdijken opstrekkende bos middeleeuwse slaperdijken meren en poelen verkaveling, zeedijken (Oostergo/Westergo) jonge veen/heide-verkaveling rijks slaperdijken polderverkaveling singelstructuur zeepolderdijken rivierdijken rijks (Oostergo (zeepolders) Leppe) rijks toekomstige rivierdijken (Oostergo Leppe) polderverkaveling terp binnendijken (meerpolders) toekomstige verdwenen es- middeleeuwse hemdijken toekomstige bos / esachtige zeedijken verkaveling(oostergo/westergo) toekomstige verdwenen spoorlijn zeepolderdijken (veen)polderdijken rijks verdwenen singelstructuur verdwenen spoorlijn rijks BLAUW binnendijken slaperdijken spoorlijn terp spoorlijn ROOD vaar hemdijken rivierdijken toekomstige (Oostergo Leppe) middeleeuwse ROOD zeedijken (Oostergo/Westergo) stedelijke/dorps toekomstige bebouwing dorpsvaart (veen)polderdijken verdwenen ROOD zeepolderdijken ROOD stedelijke/dorps beschermd verdwenen stads-/dorpsgezicht bebouwing meren slaperdijken spoorlijn stedelijke/dorps bebouwing binnendijken stedelijke/dorps en poelenbebouwing beschermd bedrijventerrein spoorlijn stads-/dorpsgezicht rivierdijken rijks beschermd (Oostergo stads-/dorpsgezicht Leppe) hemdijken beschermd stads-/dorpsgezicht bedrijventerrein kassen ROOD bedrijventerrein (veen)polderdijken bedrijventerrein kassen recreatieterrein ROOD bos toekomstige stedelijke/dorps kassen bebouwing slaperdijken kassen recreatieterrein landelijke stedelijke/dorps gebouwen bebouwing singelstructuur rijks verdwenen beschermd recreatieterrein stads-/dorpsgezicht rivierdijken recreatieterrein landelijke gebouwen (Oostergo Leppe) beschermd stads-/dorpsgezicht terp spoorlijn bedrijventerrein landelijke gebouwen landelijke gebouwen bedrijventerrein middeleeuwse toekomstige kassen zeedijken (Oostergo/Westergo) kassen zeepolderdijken verdwenen ROOD recreatieterrein rijks recreatieterrein binnendijken spoorlijn stedelijke/dorps landelijke gebouwen bebouwing landelijke gebouwen hemdijken beschermd stads-/dorpsgezicht toekomstige (veen)polderdijken ROOD bedrijventerrein verdwenen slaperdijken stedelijke/dorps kassen bebouwing spoorlijn beschermd recreatieterrein stads-/dorpsgezicht 1.3 LAGE MIDDEN Het laagveengebied van het Lage Midden is een laag gelegen kom gevormd door een hogere omranding van de kleigebieden van Westergo in het westen en de hogere zandgronden van de Noordelijke en Zuidelijke Wouden. De laagveengebieden zijn in het huidige landschap als twee uitgesproken eenheden te herkennen: het Merengebied met structuren van grote en kleine meren en kleinschalige, kronkelende waterverbindingen en het grootschaliger Laagveengebied van het Lage Midden met ontgonnen veenpolders en uitgestrekte veenweidegebieden. De benedenlopen van de beken maakten deel uit van dit laagveengebied evenals de nu nog rudimentaire aanwezige veenstromen in het merengebied. In het begin van de middeleeuwen is het veenweidegebied in cultuur gebracht vanuit deze beken en veenstromen, waarbij de boerderijen opschoven door het steeds weer onbruikbaar raken van de in gebruik genomen gronden. Nadat eerst in de randzones van het laagveengebied het hoogveen was afgegraven werd via het graven van petgaten het laagveen gewonnen. Tussen de petgaten bleven kleine stroken, de legakkers, over waarop men de turf te drogen zette. Een deel van het laagveengebied is vergraven en via de zogenaamde Gieterse methode van veenwinning werden grote delen nog dieper, tot onder de grondwaterspiegel uitgeveend en ontstonden er uitgestrekte plassen en vergraven land. Er moest een dijk rondom de te vervenen gebieden worden aangelegd, vaak met ringvaart. Zo ontstonden de vele uitgestrekte veenpolders met veenkaden, gemalen, ringsloten en sluizen. Tussen de Veenpolders liggen enkele laaglandstromen, de benedenlopen van beken. Zij vormden de oorspronkelijke afwatering van het zandgebied en waren belangrijke voedingsbronnen voor het veengebied. Onderling verschillen deze stromen sterk. De Ieën tussen Grou en Drachten, ook een soort beekdal, zijn ontstaan door erosie van het stroomgebied; het gebied heeft plaatselijk het karakter van een langgerekt meer gekregen. De benedenloop van de Boorne is vergraven en slechts matig herkenbaar. Deze beeklopen liggen nu hoger dan de uitgegraven veenpolders. Ook de Alde Feanen is een dergelijk gebied dat overigens grotendeels in de Friese boezem is gelegen. Vele oorspronkelijke dorpslinten zijn ook op hun oude hoogte blijven liggen en tekenen zich nu af als hoger gelegen dorpslinten in het gebied. Vrij los van het onderliggende patroon hebben zich infrastructuur van en, spoorlijnen en hoogspanningsleidingen en stedelijke gebieden ontwikkeld. N0.0RDPEIL 27

28 VEENWEIDEGEBIEDEN (DEEL LAAGVEEN GEBIED) Water Verkaveling BLAUW - structuurbepalende waterlopen van de Boorne en het Prinses Margrietkanaal en frequent voorkomen van brede vaarten en opvaarten - opstrekkende verkaveling, in het noorden regelmatige blokken, rechthoekige percelen bij droogmakerijen Maat en schaal - zeer grootschalige openheid Structuren - openheid en weidsheid, grote verkavelingsblokken, structuurbepalende waterlopen en grootschalige infrastructuur Beplanting - rond boerenerven, oevervegetaties van riet en lage beplanting, vrijwel geen opgaande beplanting Wegen - extensief ontsloten gebied, lokaal systeem van instekende mieden, grootschalige infrastructuur A32 en Wâldwei en spoorlijn ROOD Dorpen Boerenerven - vrijwel onbebouwd gebied, met Grou en Warten als uitzonderingen - lokaal verspreid voorkomend 28 Handboek voor het Landschap