INHOUD COLOFON. Eindredactie: Paul Stryckers. Bewerking illustraties en vormgeving: Stella Van Hofstraeten.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "INHOUD COLOFON. Eindredactie: Paul Stryckers. Bewerking illustraties en vormgeving: Stella Van Hofstraeten."

Transcriptie

1

2 INHOUD Inleiding Planten Bouw van een plant Hoe leven planten? Beknopte indeling van het plantenrijk Enkele grote plantenfamilies Dieren Hoe leven dieren? Beknopt overzicht van het dierenrijk Landschappen en biotopen Landschappen Landschapseenheden Biotopen Kleine landschapselementen Alles hangt samen Natuur en milieu Wat is ecologie? Biotoop en ecosysteem Welke elementen bepalen onze leefomgeving Voedselketen, voedselweb, voedselkringloop Voedselpiramide Natuurlijk evenwicht Biodiversiteit Biodiversiteit, wat is dat? Ontstaan van biodiversiteit Waarvoor is biodiversiteit belangrijk? Situatie in Vlaanderen Bedreigingen van biodiversiteit Samengevat Planten en dieren in lente en zomer Planten en dieren in herfst en winter Info De handen uit de mouwen Adressen Literatuur Internet 181 Lijst van gebruikte termen Zaakregister COLOFON Hoofdstuk 1: Paul Stryckers (revisoren: Serge Hoste Universiteit Gent en Christy Vanfraechem). Hoofdstuk 2: Paul Stryckers (revisoren: Paul Van Daele Universiteit Gent, Chantal Alenus, Christy Vanfraechem en Pieter Blondé). Hoofdstuk 3: Paul Stryckers (revisor: Filip Boury). Met dank aan Willy Wintein. Hoofdstuk 4: Paul Stryckers (revisoren: Paul Van Daele Universiteit Gent, Christian Ellebaut, Theo Soetaers en Gilbert Van Ael). Hoofdstuk 5: Petra Haesen (revisoren: Paul Stryckers en Bruno Cassiers). Hoofdstukken 6 en 7: Paul Stryckers (revisoren: Stella Van Hofstraeten en Christy Vanfraechem). Algemene revisoren (1 e druk): Mieke Ooms en Guido Van Steenbergen. Illustraties: Maggy Jacqmin, Anne Kurris, Veerle Lambrechts, André Mulders, Paul Stryckers, Johan Truyen (voorpagina), Frans Timmermans en Wout Willems. Foto s: Marcel Bex, Marc De Vos (Agentschap Natuur en Bos), Petra Haesen (CVN), Paul Stryckers (CVN), Stella Van Hofstraeten (CVN), Bob Vandendriessche en Diederik Willems (Natuurpunt). Eindredactie: Paul Stryckers. Bewerking illustraties en vormgeving: Stella Van Hofstraeten. DERDE, GEHEEL HERZIENE EN UITGEBREIDE DRUK. D/2006/4460/ Centrum Voor Natuur- en milieueducatie vzw

3 INLEIDING De cursus Natuur-in-zicht vormt het eerste luik van het cursustraject natuurgids van het CVN. Tegelijk wordt hij als een zelfstandige eenheid opgevat. Het eerste luik wil zeggen dat de cursus voorbereidende kennis aanbiedt voor de eigenlijke cursus natuurgids. Wie nog onvoldoende vertrouwd is met een aantal basisbegrippen omtrent natuur en milieu, kan deze eerst in de cursus Natuur-in-zicht verwerven. Inhoud en methodiek van de cursus Natuur-in-zicht zijn op de vervolgonderdelen van het cursustraject afgestemd. Een zelfstandige eenheid betekent dat de cursus openstaat voor eenieder die op een directe manier kennis wil opdoen over natuur en milieu, ook als het niet in de bedoeling ligt om nadien verder te gaan met de cursus natuurgids. De cursus werkt direct, d.w.z. in rechtstreeks contact met de levende natuur. Elk cursusonderdeel bestaat uit een excursie, ondersteund door een theorieles. Zo proberen de initiatiefnemers niet alleen kennis, maar ook (en vooral) waardering voor de ons nog resterende natuur over te dragen. Mens en natuur staan niet los van elkaar, of tegenover elkaar. De natuur levert de bestaansvoorwaarden voor de mens. Maar de mens oefent anderzijds een heel bijzondere invloed uit op de natuur. Sommigen zien dit zonder meer als natuurvernietiging, anderen beschouwen de mens als een (dier)soort die op een specifieke manier gestalte geeft aan zijn omgeving. De cursus Natuur-in-zicht gaat deze discussie niet uit de weg, maar gebruikt ze integendeel als uitgangspunt om de relatie mens-natuur centraal te stellen doorheen de verschillende cursusonderdelen. Het handboek is inmiddels aan zijn derde, geheel herziene editie toe. Inhoudelijk werd een nieuw hoofdstuk biodiversiteit toegevoegd. Dit is een gevolg van de beleidslijn van CVN om natuur- en milieueducatie meer te laten aansluiten op leren voor duurzaamheid. Ecologische gegevens worden daarbij in samenhang met sociale en economische gegevens benaderd. Verder werd de presentatie gevoelig verbeterd. Een aantal pagina s worden nu in kleur afgedrukt. Dit heeft een stijging van het aantal foto s tot gevolg gehad. De cursus Natuur-in-zicht omvat in zijn basisversie vijf onderdelen, telkens bestaande uit een excursie en een theorieles. De organiserende groep kan hieraan zelf nog enkele excursies toevoegen, zonder dat het theoretisch gedeelte hiermee uitgebreid mag worden. De eerste vijf hoofdstukken van dit handboek stemmen overeen met de vijf cursusonderdelen. Hoofdstuk 6 en 7 bevatten een aantal seizoengebonden thema s die tijdens de excursies aan bod kunnen komen. Het hangt ervan af of de cursus in voor- of najaar wordt georganiseerd, op welk hoofdstuk de klemtoon zal komen te liggen. Hoofdstuk 8 bevat praktische info voor de cursist. Om dit handboek tijdens en na de cursus als blijvend naslagwerk geschikt te maken, werden achteraan nog een verklarende termenlijst en een trefwoordenlijst toegevoegd. Begrippen die in de verklarende termenlijst zijn opgenomen, worden in de lopende tekst voorafgegaan door een. De verwijzingen in de marge geven aan waar een term elders in de tekst nog aan bod komt of uitvoeriger behandeld wordt. Het CVN wenst u veel plezier met de cursus en met dit handboek! Paul Stryckers directeur CVN CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht - 1

4 EEN BLOEMPLANT zonlicht Paardenbloemen bezitten een wortelrozet. De bladeren staan verspreid, maar vertrekken alle dicht bij elkaar schroefgewijs onderaan. Deze bladstand maakt de plant minder kwetsbaar voor betreding. BLADSTANDEN verspreide tegenoverstaande kransgewijze bladstand bladstand bladstand 2 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

5 1. PLANTEN Doelstelling : eerst gaan we in op de typische kenmerken van planten. Hoe zijn ze gebouwd? Hoe leven ze? Daarna ontdekken we de grote verscheidenheid binnen het plantenrijk. We leren enkele van de grootste plantenfamilies van onze streken kennen. Tenslotte gaan we in op de grote rol die planten spelen in het leven van de mens. 1.1 BOUW VAN EEN PLANT Voedselvoorziening bladgroenverrichting: p. 89 mossen: p. 13 De bouw van een plant is volledig afgestemd op de manier waarop hij aan zijn voedsel komt. Later zullen we zien dat planten energie uit zonlicht kunnen omzetten in eigen energie (suikers). Dit gebeurt via de bladgroenverrichting. Planten hebben dus groene zonnepanelen nodig: de bladeren. In de bladeren en in de andere groene delen van de plant zitten de bladgroenkorrels waar de chemische omzetting van energie gebeurt. Voor de bladgroenverrichting heeft de plant water nodig. De meer ontwikkelde planten halen dit via de wortels uit de bodem. Mossen zijn primitieve planten die het (regen)water rechtstreeks met hun blaadjes opnemen; hun wortels dienen alleen voor de vasthechting in de grond. Water dat door de wortels wordt opgenomen, wordt langs sapkanalen naar de bladeren getransporteerd. Daar zit de suikerfabriek. De aangemaakte suikers worden in suikersap opgelost en langs andere sapkanalen naar alle organen van de plant vervoerd. De plant heeft immers overal energie nodig om te kunnen functioneren en, op bepaalde plaatsen, ook om te groeien. In de stengel of de stam van een plant zitten dus sapkanalen waarin het water van de wortels naar de bladeren gaat, en sapkanalen waarin de sapstroom terug naar beneden loopt. De stengel is ook de plaats waar de bladeren zijn aangehecht. De manier waarop de bladeren aan de stengel vastzitten, is typisch voor een planten- soort. We onderscheiden drie verschillende bladstanden: verspreid (de bladeren zitten elk afzonderlijk aan de stengel), tegenoverstaand (de bladeren zitten per twee aan de stengel) en kransgewijs (de bladeren zitten met meer dan twee op dezelfde hoogte aan de stengel vast). Voortplanting bloemplanten: p. 13 bestuiving: p. 139 Planten moeten zich, zoals alle levende wezens, ook voortplanten. Een groot aantal planten doet dit met behulp van bloemen en zaden. Ze worden bloemplanten of zaadplanten genoemd. De meeste bloemen bezitten een groene kelk en een anders gekleurde kroon. In de bloemen zitten de voortplantingsorganen van de plant. De mannelijke zijn de meeldraden, de vrouwelijke de stampers. In de meeldraden wordt stuifmeel gevormd. Dit moet op de stamper van een bloem van dezelfde soort terechtkomen, liefst van een andere plant (kruisbestuiving). Na bestuiving groeit uit het CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 3

6 DE BOUW VAN EEN BLOEM a : stempel, b : stijl, c: vruchtbeginsel, d: helmknop, e: helmdraad GESLACHTSVERDELING en of en eenslachtig tweeslachtig eenhuizig tweehuizig BLOEIWIJZEN aar tros pluim scherm hoofdje De rangschikking van de bloemen op een plant wordt de bloeiwijze genoemd. Ze kan één of meer bloemen omvatten. In het eerste geval slaan de termen bloem en bloeiwijze in feite op hetzelfde (zoals bij een tulp). Hierboven enkele bloeiwijzen bestaande uit meerdere bloempjes. 4 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

7 vruchtbeginsel in de stamper een vrucht. Hierin zitten de zaden die over de omgeving worden verspreid. wieren, mossen en varens: p Maar niet alle planten vormen bloemen. Er zijn ook de sporenplanten. Sporen zijn speciale cellen die door de plant worden verspreid en waaruit later nieuwe plantjes kunnen groeien. Voorbeelden zijn wieren, mossen en varens. Bij mossen worden de sporen gevormd in bruine doosjes die in de winter op dunne steeltjes bovenop de mosplantjes staan. Bij varens zitten de sporen meestal in bruine hoopjes op de onderkant van de bladeren. 1.2 HOE LEVEN PLANTEN? Statische leefwijze Planten onderscheiden zich van de meeste dieren door hun statische leefwijze. Dit betekent niet dat plantensoorten zich niet verplaatsen. Sommige soorten vormen boven- of ondergrondse uitlopers. Zaden en vooral de uiterst lichte sporen kunnen zich over soms zeer grote afstanden verspreiden. Groeien bladgroenverrichting: p. 89 Klimop: p. 157 Op de unieke eigenschap van planten, de bladgroenverrichting, wordt verder ingegaan in het hoofdstuk alles hangt samen. Voor de bladgroenverrichting hebben planten koolstofdioxidegas nodig uit de lucht, water en mineralen uit de bodem, alsook zonlicht. Koolstofdioxidegas is onbeperkt beschikbaar. Water is daarentegen niet overal in dezelfde mate voorradig. Planten die op droge gronden groeien, moeten bijgevolg hieraan aangepast zijn. Als kamerplanten kennen we cactussen en vetplanten. Ze kunnen watervoorraden opslaan in de stengels of de bladeren. Anderzijds ontsnapt er langs de huidmondjes (openingen voor de gasuitwisseling bij de bladgroenverrichting en de ademhaling) steeds een zekere hoeveelheid waterdamp uit de bladeren. Dichte beharing of een waslaag op de bladeren wijzen meestal op een aanpassing om verdamping uit de bladeren tegen te gaan. Voorbeelden zijn toortsen, Hulst en Klimop. Merk op dat niet alleen water, koolstofdioxidegas en zonlicht nodig zijn voor de bladgroenverrichting. Planten hebben mineralen nodig als bouwstoffen. Denk maar aan onze kamerplanten, die op geregelde tijdstippen een dosis meststof nodig hebben. De mineralen worden in een in het water opgeloste vorm door de wortels opgenomen en via de sapkanalen getransporteerd. Tenslotte dient water ook om, bij niet-houtige planten(delen), de plant de nodige steun te geven. Plantencellen zuigen zich vol met water zodat ze onder spanning komen te staan. Het omgekeerde verschijnsel stellen we vast wanneer we bloemen plukken en ze niet tijdig in een vaas met water zetten. Aan zonlicht lijkt er op het eerste zicht geen gebrek. In de loop van de evolutie hebben zich echter zeer hoog uitgroeiende planten ontwikkeld, de bomen. Bomen vangen het zonlicht op met de CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 5

8 BESTUIVING EN BEVRUCHTING Bestuiving is het overbrengen van de stuifmeelkorrels naar de stempel van de stamper. In de stuifmeelkorrels zitten de zaadcellen; in de stamper de eicellen. In onze streken gebeurt bestuiving vooral door insecten (insectenbloeiers) of door de wind (windbloeiers). zelfbestuiving buurbestuiving kruisbestuiving De meeste soorten insectenbloeiers bloeien in de zomer. Dan zijn de meeste insecten actief. Het stuif meel is groter en kleveriger dan bij windbloeiers. Eigenlijk zou men beter van kleefmeel spreken! De bloemen bezitten meestal opvallend gekleurde bloembladen, waardoor ze insecten aanlokken. Dikwijls is ook nectar of geur aanwezig als lokmiddel. witte dovenetel boterbloem zwarte els kropaar Windbloeiers die tot de loofhoutgewassen behoren, bloeien vóór of tijdens het ontluiken van de bladeren. Zo kunnen de bladeren de stuifmeelverspreiding niet hinderen. Het stuifmeel is licht en droog. De bloemen zijn slechts rudimentair ontwikkeld. Dikwijls staan ze gerangschikt in katjes. Nectar ontbreekt. Typische zomerbloeiende windbloeiers zijn de grassen. Bevruchting is het samensmelten van zaadcel en eicel. Hierdoor wordt hun erfelijk materiaal verenigd. Enkel bij kruisbestuiving ontstaat er een nieuwe combinatie van erfelijke eigenschappen! 6 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

9 varens: p. 137 bladeren in hun kruin. Daaronder is het beschaduwd. Planten die onder bomen groeien, zoals struiken en kruiden maar ook jonge bomen, moeten aan het gebrek aan zonlicht aangepast zijn. Het zijn schaduwplanten. Voorbeelden zijn Hazelaar, Bosanemoon en varens. Hiervoor werd al gewezen op het belang van mineralen voor de planten. Mineralen zitten in wisselende hoeveelheden in de bodem. Sommige bodems bevatten veel nitraten en fosfaten, andere niet. Sommige bodems zijn kalkrijk, andere kalkarm. Ook hier is aanpassing de regel. Zo onderscheiden we nitraatplanten, fosfaatplanten, kalkplanten, enz. Hoe meer verscheidenheid aan mineralen de bodem in een bepaalde streek vertoont, hoe rijker de plantengroei. Als één bepaalde stof, bij voorbeeld nitraat of fosfaat, overheerst, zullen de planten die een hoge nitraat- of fosfaatbehoefte hebben of tegen hoge concentraties bestand zijn zeer goed gedijen en de andere soorten verdringen. Dit is in onze streken vaak het geval door overbemesting. Op heel wat plaatsen groeien nog enkel soorten als brandnetels en bramen. Bloeien bestuiving: p. 139 Bestuiving is het overbrengen van de stuifmeelkorrels (mannelijke zaadcellen) naar de stempel, het bovenste gedeelte van de stamper. In de stamper zitten de vrouwelijke eicellen. In onze streken gebeurt bestuiving door insecten, door de wind en uitzonderlijk door het water. Bevruchting is het samensmelten van de mannelijke zaadcel met de vrouwelijke eicel. Op de stempel aanbeland, groeit de stuifmeelkorrel in de stamper uit tot een stuifmeelbuis. Uiteindelijk bereikt deze de eicel in het vruchtbeginsel. De bevruchte eicel vormt het zaad. Het vruchtbeginsel groeit uit tot de vrucht die, naargelang van de soort, één of meerdere zaden omhult. Hazelaar: p. 129 grassen: p. 23 sporenplanten: p. 11 Planten met bloemen die door insecten worden bestoven, heten insectenbloeiers. Ze bloeien vooral in de zomer. Dan zijn de meeste insecten actief. Hun bloemen bezitten lokmiddelen. De kleurige kroonbladen vallen ook voor ons het meest op. Heel wat bloemen bevatten bovendien nectar en/of geurstoffen. Planten met bloemen die door de wind worden bestoven, zijn windbloeiers. Houtige windbloeiers bloeien meestal voor of tijdens het ontluiken van de bladeren. Zo kunnen die de verspreiding van het stuifmeel niet hinderen. Windbloeiers hebben uiteraard geen lokmiddelen nodig. Hun bloemen zijn klein en zitten meestal met veel bijeen in katjes. Voorbeelden zijn Hazelaar, Zwarte els en Beuk. Ook alle grassen zijn windbloeiers (hooikoorts!). Let op: wilgen hebben katjes, maar worden toch door insecten bestoven omwille van de nectar. Naast planten die bloemen en zaden vormen, komen sporenplanten voor. Ze vormen geen bloemen, zodat ze eigenlijk ook niet bloeien en geen bloeitijd hebben! Sterk vereenvoudigd kunnen we het verschil tussen zaden en sporen als volgt omschrijven. Zaden zijn in feite miniatuurplantjes die, meestal van het nodige reservevoedsel voorzien, van de moederplant worden afgescheiden. Zaden kunnen na ontkieming meteen uitgroeien tot een volwaardige plant ook al duurt het bij sommige planten (zoals CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 7

10 e LEVENSCYCLUS VAN EEN VAREN volwassen varenplant voorkiem spore bevruchting heermoes (paardenstaart) LEVENSCYCLUS VAN EEN MOS haarmos spore sporendrager met sporendoosje mosplantje steenlevermos Mossen en luchtvochtigheid: moskussen haal er één de blaadjes sluiten zich in water de blaadjes openen (hoge luchtvochtigheid) mosplantje uit vrijwel onmiddellijk dompelen zich weer gedurende (lage luchtvochtigheid) zekere tijd 8 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

11 bomen) nog wel even vooraleer ze volwassen zijn. Sporen zijn daarentegen slechts microscopisch kleine speciale cellen, die van de moederplant afgescheiden worden. Sporen van varens vormen eerst een kleine schubvormige voorkiem, waarop bevruchting plaatsvindt. Pas dan kan opnieuw een volwaardige varenplant uitgroeien. varens: p. 137 mossen: p. 171 Bij de meeste varens worden de sporen aan de onderkant van de bladeren gevormd. Eén spore is veel te klein om met het blote oog te kunnen zien. Ze zitten met veel bijeen in sporendoosjes, die op hun beurt in sporenhoopjes gerangschikt staan. Deze laatste zijn zichtbaar als bruine vlekjes, halvemaantjes of streepjes. Varens die als kamerplant gehouden worden, zoals nestvaren, belanden soms in de vuilnisemmer als ze sporen vormen. Hun eigenaar denkt immers dat ze door een ziekte getroffen zijn... Andere sporenplanten zijn mossen. De sporen ontwikkelen zich in een gesteeld sporendoosje dat in de winter of in het vroege voorjaar boven het groene mosplantje uitgroeit. Zaadplanten zowel als sporenplanten hebben een geslachtelijke voortplanting. Verschillende planten kennen daarbuiten nog een vegetatieve voortplanting. Ze gebeurt door middel van allerlei plantendelen die kunnen loskomen van de plant waaraan ze ontstonden. Gewoon speenkruid vormt kleine stengelknolletjes in de bladoksels. Akkerdistel vormt knoppen op de wortels. Als de plant wordt omgeploegd, lopen de knoppen uit en komen er meerdere planten in de plaats. Zowel in de landbouw als in onze tuinen wordt ongeslachtelijke vermeerdering van planten veel toegepast. Voorbeelden zijn stekken en scheuren. Levensvormen Levensvormen hebben te maken met de manier waarop planten het ongunstige seizoen doorkomen. In onze streken is de winter het ongunstige seizoen, hoewel op extreem droge plaatsen ook de zomer heel ongunstig kan zijn voor plantengroei. Op dergelijke plaatsen komen soorten voor die aangepast zijn aan het overzomeren. Een belangrijke onderverdeling naar levensvorm is die in eenjarige, tweejarige of overblijvende planten. Eenjarige planten ontkiemen, groeien, bloeien, vormen zaad en sterven af binnen één jaar. Eenjarigen die in het voorjaar ontkiemen, leven tot in het najaar, of korter. In het laatste geval kunnen er zich meerdere generaties per jaar ontwikkelen, zoals bij het alomtegenwoordige Straatgras. Het kan eigenlijk in alle maanden van het jaar groeiend en bloeiend aangetroffen worden. Tuiniers kunnen er van meespreken! In de natuur groeien eenjarigen op plaatsen die geregeld verstoord worden, zoals op wildpaden. Maar ook waar de mens ploegt, spit en hakt voelen ze zich thuis. Het zijn immers de enige planten die tegen dergelijke regelmatige grondverstoring kunnen. Op die manier ontlopen ze de concurrentie van de overblijvende planten. Enkele soorten eenjarigen groeien op plekjes die s zomers zeer warm en droog CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 9

12 INDELING VAN HET PLANTENRIJK primitieve sporenplanten bedektzadigen naaktzadigen mossen wieren (algen) ontwikkelde sporenplanten coniferen paardenstaarten varens eenzaadlobbigen tweezaadlobbigen leliefamilie grassen ranonkelfamilie berkenfamilie 10 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

13 worden. Ze kiemen in het najaar en sterven, na bloei en vruchtzetting in de lente, vóór de volgende zomer af. Tweejarige planten ontkiemen en vormen bladeren het eerste jaar, vanaf de lente. Bloeien, zaad vormen en afsterven doen ze in het tweede jaar. Voorbeelden zijn Gewoon vingerhoedskruid en Slangenkruid, en ook gekweekte planten zoals prei, ui en selder. Klimop: p. 157 Overblijvende planten vormen elk jaar opnieuw bladeren en van zodra ze volgroeid zijn bloemen en zaden (of sporen). Soorten die houtige stengels (stammen en takken) vormen, noemen we houtgewassen. Het zijn de bomen en struiken en ook sommige klimplanten, zoals Klimop. Soorten die geen houtige stengels vormen ook de een- en tweejarige worden in de plantkunde kruiden genoemd. Dit begrip is dus ruimer dan alleen maar keukenen geneeskrachtige kruiden. 1.3 BEKNOPTE INDELING VAN HET PLANTENRIJK De indeling van het plantenrijk berust op de wijze waarop planten zich voortplanten. Daarbij kan een zekere evolutie worden vastgesteld. Let op: als we van een plantengroep zeggen dat zij ver in de evolutie teruggaat, betekent dit niet dat alle vertegenwoordigers ervan, die we nu tegenkomen, ook zo oud zijn. Maar hun stamboom gaat wel zo ver terug. Wieren De plantengroep die het verst in de evolutie teruggaat, is die van de eencellige wiertjes (algen). Ze zijn nog steeds heel primitief van bouw. De meeste leven net als de eerste levensvormen in het water. Er bestaan ook heel wat meercellige wieren. Veel daarvan leven op rotskusten en kunnen meters lang worden. In vijvers kunnen draadalgen of flap optreden, als het water te voedselrijk wordt. Ook de groene aanslag op de ruiten van aquaria wordt gevormd door kleine wiertjes. Meercellige wieren hebben geen echte stengels of bladeren. Hun lichaam noemt men een thallus, vandaar de naam thallusplanten. De voortplanting gebeurt bij de meer geëvolueerde soorten door middel van sporen. Sommige soorten kunnen buiten het water leven, zij het op vochtige plaatsen. Voorbeelden zijn de groene laag op boomstammen en op vochtige muren. Zwammen zwammen: p. 161 voortplanting met sporen: p. 7 Vroeger werden ook de zwammen (schimmels en paddenstoelen) tot de thallusplanten gerekend. Ze planten zich immers met sporen voort. Maar zwammen missen een wezenlijk kenmerk van planten: bladgroen. Ze voeden zich met voedsel dat door groene planten werd aangemaakt. Om die reden worden zwammen tegenwoordig niet meer tot de planten gerekend. Het zijn planten noch dieren, maar gewoon zwammen. CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 11

14 WIEREN De grote groep van de wieren omvat zowel microscopisch kleine als meterslange soorten. De grotere soorten leven langs rotskusten; bij ons op golfbrekers. Alle wieren zijn gebonden aan vochtige groeiplaatsen. De meeste planten zich voort door middel van sporen. op boomstammen: pleurococcus (microscopisch klein: alleen de kolonies zijn te zien met het blote oog!) in zoet water : draadwier ( flap ) aan de kust : gezaagde zee-eik kiezelwier prachtwier ( ridderkruis ) rondzwemmend eencellig wier microsopisch kleine wieren kril (kleine kreeftjes) baardwalvis kiezelwieren in de planktonvoedselketen in de zee Wieren zijn belangrijk: als sporenelementen- en vitaminenrijk voedsel; voor de productie van chemische stoffen (vb. jodium); voor het vervaardigen van stijfsel en bindmiddelen; voor de papierfabricatie; voor het opslaan van energie (experimenteel stadium); voor de zuivering van afvalwater (kiezelwieren). KORSTMOSSEN steenkorstmos : groeit ook op plaatsen mét luchtvervuiling kleur = oranjegeel rendiermossen : op heidegrond 12 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

15 bladgroenverrichting: p. 89 Een heel apart geval vormen de korstmossen. Ze groeien meestal op een harde ondergrond: op stenen of op boomstammen en - takken. Korstmossen zijn een bijzondere samenlevingsvorm van een schimmel dus een zwam en een eencellig wiertje. De thallus van de zwam is korst- of draadvormig. De kleur gaat van felgeel naar grijsgroen. De zwam voorziet de wiertjes die tussen de zwamdraden leven van water. De groene wiertjes leveren via hun bladgroenverrichting voedsel aan de zwam. Zo kunnen ze samen op plekken groeien waar andere planten het niet kunnen uithouden. Maar doordat ze bijna alles wat ze nodig hebben uit de lucht halen, zijn ze erg gevoelig voor luchtverontreiniging. In en om de grote steden en industriegebieden zijn de meeste soorten verdwenen. In de bergen zijn de bomen vaak nog helemaal met korstmossen overdekt. Mossen Bij de meeste mossen kunnen we al wel een stengeltje en blaadjes onderscheiden. Hiervoor wezen we er al op dat mossen water en mineralen rechtstreeks via de blaadjes opnemen. Hun wortels dienen enkel voor de vasthechting. Dat het om vrij primitieve planten gaat, volgt niet alleen uit het feit dat ze geen sapstroom kennen. Mossen hebben ook water nodig bij hun voortplanting. Varenplanten en paardenstaarten De meest ontwikkelde sporenplanten zijn de varenplanten. We kennen vooral de eigenlijke varens, maar ook de paardenstaarten. Van deze laatste is Heermoes een geducht onkruid in de moestuin! Vele miljoenen jaren geleden kwamen er boomvormende paardenstaarten voor. Het zijn deze soorten die aanleiding hebben gegeven tot de vorming van steenkoollagen. Varenplanten zijn in de evolutie de eerste planten met echte wortels en vaatbundels. Ze kunnen water en mineralen uit de bodem en de in de bladeren gevormde suikers transporteren via sapkanalen. Naaktzadigen De overgang van de sporenplanten naar de echte bloemplanten wordt gevormd door de naaktzadigen. Ze vormen primitieve bloemen in zgn. kegels. De mannelijke kegels produceren stuifmeel dat met de wind wordt verspreid. In de vrouwelijke kegels grijpt bevruchting plaats waarna zaden ontstaan. Deze zijn niet opgesloten in een vrucht, vandaar naaktzadigen. Alle naaktzadigen zijn houtgewassen. Ze worden ook naaldbomen naar de vorm van hun bladeren of coniferen genoemd. Deze laatste term betekent kegeldragers. Over de gehele aarde zijn er niet zoveel soorten, maar enkele ervan worden op zeer grote schaal toegepast voor de houtproductie. Bij ons kennen we in bossen vooral Grove en Corsicaanse den en Fijnspar. In parken en tuinen wordt veel Taxus aangeplant. Bloemplanten bestuiving: p. 139 Uit de naaktzadigen zijn de echte bloemplanten of bedektzadigen ontstaan. Ze vormen bloemen die, als ze door insecten bestoven worden, meestal opvallend van kleur en bouw zijn. Windbloeiers CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 13

16 BLADVORMEN bladschijf okselknop okselknop bladsteel enkelvoudig blad samengesteld blad niervormig cirkelvormig hartvormig driehoekig pijlvormig lijnvormig lancetvormig elliptisch ruitvormig eirond omgekeerd eirond handspletig handdelig handvormig veerspletig veerdelig veervormig samengesteld samengesteld gaaf enkel dubbel gekarteld getand gegolfd gelobd gedeeld samengesteld gezaagd 14 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

17 zaadverspreiding: p. 147 vormen katjes die er wat kunnen uitzien als de kegels van coniferen. Het grote verschil met de naaktzadigen is echter dat de zaden opgesloten zitten in een vrucht. Ze dient vaak voor de zaadverspreiding. Bij de bloemplanten komen zowel houtgewassen als kruiden voor. Bloemplanten worden verder onderverdeeld in één- en tweezaadlobbigen. Tweezaadlobbigen vormen de oudste groep binnen de bloemplanten. Hun zaden bevatten twee zaadlobben. We kunnen dit vaststellen als we erwten of bonen pellen: de inhoud valt in twee helften uiteen. Als dergelijke zaden kiemen, vormen ze twee kiemblaadjes. Iedereen kent dit van tuinkers! Tweezaadlobbigen hebben bladeren die veernervig of handnervig zijn. grassen: p. 23 De eenzaadlobbigen zijn de modernste plantengroep. Hun zaden bevatten nog maar één zaadlob. De bladeren zijn parallelnervig. Sommige eenzaadlobbigen vormen prachtige bloemen, zoals lelies, irissen, tulpen en narcissen. Andere hebben een meer grasachtig voorkomen, met kleine onopvallende bloempjes. Behalve de echte grassen kunnen we de lisdodde met zijn bruine sigaren als voorbeeld noemen. Bij ons komen van nature enkel kruidachtige eenzaadlobbigen voor. In tuinen worden wel houtachtige grassen aangeplant: bamboes. En van op reis of van een bezoek aan de plantentuin of het tropisch zwemparadijs kennen we de palmen. 1.4 ENKELE GROTE PLANTENFAMILIES In Vlaanderen komen zo n 1300 inheemse plantensoorten voor, verspreid over een 140 families. Heel wat families tellen maar enkele soorten. Daarentegen zijn er enkele grote families die een belangrijk deel van de inheemse soorten omvatten. Hiervan worden er in deze cursus enkele voorgesteld. Ze hebben vrij duidelijke familiekenmerken waarmee men heel snel vertrouwd kan raken. Dit maakt in een later stadium (cursus natuurgids) het opzoeken van soorten met een flora een stuk gemakkelijker. Kruisbloemenfamilie Het uiterlijk van deze planten is heel kenmerkend. Behalve helemaal in het begin en op het einde van de bloeitijd, zijn tijdens de bloei steeds knoppen, bloemen en vruchtjes tegelijk aanwezig. Deze stadia volgen elkaar van boven naar onder op, doordat de bloeistengel tijdens de bloei verder uitgroeit. De bloeiwijze is een tros. Elk bloempje heeft in kruisvorm vier kelk- en vier kroonblaadjes. Het telt anderzijds zes meeldraden, waarvan vier lange en twee kortere. De stamper bestaat uit een vruchtbeginsel en een korte stijl met een knopvormige of gespleten stempel. De vruchtjes worden ook hauwen of hauwtjes genoemd. Het kan gaan om lange, rolronde vruchtjes waarin de zaden als knobbeltjes zichtbaar zijn (hauwen). Kleine veldkers en Pinksterbloem zijn hiervan voorbeelden. Soms zijn de vruchtjes korter en platter CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 15

18 KRUISBLOEMENFAMILIE bloem bloemen knoppen bloemen hauw hauwtje vruchten Bloeitijd: begin midden einde De bloeiwijze van kruisbloemen groeit door. pinksterbloem herderstasje SCHERMBLOEMENFAMILIE schermpje met omwindseltje omwindsel bloeiwijze = samengesteld scherm holle stengel bloem ribben De groene stengels van grote engelwortel kunnen gekonfijt en in vruchtencakes verwerkt worden. fluitenkruid 16 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

19 (hauwtjes), zoals bij Gewoon herderstasje. Dit plantje is onmiskenbaar door zijn hartvormige vruchtjes. De soorten van deze familie groeien veelal op verstoorde gronden: braakliggende terreinen e.d. Pinksterbloem vinden we in natte graslanden. Alle koolsoorten, mosterd, radijs en rapen zijn groenten die tot de kruisbloemenfamilie behoren. Een bekende tuinplant is de judaspenning. Schermbloemenfamilie Bij deze familie zijn de bloemen van de meeste soorten verenigd tot zgn. samengestelde schermen. Deze bloeiwijzen zijn als volgt opgebouwd. Een verzameling van een aantal gesteelde bloempjes vormt een schermpje. Deze schermpjes vormen met elkaar op hun beurt een scherm. Als op het punt waar de bloemsteeltjes samenkomen bladachtige aanhangsels voorkomen, worden deze omwindseltje genoemd. Als dit zich voordoet op het punt waar de stelen van de schermpjes samenkomen, heet dit het omwindsel. Opgelet: bij echte schermbloemen vertrekken de vertakkingen van scherm én schermpjes telkens uit één punt, zoals bij een regenscherm. Sommige planten hebben bloeiwijzen in de vorm van schijnschermen (men noemt dit ook bijschermen). Voorbeelden hiervan zijn Gewoon duizendblad en Gewone vlier. bestuiving: p. 139 Elk bloempje is meestal opgebouwd uit een vijftandige, vaak moeilijk waarneembare kelk en een vijfbladige witte (soms gele) kroon, vijf meeldraden en een stamper. De bloemen bevatten blootliggende nectar en lokken korttongige bijen, wespen, vliegen en kevers. De rijpe vruchtjes splitsen zich in twee delen, die elk één zaad bevatten en nog enige tijd aan de steeltjes blijven zitten. De rijpe vruchtjes hebben soms de vorm van een torretje. De bladen kunnen soms zeer fijn verdeeld zijn, zoals bij wortelloof. De stengels zijn hol en aan de buitenkant van ribben voorzien, denk aan selderij. biotopen: p. 59 Schermbloemen komen in heel verscheiden biotopen voor. Het zijn vooral zomerbloeiers die voor heel wat kleur in onze wegbermen kunnen zorgen. Als groente kennen we kervel, pastinaak, peen, peterselie, selderij en venkel. De vruchten van sommige soorten bevatten zeer geurige vluchtige oliën. Ze worden als specerij gebruikt: dille, karwij, venkel... Zevenblad is een notoir tuinonkruid; aan bosranden is het een fraaie verschijning! Lipbloemenfamilie bladstanden: p. 3 De soorten van de lipbloemenfamilie zijn gemakkelijk te herkennen. Ze bezitten alle een vierkante stengel. De bladeren zijn steeds tegenoverstaand (per twee aan de stengel vastzittend). Maar opgelet: brandnetels en helmkruid vertonen die kenmerken ook, maar behoren toch tot andere families. CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 17

20 LIPBLOEMENFAMILIE vergroeide knoonbladeren (kroonbuis) kelktand 2 lange en 2 korte meeldraden bovenlip stamper met gespleten stempel ( slangentong ) kelktand vergroeide kelkbladeren (kelkbuis) onderlip Bestuiving via de rug van het insect. De meeldraden zijn eerder rijp dan de stamper, zo wordt zelfbestuiving verhinderd. gewone brunel ( bijenkorfje ) hondsdraf met bovengrondse, kruipende stengels 18 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

21 De meeste soorten hebben duidelijk tweelippige bloemen, d.w.z. de tot een kroonbuis vergroeide kroonbladen wijken op het einde uiteen in een boven- en onderlip. De vier meeldraden (twee korte en twee lange) zitten beschermd onder de bovenlip. De stamper loopt uit in een gespleten stempel, zoals de tong van een slang. De onderlip dient als landingsplaats voor bestuivende insecten, vooral bijen en hommels. Door de stand van de meeldraden wordt het stuifmeel via de rug van deze insecten overgebracht. Het bekendste voorbeeld van dergelijke lipbloem is Witte dovenetel. Daarnaast bestaan er ook soorten waarbij de twee lippen nagenoeg ontbreken. Meeldraden en stamper steken dan uit de kleine kroonbuis uit. Voorbeelden hiervan zijn munt en Wolfspoot. Vele soorten bezitten ook ondergrondse of bovengrondse kruipende stengels. biotopen: p. 59 Lipbloemen groeien in uiteenlopende biotopen. Witte dovenetel groeit in bermen, Gele dovenetel in loofbossen en Paarse dovenetel op verstoorde plekjes. Hondsdraf kan tussen struikgewas heel de bodem bedekken met zijn lange uitlopers. Door hun etherische oliën zijn lipbloemen ook in elke kruidentuin vertegenwoordigd als genees-, keuken- of cosmetische kruiden. Voorbeelden zijn citroenmelisse, Hartgespan, lavendel, munt, rozemarijn, salie, tijm... Vlinderbloemenfamilie Tot de vlinderbloemenfamilie behoren houtgewassen zowel als kruiden. In beide groepen treffen we bovendien klimplanten aan. bestuiving: p. 139 De typische bloemkroon bestaat uit een vergroeide kelk en een bloemkroon van vijf bladen. Hiervan zijn de twee onderste ten dele met elkaar vergroeid: de kiel. Hierin zitten de tien meeldraden en de stamper. Aan weerszijden van de kiel liggen twee kroonbladen die de vleugels of zwaarden worden genoemd. Het vijfde kroonblad staat meestal rechtop of achterwaarts gebogen en is de vlag. De vlag bezit dikwijls een honingmerk of is opvallend gekleurd als lokmiddel voor bestuivende insecten. Als deze laatste nectar of stuifmeel uit de bloemen willen halen, moeten ze een lange tong of een bepaald gewicht hebben. Hierdoor scheurt de kiel open en wordt de inhoud van de bloem bereikbaar. Vlinderbloemen bezitten, naargelang van de soort, over verschillende bestuivingsmechamismen. Bij de meeste soorten wordt het stuifmeel via de buik van het insect overgebracht. De vruchten worden peulen genoemd. Bij sommige soorten springen ze bij rijpheid met kracht open en verspreiden zo de zaden. De bladeren zijn vaak samengesteld geveerd. Het lijkt alsof er vele kleine blaadjes op één steeltje zijn ingeplant. In werkelijkheid is dit steeltje de hoofdnerf van het blad en zijn de blaadjes het zeer diep ingesneden bladmoes. Soms is er maar één topblaadje en één paar zijblaadjes : een klavertje drie. In andere gevallen zijn een of meerdere blaadjes omgevormd tot grijporgaantjes: hechtranken. De meeste soorten van deze familie bezitten de eigenschap de bodem te verrijken met stikstofverbindingen (nitraten). Dit vindt zijn CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 19

22 VLINDERBLOEMENFAMILIE bloem vlag zwaarden kiel Bestuiving via de onderzijde van het insect. Door insect bezochte bloem met opengebarsten kiel. Brem heeft ontploffende bloemen die het bezoekende insect langs onder én boven met stuifmeel bepoederen. peul witte klaver veldlathyrus vogelwikke 20 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

23 oorzaak in de bacteriën die in knolletjes op de wortels leven. De bacteriën leven van de suikers die de groene plant heeft aangemaakt, terwijl ze het stikstofgas uit de bodemlucht omzetten tot door de plant opneembare stikstofverbindingen. Stikstof is een bouwsteen voor de aanmaak van eiwitten door de plant. Vóór de toepassing van kunstmest werden vooral klaver en lupine als zgn. groenbemester gebruikt. Zoals de lipbloemen verbonden zijn met de kruidentuin, zo zijn vlinderbloemen verbonden met de moestuin. Het Franse légumes (groenten) is trouwens verwant met de vroegere wetenschappelijke naam voor de familie: leguminosae. Voorbeelden zijn boon, erwt, keker (kikkererwt), linze en sojaboon. Als inheemse struiken kennen we bij ons Brem en Gaspeldoorn, als kruiden allerlei klaversoorten en als klimplanten lathyrus en wikke. In parken groeit als boom Robinia; in tuinen worden Goudenregen als struik en Blauwe regen als klimplant aangeplant. Composietenfamilie landschappen: p. 49 Over de hele wereld is deze plantenfamilie, na de orchideeën(!), de grootste in soortenaantal. Van al onze inheemse plantensoorten behoort bijna een tiende ertoe. Doordat verschillende soorten heel algemeen zijn en in grote aantallen voorkomen, draagt deze familie in belangrijke mate bij aan de bloemtooi van onze landschappen: paardenbloemen in het voorjaar en een heleboel andere gele composieten in de hoogzomer. Zoals de naam het zegt, bestaan de bloemen eigenlijk uit meerdere bloempjes. Ze staan allemaal op een verbreed uiteinde van de stengel. Zo n bloeiwijze wordt hoofdje genoemd. Dit geheel is omgeven door een krans van groene schubvormige blaadjes, het omwindsel. Elk bloempje bevat op enkele soorten na stamper en meeldraden. Deze laatste zijn vergroeid tot een kokertje. De stamper groeit er doorheen, en duwt op die manier het stuifmeel naar buiten. In het begin doet de stamper dus dienst als meeldraad! Pas later wordt de stamper ontvankelijk voor stuifmeel, in de regel afkomstig van een vreemde bloem. Bij sommige soorten (o.a. paardenbloemen) komt dikwijls zelfbestuiving voor. Er bestaan twee verschillende bloemvormen: buisbloempjes (buisvormig) en lintbloempjes (aan één zijde tot een lang lint uitgegroeid). Met deze twee bloemvormen kunnen dus drie typen van bloeiwijzen onderscheiden worden. Een eerste type omvat uitsluitend buisbloemen, b.v. distels en klit. Een tweede type bezit slechts lintbloemen, b.v. Gewoon biggenkruid en paardenbloem. Het derde type heeft buis- én lintbloemen. Deze laatste vormen dan als randbloempjes een krans rond het hartje van buisbloemen. Voorbeelden zijn Madeliefje, Gewone margriet en zonnebloem. zaadverspreiding: p. 147 De vruchtjes bezitten meestal pluizige haartjes: het vruchtpluis. Hierdoor kunnen ze meegevoerd worden door de wind. Composieten komen vooral in open terreinen voor! Het pluis is eigenlijk de kelk van het afzonderlijke bloempje. Als je het bloemhoofdje van een paardenbloem open buigt, zie je dat het pluis er al inzit. CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 21

24 COMPOSIETENFAMILIE één buisbloem één lintbloem pluisvrucht Artisjok : een uitheemse composiet met eetbare bloembodem. buisbloementype lintbloementype buisbloemen-lintbloementype distel paardenbloem gewone margriet GRASSENFAMILIE een aargras een pluimgras een aarpluimgras engels raaigras riet grote vossenstaart 22 - CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten

25 Composieten die als groente gegeten worden zijn andijvie en de verwante cichorei (als witlof), artisjok en schorseneer. Zonnebloemen worden massaal gekweekt voor de olie. In de siertuin zijn composieten goed vertegenwoordigd. Grassenfamilie Ook de grassen behoren tot de grootste plantenfamilies op aarde. In totaal komen meer dan tienduizend soorten voor. Bij ons kunnen meer dan honderd soorten gevonden worden. Grassen groeien hoofdzakelijk op open terrein, in natuurlijke of kunstmatige graslanden. Bekend zijn de savanne, de poesta, de pampa s... Door toedoen van de mens werd hun areaal nog enorm uitgebreid. Grassen zijn bij uitstek aangepast aan dit milieu. De rolronde, holle, buigzame stengel met smalle bladeren weerstaat de druk van regen en wind. De vereenvoudigde bloempjes worden door de wind bestoven. Hiertoe worden grote hoeveelheden stuifmeel geproduceerd die, bij daarvoor allergische mensen, hooikoorts veroorzaken. Al zijn de bloempjes klein en meestal onopvallend (groen) van kleur, de bloeiwijzen waarin ze gerangschikt staan vertonen een grote verscheidenheid: aren, aarpluimen, pluimen... De vruchtjes zijn granen. heide: p. 55 en p. 63 Niet alle planten die er als gras uitzien, behoren tot die familie. Er zijn heel wat schijngrassen, die tot verschillende andere families behoren. De belangrijkste zijn de cypergrassenfamilie met talrijke zeggensoorten en het zeldzame Veenpluis van de natte heide en de russenfamilie. Tot deze laatste familie behoort Pitrus, dat door vele mensen ten onrechte biezen genoemd wordt. Pitrus werd vroeger als pit voor olielampen gebruikt. Ook lisdodden zijn schijngrassen. Met wat oefening zijn de meeste families wel uit elkaar te houden. Het determineren van de soorten is specialistenwerk. De grassen zijn wellicht de belangrijkste plantenfamilie voor de mens. Al diens basisvoedsel is rechtstreeks of onrechtstreeks van grassen afkomstig. Rechtstreeks: de granen van gerst, gierst, haver, maïs, rijst, rogge, tarwe... Onrechtstreeks: veevoeder bestaat in belangrijke mate uit levende of gedroogde grassen. tarwe rogge maïs gerst haver CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Planten - 23

26 GELIJKAARDIGE AANPASSINGEN BIJ WATERDIEREN De graskarper, een vis. De bruinvis, een zoogdier CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Dieren

27 2. DIEREN Doelstelling : we bekijken de grote indeling van het dierenrijk, waarbij we de nadruk op gewervelden leggen. We ontdekken de grote verscheidenheid aan vormen en aan aanpassingen van dieren aan hun omgeving. 2.1 HOE LEVEN DIEREN? Vanuit het water hebben dieren niet alleen het land, maar ook het luchtruim veroverd. Dieren vertonen aldus zeer uiteenlopende levenswijzen, en dito aanpassingen. Voortbewegen Op het land bewegen dieren zich lopend, kruipend of springend voort. Dieren met poten kunnen soms snel lopen. Ze kunnen dan grote afstanden afleggen om voedselgebieden te bereiken of om een partner te zoeken. Snel lopen kan ook nodig zijn om prooien te vangen, of om aan zijn belagers te ontkomen. Landdieren zonder poten bewegen zich al kronkelend of schuivend voort. Sommige zijn erg traag. Een dergelijke levensvorm is helemaal niet onpraktisch als je maar hoeft te wachten tot een prooi voorbijkomt (sommige slangen), of wanneer het voedsel zich in de onmiddellijke omgeving bevindt en niet kan weglopen (plantenetende slakken). Of ook wanneer je gangen graaft in de bodem (regenworm). Het al dan niet hebben van poten is evenwel geen algemeen criterium voor de snelheid van een dier. Sommige dieren met poten zijn uiterst traag, zoals een kameleon, terwijl bepaalde slangen behoorlijk snel kunnen zijn! Springen, zoals sprinkhanen doen, is een handige combinatie van zich voortbewegen én zich snel uit de voeten maken voor een belager. zoogdieren: p. 39 vissen: p. 29 vogels: p. 35 insecten e.a. ongewervelden: p. 43 In het water moeten dieren de weerstand die het water uitoefent overwinnen. Zwemmende waterdieren hebben daarom een erg gestroomlijnd lichaam. We vinden deze spoelvorm bij zeer uiteenlopende diergroepen terug: walvissen zijn zoogdieren maar hebben hun naam niet gestolen. Hun bouw vertoont zeer veel gelijkenis met die van de echte vissen. Hun poten zijn vinvormig geworden. Niet alle waterdieren zwemmen. Er zijn er die op of in de waterbodem leven of zich vastzetten op planten of stenen. Dit laatste is een leefwijze die typisch is voor stromend water. Waarom je voortbewegen als het voedsel toch komt aangedreven (cf. zeeanemonen)? Om zich door de lucht te kunnen voortbewegen, moet de zwaartekracht overwonnen worden. Dit vereist vooreerst een niet te zwaar lichaam. Vogels hebben een heel licht skelet en vleugels die bij voortbeweging een opwaartse druk veroorzaken. De vogelvleugel heeft model gestaan voor die van onze vliegtuigen. Wat voor de gewervelden de vogels zijn, zijn de insecten voor de ongewervelden. De meeste insecten kunnen vliegen. Sommige doen dit vrij traag, zoals dagvlinders die van bloem naar bloem fladderen. Andere zijn CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Dieren - 25

28 DIEREN MISLEIDEN DIEREN Om zich te beschermen tegen predatoren, vertonen dieren bijzondere aanpassingen. Enkele hiervan zijn: CAMOUFLAGE Permanente camouflage Wilde eend: wijfje broedt op de grond en is gecamoufleerd. Veranderlijke camouflage Wijfjes van holenbroeders zoals Koolmees en Bergeend zijn niet gecamoufleerd. Spanrups: neemt de vorm van een takje aan. schol lichte ondergrond schol donkere ondergrond MIMICRY Dagpauwoog: bij plots openvouwen van de vleugels lokken de ogen een schrikreactie uit (mimicri). zweefvlieg lijkt op wesp (ongevaarlijk) (gevaarlijk) SIGNAALKLEUREN: de kleurencombinaties geel-zwart en zwart-rood betekenen gevaar. Bijvoorbeeld bij de wesp (gevaarlijk) en bij de zebrarups (onsmakelijk) CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Dieren

29 vleermuizen: p. 39 en p. 139 zeer behendige vliegers, denk aan libellen die al vliegend op jacht gaan naar andere insecten. Een bijzondere groep vliegers zijn de vleermuizen. Tussen hun vingers, achterpoten en staart zit een dunne vlieghuid gespannen, waarmee ze zich al fladderend en zwevend maar niettemin uiterst wendbaar kunnen voortbewegen. Voeden planten: p. 3 insecten: p. 45 Dieren kunnen niet zelf hun voedsel aanmaken, zoals de groene planten doen. Ze halen hun voedsel rechtstreeks of onrechtstreeks uit de planten. Planteneters voeden zich rechtstreeks met planten of hun producten. Koeien eten vooral gras. Hun bijzondere maag is aangepast om de moeilijk afbreekbare cellen van de grasplanten te verteren; koeien herkauwen bovendien hun voedsel. Reeën eten bladeren van struiken, maar ook allerlei kruiden. Insecten eten bladeren (kevers, rupsen) of zuigen suikerhoudend plantensap (bladluizen). Diereneters (vleeseters) voeden zich met planteneters (of met andere vleeseters). Dit kan door de prooi te doden en heelhuids of gedeeltelijk op te eten. Meestal is in zo n geval de predator heel wat groter dan zijn prooi. Denken we aan de kat en de muis. Maar dit hoeft niet altijd het geval te zijn. De leeuw is kleiner dan de zebra waarop hij jaagt en, dichter bij ons, kan de kleine Wezel een middelgroot Konijn aan. Een andere vorm om zich te voeden is parasiteren. Bij parasieten op dieren bestaat het voedsel vaak uit bloed van het slachtoffer. Parasieten zijn in de regel veel kleiner dan hun prooi. Meestal blijft de prooi na het parasiteren gewoon verder leven. Onrechtstreeks kunnen parasieten echter een bedreiging vormen, door ziekten over te brengen. Er zijn ook parasieten die hun prooi zelf niet opeten, maar ze verlammen en achterlaten als voedsel voor hun eigen nageslacht. Zo vangen sommige soorten sluipwespen rupsen, die ze naar hun nest voeren om als dagvers voedsel voor de larven te dienen. Niet alle dieren zijn ofwel planten-, ofwel diereneter. Veel soorten zijn alleseter. Dit kan betekenen dat ze plantaardig of dierlijk voedsel door elkaar gebruiken. Een Egel eet slakken en insecten, maar zal geen vruchten overslaan. Soms wisselt het dieet naargelang van het seizoen. Mezen eten insecten in het zomerhalfjaar, maar moeten in de winter op plantaardig voedsel (zaden) overschakelen. Dieren die verschillende soorten voedsel eten, zijn veel beter aangepast aan periodes van voedseltekort. Afvaleters eten afgestorven materiaal dat van plantaardige (regenwormen) of dierlijke (aaskevers) oorsprong kan zijn. Heel wat insecten voeden zich met uitwerpselen, zoals mestkevers en de larven van een aantal vliegen. Voortplanten slakken: p. 43 spinnen: p. 45 en p. 153 vissen: p. 29 kikkers en padden: p. 31 en p. 135 Veel ongewervelden zijn tweeslachtig, zoals wormen en de meeste landslakken. Spinnen en insecten kennen mannetjes en wijfjes. Bij een aantal insectensoorten kunnen de wijfjes ook onbevruchte eitjes leggen. Een duidelijke geslachtsverdeling is de regel bij gewervelden. Bij vissen en bij kikkers en padden gebeurt de CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Dieren - 27

Cursus Natuur-in-zicht

Cursus Natuur-in-zicht Planten (deel 1) Cursus Natuur-in-zicht 1 Inhoud van de les Deel 1 Bouw van een plant Hoe leven (bloeiende) planten? Beknopte indeling van het plantenrijk Deel 2 6 grote plantenfamilies Planten 1 Cursus

Nadere informatie

INLEIDING. Het CVN wenst u veel plezier met de cursus en met dit handboek! Paul Stryckers directeur CVN

INLEIDING. Het CVN wenst u veel plezier met de cursus en met dit handboek! Paul Stryckers directeur CVN INLEIDING De cursus Natuur-in-zicht vormt het eerste luik van het cursustraject natuurgids van het CVN. Tegelijk wordt hij als een zelfstandige eenheid opgevat. Het eerste luik wil zeggen dat de cursus

Nadere informatie

Anatomie en Morfologie. Wortel. Plantencel. Stengel. Delen van een zaadplant

Anatomie en Morfologie. Wortel. Plantencel. Stengel. Delen van een zaadplant Anatomie en Morfologie Wortel De Plantencel Bouw van de plant in zijn functionele delen Vormen waarin die delen zich kunnen voordoen Iets over (geslachtelijke) voortplanting 45 48 Plantencel Stengel Jonge

Nadere informatie

Determineren van planten

Determineren van planten Determineren van planten Determineren van bloemdragende, wilde planten families geslachten soorten Bruikbaar : flora / loep / pincet of mesje r.gesquiere@telenet.be 1 Enkele belangrijke plantenfamilies

Nadere informatie

Planten. over bloemetjes en bijtjes Knollen en citroenen

Planten. over bloemetjes en bijtjes Knollen en citroenen Planten over bloemetjes en bijtjes Knollen en citroenen Deze bijeenkomst Planten versus dieren Indeling van het plantenrijk Voortplanting Ecosystemen Indeling van het leven op aarde Er zijn 4 rijken: Bacteriën

Nadere informatie

Ongeslachtelijke voortplanting : Een deel van een individu groeit uit tot een nieuw individu.

Ongeslachtelijke voortplanting : Een deel van een individu groeit uit tot een nieuw individu. Samenvatting door H. 921 woorden 24 januari 2014 5,9 24 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie Thema 2 Planten 01 Ongeslachtelijke voortplanting : Een deel van een individu groeit

Nadere informatie

Bloemen. Duinroosje. Bloemen

Bloemen. Duinroosje. Bloemen Duinroosje Bloemtypen. Eén- en tweeslachtige bloemen. Tweeslachtige bloemen. De bloem heeft twee geslachten, d.w.z meeldraden en stampers zitten in één bloem bij elkaar. Eénslachtige bloemen. De bloem

Nadere informatie

Bouw zaadplanten. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Bouw zaadplanten. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/87623 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Samenvatting Planten VMBO 4a Biologie voor Jou

Samenvatting Planten VMBO 4a Biologie voor Jou Samenvatting Planten VMBO 4a Biologie voor Jou 2.1 Ongeslachtelijke voortplanting = voortplanting waarbij geen bevruchting plaats vindt; hierbij groeit een stukje van de volwassen plant uit tot een nieuwe

Nadere informatie

PLANTEN. basiskennis

PLANTEN. basiskennis PLANTEN basiskennis Colofon Auteurs Jan van Driel, Ontwikkelcentrum Redactie Marieke van Nimwegen, Tekst & Communicatie Beeld Jan van Driel, Ontwikkelcentrum Ontwerp omslag & opmaak binnenwerk Jeroen Reith,

Nadere informatie

Plantenfamilies leren herkennen

Plantenfamilies leren herkennen Plantenfamilies leren herkennen Om te leren determineren, les 1 1) Ga naar: http://www.inverde.be en druk op het slotje 2) Vul het sleutelwoord = anjer in en druk op toon pagina Opbouw van de cursus 1.

Nadere informatie

Samenvatting Thema 5 Planten Brugklas Nectar

Samenvatting Thema 5 Planten Brugklas Nectar Samenvatting Thema 5 Planten Brugklas Nectar 5.1 4 organen van de plant: Wortels o Opnemen water met voedingsstoffen (mineralen) o Stevigheid o Opslag van reservestoffen Stengel o o Transport van water

Nadere informatie

Het onderste deel van de stamper is het vruchtbeginsel. Hierin liggen de eicellen. Na bevruchting groeien hier vruchten.

Het onderste deel van de stamper is het vruchtbeginsel. Hierin liggen de eicellen. Na bevruchting groeien hier vruchten. Bloemen en zaad Voor voortplanting heb je zaad nodig. Maar waar komt zaad vandaan? Om dat te kunnen uitleggen, moet je weten hoe een bloem is opgebouwd en wat bestuiving en bevruchting is. Opbouw van een

Nadere informatie

Oefenbestand Soortenkennis O41. April 2016

Oefenbestand Soortenkennis O41. April 2016 Oefenbestand Soortenkennis O41 April 2016 Leren voor soortenkennis De presentatie start met wat algemene kenmerken van planten. Je moet die kennen, maar daarnaast ook termen als: buis- en lintbloemen,

Nadere informatie

Antwoorden Biologie Planten

Antwoorden Biologie Planten Antwoorden Biologie Planten Antwoorden door een scholier 1287 woorden 21 december 2006 6,9 97 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Opdracht 1 1. Als een deel van een individu uitgroeit

Nadere informatie

Voortplanting. Lesbrief. Werkgroep Schoolactiviteiten. I.V.N. afd.hengelo. Tel. O74 2770390

Voortplanting. Lesbrief. Werkgroep Schoolactiviteiten. I.V.N. afd.hengelo. Tel. O74 2770390 Voortplanting Lesbrief Werkgroep Schoolactiviteiten I.V.N. afd.hengelo Tel. O74 2770390 1 Deze lesbrief wordt U aangeboden door het I.V.N. afd. Hengelo Voortplanting = zorgen voor jonge planten A. Inleiding

Nadere informatie

Ongeslachtelijke voortplanting: een deel van een organisme groeit uit tot een nieuw organisme

Ongeslachtelijke voortplanting: een deel van een organisme groeit uit tot een nieuw organisme Samenvatting Thema 2: Planten Basisstof 1 Ongeslachtelijke voortplanting: een deel van een organisme groeit uit tot een nieuw organisme - Gebeurt door mitose (gewone celdeling) - Alle nakomelingen hebben

Nadere informatie

PLANTEN VOORTPLANTING

PLANTEN VOORTPLANTING . PLANTEN VOORTPLANTING Voortplanting - Ongeslachtelijke voortplanting nakomelingen komen van 1 ouderplant * natuurlijke manieren * kunstmatige manieren - Geslachtelijke voortplanting uitwisseling van

Nadere informatie

PLANTEN. Basis maakt de vragen 1 t/m 35. Voor iedere vraag kan 1 punt behaald worden

PLANTEN. Basis maakt de vragen 1 t/m 35. Voor iedere vraag kan 1 punt behaald worden BK402: PLANTEN Basis maakt de vragen 1 t/m 35. Voor iedere vraag kan 1 punt behaald worden Kader maakt de vragen 1 t/m 45. Voor iedere vraag kan 1 punt behaald worden Beantwoord de volgende vragen. 1 Een

Nadere informatie

Project Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen

Project Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen Project Planten ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Planten Planten eten, ademen en groeien. Sommige planten houden van natte grond. Anderen van droge grond. Sommige planten houden van veel zon en warmte. Anderen

Nadere informatie

Planten. en hun namen

Planten. en hun namen Planten en hun namen Colofon Auteurs De werkgroep van de VHG Brancheopleiding: Arie Snoeien Kees Voogd Nicole Slagmolen Johan van Geffen (voorzitter) Jan van Driel, Ontwikkelcentrum Redactie Marieke van

Nadere informatie

Les 3 (werkcollege) Determineren van planten / maken van een determinatietabel

Les 3 (werkcollege) Determineren van planten / maken van een determinatietabel Les 3 (werkcollege) Determineren van planten / maken van een determinatietabel Deze bijeenkomst Planten determineren Het maken van een determinatietabel Zie hoorcollege 2 en het huiswerk voor deze les

Nadere informatie

Voortplanting bij planten

Voortplanting bij planten Voortplanting bij planten Opdracht 1 1. Wanneer spreken we van ongeslachtelijke voortplanting? 2. Een uitloper en een wortelstok zijn beide stengels waaraan jonge planten ontstaan. Wat is het verschil

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Planten en cellen

Samenvatting Biologie Planten en cellen Samenvatting Biologie Planten en cellen Samenvatting door een scholier 1333 woorden 5 juni 2004 5,6 147 keer beoordeeld Vak Biologie Planten Planten zijn overal om ons heen. Bomen en struiken. De een opvallend

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5: planten

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5: planten Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5: planten Samenvatting door een scholier 1973 woorden 17 april 2017 7,1 51 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Samenvatting Hoofdstuk 5 Planten Uit welke delen

Nadere informatie

Insectenbloemen worden dus alleen door bijen bezocht. Hieronder zie je een cartoon waarin beide soorten bloemen zijn afgebeeld.

Insectenbloemen worden dus alleen door bijen bezocht. Hieronder zie je een cartoon waarin beide soorten bloemen zijn afgebeeld. Les 3: de bij en de bloem (deel 1) De vorige lessen heb je veel geleerd over de bouw van de bij. Zo heb je goed naar zijn kop en poten gekeken. Door het tekenen weet je nu hoe de bij in elkaar zit en je

Nadere informatie

Soortenkennis O43. Bloemplanten

Soortenkennis O43. Bloemplanten Soortenkennis O43 Bloemplanten In deze presentatie krijg je meestal een foto te zien. Raad wat het is. Op de volgende pagina zie je de naam van de plant, met eventueel nog wat bijzondere kenmerken. Daarnaast

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL-COMPEX 2006

Bijlage VMBO-GL en TL-COMPEX 2006 Bijlage VMBO-GL en TL-COMPEX 26 tijdvak 1 BIOLOGIE CSE GL EN TL COMPEX Deze bijlage bevat informatie. 613-1-589b DUINEN INFORMATIE 1 DUINGEBIEDEN Het grootste deel van de Nederlandse kust bestaat uit duingebieden.

Nadere informatie

17/03/2016. Planten 2. Cursus Natuurgids. 1. Overleven 2. Voortplanting 3. Concurrentie

17/03/2016. Planten 2. Cursus Natuurgids. 1. Overleven 2. Voortplanting 3. Concurrentie Planten 2 Cursus Natuurgids 3. Concurrentie 2 1 1. Wat heeft een plant nodig om te overleven? Voedsel Autotrofie Heterotrofie Voedselreserves Een en tweejarige planten Water Landplanten Waterplanten 3

Nadere informatie

Planten 2 Cursus Natuurgids

Planten 2 Cursus Natuurgids Planten 2 Cursus Natuurgids 3. Concurrentie 2 1. Wat heeft een plant nodig om te overleven? Voedsel Autotrofie Heterotrofie Voedselreserves Een en tweejarige planten Water Landplanten Waterplanten Voedsel:

Nadere informatie

Doel: Na deze opdracht weet je wat een voedselkringloop is en hoe het leven van planten en dieren met elkaar samenhangt.

Doel: Na deze opdracht weet je wat een voedselkringloop is en hoe het leven van planten en dieren met elkaar samenhangt. Thema: Bestaat vrede? Vak: Ruimte, aarde en milieu De ecologische kringloop De voedselkringloop Moeilijkheid: *** Tijdsduur: ** Juf Nelly De kringloop in de natuur Doel: Na deze opdracht weet je wat een

Nadere informatie

Herderstasje. Achtergrondinformatie

Herderstasje. Achtergrondinformatie Herderstasje Achtergrondinformatie Herderstasje behoort tot de plantenfamilie van de kruisbloemigen. De soorten die tot deze familie behoren zijn vaak te herkennen aan het feit, dat er aan één plant gelijktijdig

Nadere informatie

Bouw en functie van de plant, De plant en zijn onderdelen

Bouw en functie van de plant, De plant en zijn onderdelen Bouw en functie van de plant, De plant en zijn onderdelen Inleiding Aan planten kunnen we drie hoofdorganen onderscheiden. Dit zijn de wortel, stengel het blad. De andere organen zoals de bloem zijn bijzondere

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 5. Trefwoordenlijst 113. Inhoud

Inhoud. Voorwoord 5. Trefwoordenlijst 113. Inhoud Inhoud Voorwoord 5 6 Steeds meer planten! 9 6.1 Geslachtelijke variaties 9 6.2 Van eicel tot zaad 11 6.3 Allemaal gelijk 14 6.4 De juiste behandeling 24 6.5 Verschillende bollen en knollen 28 6.6 Afsluiting

Nadere informatie

Alsemambrosia Ambrozijn Ambrosia artemisiifolia

Alsemambrosia Ambrozijn Ambrosia artemisiifolia Alsemambrosia Ambrozijn Ambrosia artemisiifolia Een exoot PlantenWerkGroup Scousele Sonja Reps 11/10/2017 2 Beschrijving: Alsemambrosia is een éénjarige plant die pas sinds 1875 voor het eerst in ons land

Nadere informatie

Wat is classificatie? = het ordenen van gegevens Volgens criteria Voor iedereen bruikbaar

Wat is classificatie? = het ordenen van gegevens Volgens criteria Voor iedereen bruikbaar Wat is classificatie? = het ordenen van gegevens Volgens criteria Voor iedereen bruikbaar Classificatie in de biologie Aarde telt 8,74 miljoen soorten (Scientias, 24/08/2011) Wetenschappers hebben gepoogd

Nadere informatie

SOORTENKENNIS. Periode 3

SOORTENKENNIS. Periode 3 SOORTENKENNIS Periode 3 Planning van het vak 9 Lessen 15 tm 4 april: lessen, presentaties, wandelingen etc Geen les op: 28 maart (pasen) 11 april: uitval ivm Polenreis 2 e klas 18 April: Toets SOORTENKENNIS

Nadere informatie

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels Ordening Planten Dieren Bacteriën Schimmels Indeling plantenrijk Indeling dierenrijk Planten Kenmerken plantencellen: celwanden celkernen bladgroenkorrels Wieren Sporenplanten Zaadplanten Wieren / Algen

Nadere informatie

Antwoorden Biologie Hoofdstuk 6, Winter

Antwoorden Biologie Hoofdstuk 6, Winter Antwoorden Biologie Hoofdstuk 6, Winter Antwoorden door een scholier 1039 woorden 26 maart 2009 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie actief biologie 1 moet je zelf doen, dat verschilt per

Nadere informatie

d. (insnijdingen) Hoef je niet te kennen.

d. (insnijdingen) Hoef je niet te kennen. Soortenkennis O41 In deze presentatie krijg je meestal een foto te zien. Raad wat het is. Op de volgende pagina zie je de naam van de plant, met eventueel nog wat bijzondere kenmerken. Daarnaast start

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5 Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5 6,8 Samenvatting door Syb 669 woorden 3 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Biologie Biologie H3 Samenvatting PARAGRAAF 1 - Wortel Functies van de wortel: Het opnemen van

Nadere informatie

Cursus natuurgids LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN

Cursus natuurgids LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN Cursus natuurgids LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN 2. Planten determineren, hoe doe je dat? 2.1. Vegetatieve kenmerken 2.2. Voortplantingskenmerken 2.3. APG-indeling en praktische benadering 2.4. Tot slot

Nadere informatie

LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN

LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN Cursus natuurgids LES 2 : PLANTEN DETERMINEREN 2. Planten determineren, hoe doe je dat? 2.1. Vegetatieve kenmerken 2.2. Voortplantingskenmerken 2.3. APG-indeling en praktische benadering 2.4. Tot slot

Nadere informatie

Praktische opdracht Biologie Natuurlijke ordening

Praktische opdracht Biologie Natuurlijke ordening Praktische opdracht Biologie Natuurlijke ordeni Praktische-opdracht door een scholier 1103 woorden 28 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Biologie Opdracht agar-agar voorwerp Verwachte Vorm Kleur Geschatte

Nadere informatie

Plantenkennis voor de groene ruimte. J. Helmers P. Hanemaaijer

Plantenkennis voor de groene ruimte. J. Helmers P. Hanemaaijer Plantenkennis voor de groene ruimte J. Helmers P. Hanemaaijer Eerste druk, 2004 3 Artikelcode: 24072 Colofon Uitgever: Auteurs: Redacteur: Illustraties: Ontwikkelcentrum J. Helmers P. Hanemaaijer Studio

Nadere informatie

Examenlijst onkruiden open teelten. Beeldenbank

Examenlijst onkruiden open teelten. Beeldenbank Examenlijst onkruiden open teelten Beeldenbank Exported on 02/03/2018 1 Table of Contents 1 Table of Contents...2 Table of Contents 2 Akkerdistel 1 De akkerdistel is een overblijvende plant tot een hoogte

Nadere informatie

Het rijk van de planten

Het rijk van de planten 5 BASISSTOF 1 vwo gymnasium Het rijk van de planten thema 4 Ordening opdracht 14 practicum BOOMALG BENODIGDHEDEN een stukje boomschors met groene aanslag (boomalg) een microscoop prepareermateriaal tekenmateriaal

Nadere informatie

1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden

1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden Ecologie De wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaalde leefomgeving (milieu) voorkomen en wat de relaties zijn tussen organisme en hun milieu 1. Biotische factoren

Nadere informatie

Inhoud 4 e druk Natuuronderwijs inzichtelijk

Inhoud 4 e druk Natuuronderwijs inzichtelijk Inhoud 4 e druk Natuuronderwijs inzichtelijk Inleiding 1 PLANTEN 1.1 Indeling van het plantenrijk 1.1.1 De groene wereld van de planten 1.1.2 Wieren (algen) 1.1.3 Mossen 1.1.4 Paardenstaarten 1.1.5 Varens

Nadere informatie

Molsla Paardenbloem. Achtergrondinformatie

Molsla Paardenbloem. Achtergrondinformatie Molsla Paardenbloem Achtergrondinformatie De paardenbloem is een zeer algemeen voorkomende plant. In gazons, graslanden, bermen en ruigten kun je hem vaak aantreffen. De paardenbloem behoort tot de familie

Nadere informatie

Boterbloemen in het gras

Boterbloemen in het gras Boterbloemen in het gras Achtergrondinformatie De boterbloem behoort tot de familie der ranonkelachtigen. De wetenschappelijke naam Ranunculus betekent in het Latijn: kikkertje. Veel soorten hebben namelijk

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 december 2015. Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 december 2015. Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 15 december 2015 Beste natuurliefhebber/-ster, De dag begon mistig en op meerdere plaatsen bleef de mist de hele dag hangen. Gelukkig scheen in Beijum de zon. Doordat

Nadere informatie

Docent: A. Sewsahai KLASSE: 6 VWO

Docent: A. Sewsahai KLASSE: 6 VWO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Scholen Gemeenschap Lelydorp [HHS-SGL ARTHUR A. HOOGENDOORN ATHENEUM - VRIJE ATHENEUM AAHA Docent: A. Sewsahai KLASSE: 6 VWO Legenda leerstofafbakening: PAARS: OUDE

Nadere informatie

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren Ordening Bacteriën Schimmels Planten Dieren Bacteriën Kenmerken cellen: celwand geen celkern geen bladgroenkorrels eencellig planten zich voort door deling voeden zich meestal met dode resten van organismen

Nadere informatie

Bloemen en hun bezoekers

Bloemen en hun bezoekers INSTRUCTIEBOEKJE Bloemen en hun bezoekers Scala College Rietvelden 2013 BLOEMEN EN HUN BEZOEKERS a. BESCHRIJVING VAN DE OPDRACHT In deze veldles ga je kijken naar bloemen en de insecten die op bloemen

Nadere informatie

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Voorbereiding post 5 Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 5: Kleuren om (van) te snoepen, voor groep 3 en 4. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Planten 2. Cursus Natuurgids

Planten 2. Cursus Natuurgids Planten 2 Cursus Natuurgids Planten 2 1. Overleven 2. Voortplanting 3. Concurrentie 2 1. Wat heeft een plant nodig om te overleven? Voedsel Autotrofie Heterotrofie Voedselreserves Eén tweejarige planten

Nadere informatie

Van meizoentje tot liefkruid

Van meizoentje tot liefkruid Van meizoentje tot liefkruid Madeliefje Het madeliefje groeit in made landen (made = gras). Het madeliefje hoort bij de familie der composieten of samengesteld bloemige. Wat bij de eerste oogopslag één

Nadere informatie

WORD EEN ECHTE bomenkenner!

WORD EEN ECHTE bomenkenner! WORD EEN ECHTE bomenkenner! In dit boek kun je bladeren van loofbomen plakken die je vindt tijdens je wandelingen in het bos of het park. Maar voor je een echte bomenkenner kunt worden, moet je nog een

Nadere informatie

Beestige bundel van: 1

Beestige bundel van: 1 Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen

Nadere informatie

Werkgroep KNNV IJssel en Lek. Blauwe passiebloem (Passiflora caerulea)

Werkgroep KNNV IJssel en Lek. Blauwe passiebloem (Passiflora caerulea) 1 Werkgroep KNNV IJssel en Lek Op de ALV 2017 aan de zaalwand getoonde foto s. Blauwe passiebloem (Passiflora caerulea) Oorspronkelijk afkomstig uit Zuid Amerika. Redelijk winterhard. Een klimplant die

Nadere informatie

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Voorbereiding post 5 Kleuren om (van) te snoepen Groep 3-4 Welkom bij IVN Valkenswaard Dit is de powerpointserie als voorbereiding op post 5: Kleuren om (van) te snoepen voor groep 3 en 4. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep Voorbereiding post 5 Kleuren om (van) te snoepen Groep 5-6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 5: Kleuren om (van) te snoepen, voor groep 5 t/m 8. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

de zon. De stokroos is in diverse kleuren te krijgen. Bijen bezoeken de bloem vooral om het stuifmeel. De hoogte varieert van 50 cm tot 2 meter.

de zon. De stokroos is in diverse kleuren te krijgen. Bijen bezoeken de bloem vooral om het stuifmeel. De hoogte varieert van 50 cm tot 2 meter. bijenplanten inleiding In Nederland leven 300 soorten bijen. Dertig soorten zijn sociale insecten die in een volk leven. De honingbij is hier een mooi voorbeeld van. De overige soorten bijen leven solitair.

Nadere informatie

Planten: vorm en functie 1. Ginkgo biloba

Planten: vorm en functie 1. Ginkgo biloba Planten: vorm en functie 1 Ginkgo biloba Planten: vorm en functie Begeleiders: Jurgen Memelink jurgen.memelink@hu.n 06-51680890 / 06-11123607 Henk Kers (practicuminstructeur) henk.kers@hu.nl 06-23497184

Nadere informatie

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 april Beste natuurliefhebber/-ster,

De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 april Beste natuurliefhebber/-ster, De Wiershoeck-Kinderwerktuin, dinsdag 3 april 2018 Beste natuurliefhebber/-ster, De excursies in de winterperiode moesten i.v.m. het weer een paar keer worden geannuleerd. De vooruitzichten voor afgelopen

Nadere informatie

Achtergrondinformatie

Achtergrondinformatie 1 Achtergrondinformatie Planten groeien niet willekeurig door elkaar. Afhankelijk van verschillende milieufactoren (grondsoort, waterstand, zon, schaduw, betreding, bemesting, enz.) kunnen we verschillende

Nadere informatie

De fascinerende wereld van wilde planten Samenvatting van inleiding Jacques de Raad voor de IVN-gidsencursus op 18 april 2011

De fascinerende wereld van wilde planten Samenvatting van inleiding Jacques de Raad voor de IVN-gidsencursus op 18 april 2011 De fascinerende wereld van wilde planten Samenvatting van inleiding Jacques de Raad voor de IVN-gidsencursus op 18 april 2011 Om duidelijk te maken waar we het over hebben eerst wat getallen. In Nederland

Nadere informatie

Cursus natuurgids PLANTEN LEREN KENNEN

Cursus natuurgids PLANTEN LEREN KENNEN Cursus natuurgids PLANTEN LEREN KENNEN Hoofdstukken 1. Uitwendige bouw. 2. Inwendige bouw en bouwstoffen. 3. Celstructuur en voedingswijze. 4. Verschijningsvormen en levenscyclus. 5. Wat kan je nog met

Nadere informatie

W O O R D E N B O E K V A N D E V L A A M S E D I A L E C T E N

W O O R D E N B O E K V A N D E V L A A M S E D I A L E C T E N W O O R D E N B O E K V A N D E V L A A M S E D I A L E C T E N UNIVERSITEIT GENT Vragenlijst 104 Vakgroep Nederlandse Taalkunde DECEMBER 1998 Blandijnberg 2 9000 Gent PLANTEN 1 Dialect van :..................................................(stad,

Nadere informatie

verspreiding van zaden

verspreiding van zaden 3-4 verspreiding van zaden Concepten Levenscyclus, Voortplanting Tijdsindicatie les 2 uur Leerdoelen l De leerling weet dat plantenzaden zich op verschillende manieren verspreiden: via wind, water, eigen

Nadere informatie

Materiaal Groen. Deel 3: Groen groeit

Materiaal Groen. Deel 3: Groen groeit Materiaal Groen Deel 3: Groen groeit Colofon Deel 3: Groen groeit Onderdeel van het materiaal Groen, met de thema s: Seizoenen (dl. 1), Groen in de stad (dl. 2), Groen groeit (dl. 3), Thuis tuinieren (dl.

Nadere informatie

De lente! Werkboekje leeftijd: 10+

De lente! Werkboekje leeftijd: 10+ De lente! Werkboekje leeftijd: 10+ Seizoenen De lente begint meestal op 21 maart. Soms kan het begin van de lente ook vallen op 20 maart. Dat heeft te maken met de stand van de zon. Afgesproken is dat

Nadere informatie

JAARPLAN NATUURWETENSCHAPPEN tweede jaar

JAARPLAN NATUURWETENSCHAPPEN tweede jaar JAARPLAN NATUURWETENSCHAPPEN tweede jaar DEEL 1 Organismen vormen een levensgemeenschap Hoofdstuk 1 Voedselrelaties Hoofdstuk 2 Foto DEEL 2 Organismen planten zich voort Hoofdstuk 1 Voortplanting bij bloemplanten

Nadere informatie

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in)

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in) Rode opdracht: bomen Pak de Boomzoeker 1,2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Staat deze boom in bloei? 0 - Ja 0 - Nee

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-11-2-b Jakobskruiskruid - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 5 en beantwoord dan vraag 38

Nadere informatie

Thema 3 Dieren en planten

Thema 3 Dieren en planten Les 3.1 Landschappen. 1. De appelboom 1. Een boom waarin appels groeien. 1. 3. 2. Bloeien 2. Planten en struiken hebben bloemen 3. Het weiland 3. Een stuk land waar gras op groeit en koeien en schapen

Nadere informatie

Voorplanting bij zaadplanten vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/73622

Voorplanting bij zaadplanten vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/73622 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 13 juli 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/73622 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs

Nadere informatie

Basiscursus Ecologische Moestuin. Onkruid

Basiscursus Ecologische Moestuin. Onkruid Basiscursus Ecologische Moestuin Onkruid Onkruid: veel werk! Onkruid vergaat niet Het komt telkens terug Het groeit harder dan de groenten Wieden helpt maar tijdelijk Herbiciden: nee! Bijen (enz) sterven

Nadere informatie

RESTANT PRESENTATIES LEERLINGEN SOORTENKENNIS

RESTANT PRESENTATIES LEERLINGEN SOORTENKENNIS RESTANT PRESENTATIES LEERLINGEN SOORTENKENNIS Milieu MO41B 2017-2018 KLEINE ZONNEDAUW (DROSERA INTERMEDIA) KENMERKEN SOORTNAAM Soortgroep/familie Hoofd-biotoop Uiterlijke kenmerken Extra foto s Zonnedauwfamilie

Nadere informatie

De grond waarop wij wonen

De grond waarop wij wonen GROEP 5/6 De grond waarop wij wonen Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de middenbouw.

Nadere informatie

Voortplanting bij zaadplanten vmbo-kgt34

Voortplanting bij zaadplanten vmbo-kgt34 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 08 April 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63368 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Voorplanting bij zaadplanten vmbo-b34

Voorplanting bij zaadplanten vmbo-b34 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 13 july 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/73622 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

Thema 3b Voortplanting. Wereldoriëntatie L6

Thema 3b Voortplanting. Wereldoriëntatie L6 Wereldoriëntatie L6 Les 1 Instandhouding van de soort. p. 3 1. Alle levende wezens zijn opgebouwd uit cellen. Vul de woorden celkern, celvloeistof en celwand correct aan. 2. Vul de tekst aan. In elke

Nadere informatie

Boekverslag door O. 810 woorden 28 juni keer beoordeeld. Verslag Praktische Opdracht Ordening

Boekverslag door O. 810 woorden 28 juni keer beoordeeld. Verslag Praktische Opdracht Ordening Boekverslag door O. 810 woorden 28 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Biologie Verslag Praktische Opdracht Ordening Naam: Bregje Coremans Klas: M3b docent: Mr. Vissenberg datum: https://www.scholieren.com/verslag/96899

Nadere informatie

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep

Voorbereiding post 5. Kleuren om (van) te snoepen Groep Voorbereiding post 5 Kleuren om (van) te snoepen Groep 5-6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard Dit is de powerpointserie als voorbereiding op post 5: Kleuren om (van) te snoepen voor groep 5 tot en met 8.

Nadere informatie

De teelt van zonnebloemen

De teelt van zonnebloemen De teelt van zonnebloemen De zonnebloem heeft als wetenschappelijke naam: Helianthus annuus. Deze naam komt van de Griekse woorden voor zon (helios) en bloem (anthos). De plant behoort tot de grote familie

Nadere informatie

Suchmann. Natuur, hoofdstuk Lente en natuurverschijnselen

Suchmann. Natuur, hoofdstuk Lente en natuurverschijnselen Suchmann Natuur, hoofdstuk Lente en natuurverschijnselen Wanneer: Dinsdagmiddag 6-13-20 & 27 april De kinderen worden in groepjes verdeeld van 3 of 4 kinderen. Ieder groepje krijgt een onderwerp toebedeeld

Nadere informatie

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten.

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. De hommel Hommels kunnen tot 60% van hun lichaamsgewicht aan stuifmeel meedragen. In de vroege lente ontwaakt de hommelkoningin en verlaat haar ondergrondse schuilplaats. Ze gaat op zoek naar een holletje

Nadere informatie

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten.

Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. De hommel In de vroege lente ontwaakt de hommelkoningin en verlaat haar ondergrondse schuilplaats. Ze gaat op zoek naar een holletje onder de grond op een droge plaats om er een nest te starten. Hommels

Nadere informatie

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?

Nadere informatie

Loof-en naaldbomen. Naam :

Loof-en naaldbomen. Naam : Loof-en naaldbomen Naam : Veel bomen maken een bos In een boomgaard staan soms honderden bomen, en toch is een boomgaard geen bos. Ook in een park kun je veel bomen zien, maar een park is beslist geen

Nadere informatie

EENVOUDIGE CURSUS SYSTEMATIEK

EENVOUDIGE CURSUS SYSTEMATIEK EENVOUDIGE CURSUS SYSTEMATIEK Dit werd overgenomen uit de driemaandelijkse periodiek van de vzw De Buizerd, met toestemming van de auteur). * INLEIDING Wij worden omringd door een overweldigende massa

Nadere informatie

Bibliotheek Inhoud per categorie

Bibliotheek Inhoud per categorie A1 Biologie Atlas bij de biologie Boek A1 Biologie De evolutie van het leven Boek A1 Biologie De ontwikkeling van het leven Artikel A1 Biologie Het ontstaan van het leven Artikel A1 Biologie Indeling van

Nadere informatie

Levenscyclus. Raten zijn 6hoekige kamers waar stuifmeel en honing wordt opgeslagen.

Levenscyclus. Raten zijn 6hoekige kamers waar stuifmeel en honing wordt opgeslagen. [Honingbij] Algemene Naam: Honingbij Wetenschappelijke Naam: Apis mellifera Raten zijn 6hoekige kamers waar stuifmeel en honing wordt opgeslagen. Het lichaam van een bij bestaat uit drie onderdelen: een

Nadere informatie

A. DE PLANT Een levend organisme dat doorgaans bestaat uit wortels, een stam of stengel en bladeren.

A. DE PLANT Een levend organisme dat doorgaans bestaat uit wortels, een stam of stengel en bladeren. A. DE PLANT Plant Wortels Stengel Bladeren Een levend organisme dat doorgaans bestaat uit wortels, een stam of stengel en bladeren. Ze halen water uit de grond, waarin voedingsstoffen zijn opgelost. De

Nadere informatie

Grassen. Achtergrondinformatie

Grassen. Achtergrondinformatie Grassen Achtergrondinformatie De plantenfamilie van de grassen bestaat uit een groot aantal verschillende soorten. Hiertoe behoren o.a. straatgras, riet, witbol en alle granen: tarwe, haver, gerst, rogge,

Nadere informatie

5.1=planten bekijken ZOEK OP ZOMERHOUT EN LENTEHOUT!!! Biologie samenvatting 5.1 t/m 5.4

5.1=planten bekijken ZOEK OP ZOMERHOUT EN LENTEHOUT!!! Biologie samenvatting 5.1 t/m 5.4 ZOEK OP ZOMERHOUT EN LENTEHOUT!!! Biologie samenvatting 5.1 t/m 5.4 5.1=planten bekijken -een bloem bestaat uit verschillende onderdelen (zie plaatje hieronder) -met de wortels van een bloem zuigt een

Nadere informatie

Het veldboeket. Leerdagboek van:...

Het veldboeket. Leerdagboek van:... Het veldboeket Leerdagboek van:... Bloemen in het veld Het boeket in de klas (Beschrijf het boeket. Let vooral op de vormen, grootten en kleuren van de bloemen.) Bloemen groeien buiten (Vul de onderzoeksvragen

Nadere informatie

Samenvatting Biologie 5.1 t/m 5.4

Samenvatting Biologie 5.1 t/m 5.4 Samenvatting Biologie 5.1 t/m 5.4 Samenvatting door een scholier 3317 woorden 23 mei 2018 6,9 11 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar ZOEK OP ZOMERHOUT EN LENTEHOUT!!! Biologie samenvatting 5.1

Nadere informatie