OVERZICHT VAN HET BURGERLIJK RECHT. Prof. dr. Rogier de Corte

Transcriptie

1 OVERZICHT VAN HET BURGERLIJK RECHT Prof. dr. Rogier de Corte

2 HOOFDSTUK I. Algemene beschouwingen Eric DIRIX, Verbintenissenrecht. Gerechtelijke jaren: en , R.W , deel : , deel 2: Rob KRUITHOF, Hubert BOCKEN, Filip DE LY, en Bart DE TEMMERMAN, Overzicht rechtspraak verbintenissen ", T.P.R. 994, Walter VAN GERVEN en Sofie Covemaeker, Verbintenissenrecht, Acco, 200, 459 p Boek I van het B.W. behandelt het personenrecht, m.a.w. de rechtsnormen die betrekking hebben op het rechtssubject, het gezin en de familie. Het gaat in beginsel om de rechten die aan de persoon zelf kleven, het zijn in hoofdzaak niet-patrimoniale rechten. Boek II behandelt de zakelijke rechten m.a.w. het zakenrecht. Het zakenrecht is een gesloten systeem: zakenrechten drukken zich in de regel uit in een rechtstreekse macht van een individu op een zaak, een macht die erga omnes geldt; vandaar dat alleen de wetgever deze zakelijke rechten kan inrichten. Boek III behandelt het verbintenissenrecht of de persoonlijke rechten. Het bevat de rechtsregels die de verhouding schuldeiser-schuldenaar regelen. Dit boek wordt hierna als volgt behandeld: II Begrip, soorten en modaliteiten III Bronnen van verbintenissen IV Verbintenis uit overeenkomst V Verbintenis uit onrechtmatige daad VI Uitdoven vorderingsrechten VII Gebruikelijke contracten 50

3 HOOFDSTUK II. Begrip, soorten, modaliteiten Afdeling. Begrip 477. Het centrale begrip verbintenis wordt gebruikt samen met en naast de begrippen overeenkomst en contract. Deze begrippen zijn met elkaar verwant, doch verschillend Verbintenis Een verbintenis is een rechtsband waardoor één of meer personen gehouden zijn tot een prestatie jegens één of meer andere personen. Deze prestatie kan bestaan in een geven (een diamant), een doen (een zanguitvoering in een zaal) of een niet-doen (de verbintenis aangaan geen hypotheek te vestigen op een huis). Het begrip verbintenis wijst enkel op een obligatoire verhouding tussen partijen: de verhouding schuldeiser - schuldenaar. De schuldeiser kan iets vorderen van de schuldenaar, de schuldenaar moet iets presteren voor de schuldeiser. Partijen kunnen over en weer schuldeiser-schuldenaar zijn Overeenkomst Een overeenkomst wijst op een bron van die verbintenis: hoe is de obligatoire verhouding (rechtsband schuldeiser-schuldenaar) ontstaan? Indien de rechtsband ontstaan is uit een samentreffen van de wil van schuldeiser en schuldenaar, zegt men dat de verbintenis ontstaan is uit een overeenkomst of door een wilsovereenstemming. Een andere wijze om verbintenissen te doen ontstaan is bijv. het stellen van een onrechtmatige daad die schade veroorzaakt aan een derde Contract Onder contract verstaat men een welbepaalde verbintenis uit overeenkomst: indien de partijen over en weer overeenkwamen (bijv. de ene om een som geld te betalen, de andere om de eigendom van een roerend goed over te dragen), noemt men deze overeenkomst een koop-verkoopcontract. De term contract duidt op een concrete rechtsband uit overeenkomst. 48. Schuldenaar & schuldeiser De twee voornaamste begrippen in het verbintenissenrecht zijn: schuldenaar en schuldeiser. a. schuldenaar: dit is de persoon op wie de verplichting rust, hij die iets moet geven, iets moet doen of iets niet mag doen. De schuld is datgene waartoe de schuldenaar gehouden is; b. schuldeiser: dit is diegene in wiens voordeel de verplichting bestaat: hij kan een prestatie vorderen van de schuldenaar. De schuldvordering is de schuld gezien vanuit het standpunt van de schuldeiser nl. datgene wat de schuldeiser mag eisen. 5

4 482. Open systeem In tegenstelling met het zakenrecht is het verbintenissenrecht een open systeem, d.w.z. dat de bevoegdheid van de rechtssubjecten om contracten te creëren centraal staat. De wetgever vervult hier eerder een aanvullende rol. De bevoegdheid van de partijen wordt beperkt door de regels van openbare orde en goede zeden, waarvan niet mag worden afgeweken (art. 6 B.W.). Afdeling 2. Soorten 483. Geven, doen en niet-doen Een verbintenis om iets te geven verplicht tot afgifte van een bepaald goed. Een verbintenis om iets te doen heeft een prestatie, een handeling tot voorwerp. Een verbintens iets niet te doen slaat op een onthouding. Zo is bijv. het leveren van een bepaalde auto, 0 kg. nagels, enz een verbintenis om iets te geven, terwijl haar knippen, schilderwerken uitvoeren enz. een verbintenis is om iets te doen, terwijl de belofte om een onroerend goed niet te hypothekeren of te bebouwen op een onthouding slaat Middelen- en resultaatsverbintenis Een verbintenis is een middelenverbintenis indien de verplichting van een partij erin bestaat om naar best vermogen te handelen, zonder dat een resultaat gewaarborgd wordt. Een verbintenis is een resultaatsverbintenis indien een partij zich tot een wel bepaald resultaat verbindt. Een geneeskundig contract bijv. is een middelenverbintenis, terwijl een aannemer die zich verbindt een woonhuis te bouwen een resultaatsverbintenis is Natuurlijke verbintenis In het Romeins recht was het begrip natuurlijke verbintenis van groot belang. Thans heeft het slechts een marginale betekenis. Men kan een natuurlijke verbintenis omschrijven als een verbintenis die van nature aan iemand is opgelegd, maar die niet kan worden afgedwongen voor de rechter. Dit is bijv. het geval met de verplichting tot betalen van de schulden die na het intreden van de verjaring vervallen. Indien men deze schulden toch voldoet, kunnen ze niet teruggevorderd worden. Afdeling 3. Modaliteiten 486. Hoofdelijk, in solidum en niet-hoofdelijk Hoofdelijkheid kan 52

5 zich voordoen wanneer meerdere schuldenaars instaan voor dezelfde schuld (art. 97 en volg. B.W.). Dit is bijv. het geval wanneer één lening wordt toegekend aan drie personen. De regel is dat verbintenissen niet hoofdelijk zijn en dat elke schuldenaar slechts tot beloop van zijn deel gehouden is: elk van de ontleners moet één derde terugbetalen. Is een verbintenis daarentegen hoofdelijk dan kan elke schuldenaar verplicht worden de gehele schuld terug te betalen. In dat geval kan de uitlener bijv. het volledige bedrag terugvragen van één van de drie ontleners naar keuze. Hoofdelijkheid geldt enkel indien de partijen het uitdrukkelijk hebben bedongen, indien de wet het voorziet (bijv. de tienjarige aansprakelijkheid van architect en aannemer - art. 792 B.W.) of indien het gewoonterecht dit bepaalt (bijv. in handelszaken) Aan de hoofdelijkheid is een hoofdgevolg en een bijkomend gevolg gehecht. Het hoofdgevolg bestaat erin dat elke schuldenaar voor het geheel moet presteren op vraag van de schuldeiser: de schuldeiser kiest tot welke schuldenaar hij zich richt. Na betaling door één van de schuldenaars zullen deze onderling moeten verrekenen. Het bijkomend gevolg is dat de ingebrekestelling en de stuiting van de verjaring tegen één van schuldenaars geldt ten aanzien van de andere schuldenaars. Er zijn gevallen waarin alleen de hoofd- of primaire gevolgen van de hoofdelijkheid spelen en niet de bijkomende of secundaire; dan spreekt men niet van hoofdelijkheid, maar van een verbintenis in solidum. Dit is het geval bij een vergoeding van de schade door een fout, wanneer er meerdere daders zijn Deelbare en niet-deelbare verbintenissen Het aspect deelbaarheid van de schuldvordering heeft in hoofdzaak betrekking op het feit of de erfgenamen van een schuldenaar de schuld van de overledene onder hen kunnen delen (art. 27 en volg. B.W.). De regel is dat een schuldvordering deelbaar is, zelfs indien de oorspronkelijke schuld hoofdelijk was. Zijn bij wijze van uitzondering ondeelbaar: de schuldvorderingen die van nature niet deelbaar zijn (bijv. levering van een paard); de schuldvorderingen waarvan de ondeelbaarheid in de overeenkomst werd bedongen. Het bedingen van de hoofdelijkheid is niet voldoende om ondeelbaarheid tot gevolg te hebben. Hoofdelijkheid kan ook bestaan in hoofde van de schuldeisers. 53

6 489. Verbintenissen onder voorwaarde Verbintenissen onder voorwaarde zijn nader omschreven in de art B.W. Een voorwaarde is een onzekere en toekomstige gebeurtenis waarvan hetzij het ontstaan, hetzij het tenietgaan van een verbintenis afhangt. Een verbintenis onder een potestatieve voorwaarde, vanwege diegene die zich verbindt, is nietig. Een potestatieve voorwaarde is een voorwaarde die afhangt van de wil van één van de partijen. Ik verkoop u mijn huis als ik zin heb is nietig, het is een verbintenis onder potestatieve voorwaarde. Een verbintenis onder ontbindende voorwaarde betekent dat een geldig gesloten verbintenis ontbonden wordt wanneer de voorwaarde zich voordoet. Ik verkoop u dat schilderij onder voorwaarde dat de schilder niet overlijdt binnen de 5 jaar vanaf heden. Overleeft de schilder de termijn van 5 jaar dan is de verkoop definitief, sterft hij vóór het 5de jaar dan wordt de koop ongedaan gemaakt. Een verbintenis onder opschortende voorwaarde heeft slechts gevolgen indien de voorwaarde zich voordoet. Ik kom vanaf maandag bij u werken indien mijn huidige werkgever mijn onmiddellijk ontslag aanvaardt Alternatieve verbintenissen Een alternatieve verbintenis is een verbintenis waarvan men zich kan kwijten door het leveren van één van verschillende zaken. Indien niet anders overeengekomen is mag de schuldenaar kiezen. Ik verkoop u één hond uit het nest, naar keuze van de verkoper. 49. Verbintenissen onder strafbeding Een verbintenis onder strafbeding is een verbintenis waarin een forfaitaire schadevergoeding is opgenomen in geval van niet-uitvoering. De rechter kan - zelfs ambtshalve - het bedrag verminderen (art. 23 B.W.). Een strafbeding mag niet verward worden met een zuiver punitief beding, waarbij de te betalen vergoeding los staat van de schade. 54

7 HOOFDSTUK III. Bronnen van verbintenissen 492. Het is van belang de verbintenis zelf, d.w.z. het bestaan van een rechtsband, te onderscheiden van de bron van verbintenissen, m.n. de vraag hoe is de rechtsband ontstaan? In de publiekrechtelijke sfeer ontstaan verbintenissen door administratieve rechtshandelingen : dit zijn eenzijdige, uitvoerbare rechtshandelingen gesteld door een orgaan van de uitvoerende macht: bijv. het betekenen van een belastingaanslag, het vaststellen van de Wegcode bij K.B. De overheid realiseert haar taak in de regel door het uitvaardigen van dergelijke rechtshandelingen, waaraan de burger onderworpen is. Deze rechtshandelingen creëren verbintenissen t.a.v. de burger De belangrijkste bronnen van verbintenissen in de privaatrechtelijke rechtssfeer zijn: de overeenkomst. De verbintenissen uit overeenkomst worden verwoord in contracten. Ze worden in Hoofdstuk IV behandeld; de onrechtmatige daad. Een verbintenis ontstaat door een onrechtmatige daad wanneer iemand schade veroorzaakt door zijn fout. Deze rechtsfiguur wordt in Hoofdstuk V behandeld. Naast deze twee hoofdbronnen zijn nog te vermelden:. de eenzijdige wilsuiting; 2. de zaakwaarneming (art B.W.); 3. de onverschuldigde betaling (art B.W.); 4. de vermogensverschuiving zonder oorzaak. De laatste drie bronnen hebben gemeen dat een verbintenis ontstaat uit een rechtsfeit, zonder dat er enige wilsuiting of onrechtmatige handeling is vanwege de schuldenaar Tenslotte kan een verbintenis ook rechtstreeks ontstaan uit de wet, bijv. de steunplicht jegens bloedverwanten in opgaande en dalende lijn. Afdeling. Verbintenis uit eenzijdige wilsuiting 496. Het B.W. regelt niet op een uitdrukkelijke wijze de mogelijkheid om rechtsgevolgen teweeg te brengen door een eenzijdige wilsuiting, d.w.z. zonder enige aanvaarding of tussenkomst van een andere partij. De overheid kan ook contracten sluiten met de burger. 55

8 Op verschillende plaatsen in het B.W. zijn nochtans regelingen aangegeven waar verbintenissen ontstaan uit een eenzijdige wilsuiting: een erkenning van een kind, de aanvaarding van een nalatenschap, Of buiten de in de wet geregelde gevallen een eenzijdig aanbod een verbintenis kan doen ontstaan in hoofde van de aanbieder, is pas na lang aarzelen door rechtspraak en rechtsleer erkend. Een aanbod van een partij wil zeggen dat een partij een ontwerpcontract voorstelt. Thans neemt men aan dat een dergelijk aanbod de aanbieder bindt vooraleer de andere partij het heeft aanvaard: hij moet zijn aanbod gedurende een redelijke termijn honoreren. Deze regels gelden zowel voor een openbaar aanbod als voor een individueel aanbod. Een persoon neemt contact op met een kennis en stelt hem voor zijn onroerend goed, gelegen te Antwerpen, Zodiastraat 3 aan te kopen voor een bedrag van ,- in de staat waarin het zich bevindt daar hijzelf verhuist naar Gent en weet dat die kennis een huis zoekt te Antwerpen. Eenmaal dit voorstel overgemaakt aan die kennis moet hij dit voorstel een redelijke termijn honoreren. Indien die kennis na 7 dagen antwoordt: akkoord, ik wil het goed kopen, kan dit voorstel niet worden ingetrokken. Afdeling 2. Zaakwaarneming 498. Men spreekt van zaakwaarneming wanneer een bepaalde persoon spontaan de belangen van een andere persoon in diens voordeel waarneemt, omdat de meester van de zaak daartoe tijdelijk niet in staat is (art B.W.). De persoon die de belangen waarneemt, noemt men zaakwaarnemer. Eenmaal een persoon de zaken van een ander heeft waargenomen, moet hij dit doen als een goede huisvader, moet hij zijn zaakwaarneming voortzetten en voltooien en bij het einde rekenschap afleggen. De meester van de zaak moet de zaakwaarnemer schadeloos stellen voor alle noodzakelijke en nuttige uitgaven. Dit is bijv. het geval wanneer een persoon, bij afwezigheid van zijn buur, diens huis herstelt na een stormweer. Luc VAEL, Altruïsme tot recht gekomen, T.P.R. 999,

9 Afdeling 3. Onverschuldigde betaling 499. Een persoon die bij vergissing een betaling of een andere prestatie ontvangt die hem niet toekomt, is verplicht hetgeen hij ten onrechte ontving, terug te geven (art B.W.). s Morgens sta ik dolgelukkig op: mijn banksaldo is immers aangegroeid met een slordige ,- door een storting van een voor mij onbekend persoon. Ik bel deze persoon op om hem te bedanken, mijn vreugde is snel voorbij: het gaat om een vergissing. Ik moet het bedrag terugbetalen. Afdeling 4. Vermogensverschuiving zonder oorzaak 500. Wanneer een overgang heeft plaats gehad van een vermogen van een persoon naar dat van een andere zonder dat hiertoe enige rechtvaardiging bestond, dient het verrijkte vermogen het verarmde te compenseren. Vereist is: een verarming van het ene vermogen; de overeenstemmende verrijking van een andere vermogen; een verband tussen verarming en verrijking en het gebrek aan grondslag van de vermogensverschuiving. Deze rechtsfiguur werd niet wettelijk geregeld, maar op billijkheidsgronden ontwikkeld door de rechtspraak. Dit doet zich bijv. voor wanneer twee partijen een overeenkomst sloten, waarbij één van hen zich verbond tegen betaling de tuin van de andere partij aan te leggen. De tuin wordt aangelegd en vóór de betaling verklaart de rechter de gesloten overeenkomst nietig. Het vermogen van de tuinaanlegger is verarmd (door de gepresteerde arbeidsuren, het ingezette materiaal en beplantingen), het vermogen van de eigenaar van de tuin is verrijkt (met dezelfde elementen). Tussen de verarming en de verrijking is er geen juridische grondslag meer, daar de overeenkomst werd vernietigd. 57

10 HOOFDSTUK IV. Verbintenis uit overeenkomst 50. De voornaamste bron van verbintenissen is wellicht de overeenkomst of de meerzijdige rechtshandeling. De overeenkomst is het samentreffen van twee of meer wilsuitingen met het oog op het doen ontstaan, wijzigen of uitdoven van een verbintenis of een rechtsband. Het centrale element in de overeenkomst is de wilsovereenstemming tussen de partijen. Deze is erop gericht een juridisch gesanctioneerde afspraak te doen ontstaan. Afdeling. Totstandkoming van overeenkomsten 502. Variatie Juridisch gezien zijn alle contracten wat hun theoretische structuur betreft gelijk: twee of meer partijen drukken hun wil uit over de door hen opgenomen verbintenissen. In werkelijkheid kunnen er nogal wat verschillen optreden tussen al de gevallen die onder de noemer contract vallen: vooreerst is er het klassiek beeld van het onderhandeld contract. De partijen gaan aan tafel zitten en bespreken over en weer hun respectieve verbintenissen; zeer frequent zijn ook de contracten die gesloten worden zonder overleg tussen de partijen: men kan ze omschrijven als feitelijke contracten, zoals bijv. het kopen van een bioscoopticket; standaardcontracten zijn op voorhand door één partij geformuleerde ontwerpcontracten waarover het akkoord van de wederpartij wordt gevraagd. Dit is de klassieke handelwijze voor het sluiten van een verzekeringscontract. Het komt ook voor bij de algemene voorwaarden die bijv. op de keerzijde van een factuur of op de bestelbon zijn afgedrukt; de toetredingscontracten zijn dan voornamelijk contracten opgesteld door monopoliehouders, zoals elektriciteitsmaatschappijen enz. De onderhandelingsmogelijkheid is hier omzeggens afwezig. Ze hebben allen gemeen dat aan elk van deze types van overeenkomst een aanbod en de aanvaarding ten grondslag liggen Aanbod Het sluiten van een contract vangt in de regel aan met voorafgaande besprekingen en onderhandelingen. Is men zover gevorderd dat één van de partijen (de aanbieder) een volledig voorstel doet dat alle elementen bevat die noodzakelijk zijn voor het tot stand komen van het contract, dan spreekt men van een aanbod. Het aanbod is een eenzijdige wilsuiting, waarin de aanbieder de voorwaarden bekend maakt tegen dewelke hij bereid is te contracteren. 58

11 504. Aanvaarding A. Wat. Het akkoord van de wederpartij met dit aanbod noemt men de aanvaarding. De aanvaarding is de wilsuiting waarbij de wederpartij de voorwaarden van het contractaanbod van de aanbieder accepteert. B. Hoe. De aanvaarding kan uitdrukkelijk of stilzwijgend zijn. Zij is uitdrukkelijk indien zij blijkt uit handelingen (geschriften, woorden, daden) gesteld met de bedoeling de toestemming tot uiting te brengen. Zij is stilzwijgend indien zij moet afgeleid worden uit handelingen gesteld met een ander doel dan het doen blijken van de toestemming. Voert iemand bijv. onmiddellijk uit wat van hem gevraagd werd zonder dit uitdrukkelijk beloofd te hebben, dan blijkt hieruit wel degelijk zijn aanvaarding Totstandkoming Door de aanvaarding van het aanbod ontstaat de overeenkomst met haar juridische gevolgen. Hierbij is wel vereist dat aanbod en aanvaarding met elkaar overeenstemmen. Antwoordt degene aan wie een huis te koop wordt aangeboden voor ,- met ik ga akkoord met ,-, dan is er geen overeenstemming, maar een tegenaanbod. In dit geval komt geen contract tot stand. Tussen de wilsuiting van de aanbieder en deze van zijn wederpartij is er een bewust verschil Ogenblik van totstandkoming Indien de aanvaarding geschiedt in aanwezigheid van alle partijen stelt er zich geen probleem: het contract komt tot stand op het ogenblik van de aanvaarding. Wordt het contract gesloten in afwezigheid van de partijen, bijv. via briefwisseling, fax of e- mail, dan rijst de vraag op welk moment het contract is tot stand gekomen: op het ogenblik dat de aanvaarding wordt verzonden? op het ogenblik dat de aanvaarding de wederpartij bereikt? op het ogenblik dat de wederpartij kennis neemt van de aanvaarding? Het Hof van Cassatie heeft midden vorige eeuw dit probleem opgelost: de overeenkomst komt tot stand op de plaats en op het moment dat de aanbieder kennis heeft genomen of kunnen nemen van de aanvaarding Verplichtingen bij totstandkoming In een aantal gevallen legt de wetgever speciale verplichtingen op bij de totstandkoming van contracten, zoals bij contracten op afstand (art. 77 en volg. WHP), bij consumentenkrediet (art. 0 en volg. Wet Consumentenkrediet). Art. 30 WHP legt ten voordele van de consument aan de wederpartij in het algemeen de verplichting op om volledige en correcte informatie te verschaffen bij de contractsluiting. Cass. 6 juni 960, Pas., I, 90 59

12 508. Fouten bij het sluiten van het contract Zolang er geen geldig contract tot stand komt, loopt geen van de partijen enige contractuele verbintenis op. Dit belet echter niet dat elkeen bij de voorbereiding van een contract zorgvuldig moet handelen. Begaat één van de partijen tijdens de fase van de contractonderhandeling een fout (culpa in contrahendo) die schade berokkent aan de wederpartij met wie men vruchteloos onderhandelt of uiteindelijk toch een contract sluit, dan kan men op grond van art. 382 B.W. en volg. aansprakelijk gesteld worden. Als fout kan bijv. gelden het verstrekken van onjuiste informatie aan de wederpartij, de wederpartij kosten laten maken met het oog op eventuele contractsluiting, terwijl men reeds zeker is dat er geen contract zal komen Contractbelofte Een contractbelofte is een verbintenis van één partij om, op verzoek van de andere partij, op een later tijdstip een overeenkomst te sluiten, waarvan de essentiële bestanddelen reeds vastliggen. Afdeling 2. Soorten contracten 50. Wederkerige - eenzijdige rechtshandelingen Een contract is wederkerig wanneer de partijen zich over en weer jegens elkaar verbinden. Alle partijen gaan hierbij een verbintenis aan, ze zijn elk schuldeiser en schuldenaar van elkaar (art B.W.). Eenzijdig is een contract waarbij slechts één van de partijen een verbintenis aangaat. Een dergelijk eenzijdig contract vereist de toestemming van beide partijen. Bij het huurcontract bijv. verbindt de verhuurder zich o.m. ertoe de huurder het genot van de verhuurde zaak te verschaffen. De huurder van zijn kant verbindt zich ertoe de huurprijs te betalen. De geldlening en het hypotheekcontract zijn voorbeelden hiervan: alleen de ontlener verbindt zich ertoe de zaak terug te geven, de uitlener daarentegen is tot geen enkele prestatie gehouden. 5. Contracten onder bezwarende titel en om niet Een contract onder bezwarende titel is een contract waarbij iedere partij aan de andere partij een voordeel belooft (art B.W.). Elke partij heeft derhalve belang bij het contract. Een verbintenis uit vrijgevigheid of om niet is diegene waarbij een partij aan een andere een voordeel verschaft, geheel om niet; er is geen tegenprestatie. D. FRERIKS, Onderzoeks- en mededelingsverplichting in het contractenrecht, T.P.R. 992,

13 Een koop is een contract onder bezwarende titel. Een schenking is een contract uit vrijgevigheid, dus een contract om niet. 52. Vergeldende en kanscontracten Een contract is vergeldend wanneer de partijen op het ogenblik waarop het gesloten wordt de omvang en het belang van hun verbintenis kunnen vaststellen (art. 04 B.W.). Het contract is daarentegen een kanscontract wanneer bij het sluiten ervan niet mogelijk is te bepalen welk voordeel of nadeel er precies te verwachten is, daar minstens één van de prestaties afhangt van een onzekere gebeurtenis. Het koopcontract is een vergeldend contract: de prijs is bepaald of bepaalbaar. Een verzekeringscontract is een kanscontract: de verzekeraar noch de verzekerde kan met zekerheid weten of de verzekeraar tot uitkering zal gehouden zijn. 53. Benoemde en onbenoemde contracten Benoemde contracten zijn contracten die dermate belangrijk zijn en veelvuldig voorkomen dat de wetgever hen een eigen benaming heeft gegeven en de inhoud ervan uitdrukkelijk heeft geregeld, soms dwingend, vaak aanvullend. Dit bespaart de partijen de moeite telkens wanneer zij een contract van deze aard sluiten zelf de bijzonderheden ervan te regelen. Onbenoemde contracten zijn contracten waarvoor de wetgever geen modelregeling heeft ontworpen. Ze worden beheerst door de algemene principes van het verbintenissenrecht en door de inhoud van de door de partijen hieromtrent gemaakte afspraak. De koop, huur, vennootschap,... zijn voorbeelden van benoemde contracten. Voorbeelden zijn: carwash, sponsorcontract, medisch contract, contract met advocaat, leasing, Hoofd- en bijkomende contracten Een hoofdcontract is een contract dat op zichzelf bestaat, het wordt autonoom gesloten. Een bijkomend contract is een contract dat enkel denkbaar is als een ondergeschikt contract. Meestal strekt het bijkomend contract tot waarborg van de nakoming van het hoofdcontract: dit noemt men zekerheidsovereenkomsten. De koop, het huurcontract, de bewaargeving zijn hoofdcontracten. Een pandovereenkomst, een borgstelling of een hypotheek hebben geen zin zonder een hoofdschuld die zij waarborgen. 55. Contract intuïtu personae en contract intuïtu pecuniae 52

14 Contracten zijn intuïtu personae wanneer de identiteit van de wederpartij determinerend is voor het sluiten van de overeenkomst. Dit contract eindigt wanneer die persoon zijn verplichtingen niet meer kan uitvoeren. De andere contracten zijn intuïtu pecuniae: alleen de prestatie telt, niet de persoon die de prestatie moet verrichten. Dit is bijv. het geval wanneer men een bepaalde kunstenaar, Willem Vermandere, opdracht geeft om een kunstwerk te maken en de kunstenaar overlijdt. 56. Aflopende en langdurige contracten Contracten zijn aflopend wanneer het contract ten einde is op het moment dat elke partij haar eenmalige prestatie verricht. Een voortdurend contract is een overeenkomst waarvan de uitvoering zich essentieel in de tijd uitstrekt door verschillende opeenvolgende prestaties. Bij een koop-verkoop is het contract afgewerkt wanneer de verkoper levert en de koper betaalt. Zo is bijv. een huurcontract, een bediendecontract,... een voortdurend contract. Afdeling 3. Geldigheidsvereisten 57. Begrip Een rechtshandeling, hetzij een eenzijdige, hetzij een meerzijdige wordt tot stand gebracht om juridische gevolgen in het leven te roepen, bijv. 2 partijen die zich juridisch aan elkaar binden in een huurcontract. Hiertoe stelt de wet een aantal geldigheidsvereisten, d.w.z. voorwaarden die aanwezig moeten zijn om het juridisch beoogd effect te realiseren. De geldigheidsvereisten zijn: [] een geldige toestemming van de betrokkene, [2] de handelingsbekwaamheid van de betrokkene, [3] een voorwerp en [4] een oorzaak. A. Toestemming 58. Toestemming A. Wil. De eerste vereiste voor het geldig totstandkomen van een rechtshandeling (bijv. een contract, een testament,...) is de wil. De rechtsgevolgen van een wilsuiting ontstaan slechts indien vier voorwaarden tegelijkertijd vervuld zijn: [] een volwaardige wil; [2] een rechtsgevolgen beogende wil; [3] die geuit is; [4] tegenover de persoon, waarmee de rechtsbetrekking ontstaat. Dit dient over en weer tussen de partijen te geschieden, hetzij in elkaars 522

15 aanwezigheid, hetzij op afstand, wanneer de partijen communicatiemiddelen gebruiken, wanneer zij niet in elkaars aanwezigheid vertoeven, hetzij elektronisch, wanneer ze hun wil op elektronische wijze uiten. De kern van het betoog is dat rechtshandelingen slechts tot stand komen wanneer men dit bewust wil. Geen wil, geen rechtshandeling. Ter zake van vrije wil om rechtsgevolgen teweeg te brengen, kan er nogal één en ander mislopen. [B] Vooreerst kunnen er problemen ontstaan over de vraag of de partijen bedoeld hebben een juridische verhouding te creëren. [C] Er kunnen zich ook omstandigheden voordoen waaruit dient afgeleid te worden dat er om een of andere reden geen wilsovereenstemming was. [D] Tenslotte kan een wil aangetast zijn door wilsgebreken. 59. B. Rechtsgevolgen beogende wil. Er komt geen rechtshandeling tot stand wanneer een persoon of personen zich hebben willen binden, zonder daaraan afdwingbare juridische gevolgen te hechten 2. Ze hebben geen rechtsgevolgen beoogd. Het kan ook zijn dat de partijen uitdrukkelijk overeenkomen een verbintenis aan te gaan waaraan ze geen rechtsgevolgen wensen vast te knopen. Dan sluiten ze een gentlemen s agreement. Wanneer je iemand uitnodigt om aanwezig te zijn op een souper en deze persoon aanvaardt om te komen, zal het niet steeds evident zijn of men hieraan rechtsgevolgen wenste vast te knopen. Dit is zeker niet het geval binnen de zuivere privé-sfeer, dit kan wel het geval zijn bij de uitnodiging van een bekende figuur die beloofde tegen betaling aanwezig te zijn op een souper met fondswerving C. Afwezigheid van wil. Er kunnen zich verschillende gevallen voordoen waar er schijnbaar een wil aanwezig is, maar in werkelijkheid niet: bij een essentieel misverstand, bij krankzinnigheid en bij discrepantie tussen de werkelijke en de uitgedrukte wil. Al deze gevallen hebben dit gemeen: er bestaat de indruk dat er een wil is, maar deze is er niet. In beginsel komt geen geldige rechtshandeling tot stand, de rechter zal tussenkomen om de nietigheid vast te stellen I. Misverstand. Het kan voorkomen dat er een fundamenteel misverstand is tussen aanbieder en de persoon die aanvaardt. Een van hen denkt dat wilsovereenstemming bereikt werd, terwijl zij in feite een totaal andere visie hebben op het voorwerp van het contract of de aard ervan. Zoals hierna betoogd wordt, kunnen er toch rechtshandelingen ontstaan bij afwezigheid van wil, hiervoor zal een beroep gedaan worden op de vertrouwensleer. 2 A.C. van SCHAICK, "Vriendendiensten en aansprakelijkheidsleniging, NTBR 977, Het kan nochtans gebeuren dat de rechtsgevolgen toch intreden indien één van de partijen een beroep kan doen op de vertrouwensleer of op het onrechtmatig gedrag van de wederpartij. 523

16 Er is dan geen wil tot het creëren van een rechtshandeling. In de regel komt geen contract tot stand. Bij betwisting zal de rechter de schijntoestand opheffen. De ene partij denkt een huis te kopen gelegen te Gent, terwijl de andere partij meent een huis gelegen te Antwerpen te verkopen, of indien de ene denkt een voorwerp ten geschenke te krijgen, terwijl de andere bedoelt dit te verkopen II. Krankzinnigheid. Ook bij rechtshandelingen, verricht door personen die zich in staat van krankzinnigheid bevinden zonder dat ze onbekwaam zijn verklaard, kan men ervan uitgaan dat er geen verbintenis is tot stand gekomen bij gebrek aan het bestaan van een wil. De wetgever laat toe de nietigheid van deze rechtshandeling te bekomen: a. indien kan bewezen worden dat op het ogenblik van de wilstoestemming de betrokkene geen rechtsgevolgen beogende wil heeft kunnen uiten (afwezigheid van wil); b. bij toepassing van art. 503 B.W. op grond van krankzinnigheid, indien de nietigheid wordt gevraagd tijdens het leven van de krankzinnige en wanneer de krankzinnigheid kennelijk bestond tijdens de rechtshandeling die gesteld werd vóór de latere onbekwaamverklaring III. Discrepantie werkelijke en uitgedrukte wil. In de dagelijkse werkelijkheid gebeurt het nogal frequent dat er een discrepantie of een verschil bestaat tussen de echte wil van een partij en de door hem uitgedrukte wil. Het uitgangspunt is dat rechtshandelingen slechts ontstaan door de reële wil van de partijen. Indien de uitgedrukte wil niet overeenkomt met de werkelijke komt er geen overeenkomst tot stand. De vertrouwensleer brengt hier een correctie aan. Een bedrijf Centurio bestelt schriftelijk bij zijn gebruikelijke leverancier L 00 eenheden van een bepaald product. De bestelling wordt uitgevoerd en gefactureerd. Op dat ogenblik stelt Centurio vast dat de bestelling ging over 0 eenheden en dat enkel op basis van een tikfout 00 werd ingevoerd. Zelfs in de veronderstelling dat een bestelling van 00 eenheden een normale bestelling zou zijn, rijst de vraag of er een verbintenis is tot stand gekomen, nu er toch geen wil aanwezig was D. Wilsgebreken. I. Begrip. Bij een gebrekkige vorming van het Wordt de nietigheid op grond van krankzinnigheid gevraagd na het overlijden, dan kan de rechter de nietigheid slechts uitspreken ofwel indien de vordering tot handelingsonbekwaamheid wegens krankzinnigheid bij de rechter was ingeleid tijdens het leven van de betrokkene, ofwel indien de krankzinnigheid uit de handeling blijkt. 524

17 aanbod of van de aanvaarding spreekt men van wilsgebrek. Wilsgebrek betekent dat er een wil aanwezig is, d.w.z. een akkoord over het voorwerp van de verbintenis, maar dat de wil van één van de partijen is aangetast door een gebrek. In een aantal situaties waar er wilsovereenstemming bereikt werd tussen de partijen, komt het immers voor dat de wilsverklaring van één van de partijen berust op verkeerde gegevens of onder druk werd afgelegd: de betrokkene zou dezelfde verbintenis niet aangegaan hebben, ware hij goed geïnformeerd of volledig vrij geweest. In een beperkt aantal gevallen kan de geldigheid van de overeenkomst aangevochten worden en wel bij dwaling, bedrog en geweld. In deze drie gevallen gaat het om een relatieve nietigheid II. Dwaling. De dwaling is een onjuiste voorstelling van zaken die één van de partijen of allebei ertoe brengt een rechtshandeling te stellen waar die partij de rechtshandeling niet zou gesteld hebben, had zij de juiste toedracht gekend; m.a.w. een partij heeft zich vergist over een essentieel onderdeel van de verbintenis. De dwalende partij kan zich tot de rechter wenden en de nietigheid van de overeenkomst vragen. Het is nochtans niet wenselijk dat gesloten overeenkomsten voor elke kleine vergissing van één van de partijen nietig zou worden verklaard. Er worden twee voorwaarden gesteld: de wetgever stelt dat een dwaling enkel tot nietigheid aanleiding kan geven indien het gaat om een dwaling over een essentieel onderdeel van het contract. De rechtspraak heeft er een tweede voorwaarde aan toegevoegd: zelfs als het gaat over een essentieel onderdeel van het contract kan een dwaling pas aanleiding geven tot nietigheid indien de dwaling verschoonbaar is Een dwaling kan enkel dan aanleiding geven tot nietigheid indien zij betrekking heeft op een essentieel onderdeel van het rechtshandeling, d.w.z. dat zonder de dwaling de rechtshandeling niet gesteld zou zijn (art. 0 B.W.). Deze onjuiste voorstelling moet betrekking hebben op één van de volgende punten:. ofwel de zelfstandigheid van de zaak die het voorwerp van de verbintenis uitmaakt. Hieronder verstaat men elke hoedanigheid van de zaak die voor de betrokkene doorslaggevend was voor het sluiten van het contract. Indien men een schilderij koopt van een bepaalde schilder en dat schilderij is van een andere schilder, heeft de dwaling betrekking op de zelfstandigheid van de zaak. De grootte van het schilderij daarentegen heeft geen betrekking op de zelfstandigheid van de zaak. Een vergissing, noch over de waarde van de zaak, noch over de bijkomende eigenschappen worden beschouwd als behorende tot de zelfstandigheid van de zaak; 525

18 2. ofwel de identiteit van de persoon met wie men contracteert, indien het gaat om een overeenkomst die hoofdzakelijk werd aangegaan omwille van de eigenschap van die persoon (intuïtu personae); 3. ofwel een rechtspunt dat doorslaggevend was voor het sluiten van het contract. Zo is er een dwaling over een rechtspunt indien men een schuld betaalt en achteraf blijkt dat men geen schuldenaar was Daarenboven moet de dwaling verschoonbaar zijn, d.w.z. de vergissing die aan de grondslag van de dwaling ligt, zou ook begaan zijn door een redelijk voorzichtige persoon. Indien een dwaling te wijten is aan het eigen gedrag (gebrek aan kennis, onzorgvuldigheid, slordigheid,... ) behoudt het contract zijn geldigheid. In een grootwarenhuis zie ik een elektrisch deken liggen en ik koop het. Thuis gekomen stel ik vast dat het een tentje is en geen deken. Een dergelijke dwaling is niet verschoonbaar. Indien ik het onderscheid niet ken tussen een elektrisch deken en een tent, moet ik maar om uitleg vragen III. Bedrog. Bedrog is een dwaling die met opzet veroorzaakt werd door de medecontractant (art. 6 B.W.). Eén van de partijen heeft listen of kunstgrepen aangewend met de bedoeling de medecontractant tot een verkeerde voorstelling van zaken te brengen en daardoor tot het sluiten van een contract. Wat het voorwerp van de vergissing betreft, kan bedrog in een ruimer aantal gevallen worden ingeroepen dan de dwaling: ook bedrog omtrent de beweegredenen of een bijkomend kenmerk van de zaak of de waarde komt in aanmerking als grond tot nietigverklaring. Een ander verschil bestaat hierin dat de vergissing die veroorzaakt werd door het bedrog niet verschoonbaar moet zijn. Opdat bedrog de geldigheid van de overeenkomst in het gedrang zou kunnen brengen, moet het bedrog doorslaggevend geweest zijn voor het sluiten van het contract. Bovendien geeft het enkel aanleiding tot nietigheid indien het uitgaat van de medecontractant van de bedrogene of van diens medeplichtige IV. Geweld. Onder geweld verstaat men het aanwenden van gewelddaden of bedreigingen door één van de partijen met het doel de toestemming van de andere partij af te dwingen. Geweld kan van fysieke of morele 2 aard zijn (art. en volg. B.W.). Reclame voor een product waarbij de eigenschappen fel worden overdreven is niet per se als bedrog te beschouwen. 2 Art. 4 B.W. bepaalt dat eerbiedige vrees voor vader en moeder, zonder daden van geweld, niet als geweld kunnen beschouwd worden. 526

19 Geweld leidt tot nietigverklaring op voorwaarde dat het gebruikte geweld van die aard is dat het een redelijke persoon vrees zou aanjagen. Het moet derhalve een aanzienlijk kwaad zijn waarmee gedreigd wordt. Het kwaad moet onrechtmatig zijn. Wanneer een onguur individu iemand onder druk zet om zijn auto aan hem te verkopen tegen een te lage prijs, onder bedreiging dat hij de belegde gelden, waarover hij zeggenschap heeft, bij uw vader zal weghalen, dan kan dit als geweld worden aangezien. Indien hij dreigt een faillissement van uw vader aan te vragen voor de rechtbank van koophandel is dit geen geweld Vertrouwensleer A. Aanvullende werking. De wilstheorie stelt dat rechtshandelingen enkel tot stand kunnen komen ingevolge de wil van een partij, op basis dus van de reële wil. Dit zou impliceren dat indien er geen reële wil aan de grondslag van een rechtshandeling ligt, er ook geen rechtshandeling zou zijn. De werkelijkheid is anders. Het is onjuist te beweren dat het gebonden zijn van een partij als enige grondslag de wil van de partijen om zich te verbinden kan hebben. Zonder twijfel is de reële wil in de meeste gevallen de grondslag van de verbintenis, nochtans zijn er gevallen waarin de werkelijke wil van de partijen niet overeenkomt met de uitgedrukte wil en er toch een verbintenis is ontstaan. 53. B. Het vertrouwen. In de werkelijkheid van elke dag gebeurt het dat er een discrepantie bestaat tussen de werkelijke wil en de uitgedrukte wil en dat één van de partijen er in redelijkheid vanuit mocht gaan dat de andere partij haar werkelijke wil uitte. Dit is bijv. het geval wanneer na een schriftelijke bestelling een fabrikant de gevraagde bestelling afwerkt en levert. Bij de levering blijkt dat de aangeduide hoeveel op een tikfout berustte. Moet de persoon die de bestelling plaatste de volledige levering aanvaarden of niet? Indien enkel de reële wil als grondslag voor een verbintenis uit overeenkomst wordt aanvaard, zou er in deze gevallen geen verbintenis zijn, bij gebrek aan wil. De rechtspraak neemt aan dat men gebonden kan zijn door de uitgedrukte wil of de schijnbare wil, wanneer deze niet met de werkelijke wil overeenstemt, indien bij de wederpartij het gerechtvaardigd vertrouwen werd gewekt dat de uitgedrukte wil overeenkwam met de reële wil. De grondslag van het gebonden zijn ligt hier in de vertrouwensleer. 527

20 B. Handelingsbekwaamheid 532. Handelingsbekwaamheid De handelingsbekwaamheid is een tweede voorwaarde voor de geldigheid van het stellen van rechtshandelingen: het is de bevoegdheid van de titularis van een recht om de rechtshandelingen zelf te mogen stellen. De regel is dat eenieder rechtshandelingen kan stellen, tenzij hij daartoe onbekwaam is verklaard, hetzij door de rechter, hetzij door de wet. Deze regel levert in beginsel geen probleem op wat rechtspersonen betreft. Namens rechtspersonen worden de rechtshandelingen verricht door hun organen. Rechtspersonen zijn steeds handelingsbekwaam, behoudens wanneer de rechter maatregelen heeft genomen in hoofde van de rechtspersoon die de handelingsbekwaamheid aantasten. Dit is het geval bij een faillissementsverklaring, bij de aanstelling van een voorlopige bewindvoerder, enz. Ten aanzien van de fysieke persoon geldt eveneens de regel dat elke persoon handelingsbekwaam is behalve de in de wet voorziene uitzonderingen. Van rechtswege geldt dit voor de minderjarigen en voor de personen waar de rechter bij vonnis de onbekwaamheid heeft vastgesteld (bijv. de onbekwaamverklaring van een krankzinnigen, een verlengde minderjarige,...). C. Voorwerp van de verbintenis 533. Voorwerp Wie een verbintenis aangaat, verbindt er zich toe iets te geven aan een persoon, iets te doen of iets niet te doen. Het voorwerp van dat geven, doen of niet doen, is het voorwerp van de verbintenis. Het ligt dan ook voor de hand dat een rechtshandeling slechts geldig is, op voorwaarde dat de verbintenissen waartoe het leidt een voorwerp hebben Opdat het contract geldig zou zijn, moet het voorwerp mogelijk, bepaald en geoorloofd zijn (art. 26 en volg. B.W.).. Het voorwerp moet mogelijk zijn. Het voorwerp moet bestaan of minstens kunnen bestaan. Is het onmogelijk te geven, te doen of na te laten wat beloofd werd, dan is de verbintenis niet geldig. Ik verkoop u op woensdag 3 december van het jaar 2000 mijn tweedehandse wagen voor ,-. Wat ik niet wist is dat de dag voordien deze wagen volledig vernield werd in een brand. Ik zal al het ontvangen geld moeten terugbetalen. Het voorwerp bestond immers niet meer op het ogenblik van de verkoop. 2. Het voorwerp moet bepaald of bepaalbaar zijn. Hij die zich bindt door het stellen van een rechtshandeling moet weten waartoe hij zich verbindt. Het is 528

21 niet noodzakelijk dat het voorwerp bepaald is op het ogenblik van het stellen van de rechtshandeling; de rechtshandeling moet voldoende elementen bevatten opdat het voorwerp van de verbintenis bepaalbaar zou zijn op het ogenblik waarop zij moet uitgevoerd worden. Gaat het om een zaak, dan moet zij bepaald of bepaalbaar zijn naar soort en naar hoeveelheid. Is geen bepaalde kwaliteit aangeduid en gaat het om vervangbare zaken, dan moet de schuldenaar zaken van gemiddelde kwaliteit leveren. Indien ik u mijn oogst verkoop tegen x /kg is het voorwerp bepaalbaar: de oogst wordt gewogen. Verkoop van een oogst zonder vermelding van enige prijsaanduiding is nietig omdat het voorwerp niet bepaalbaar is. 3. Het voorwerp moet geoorloofd zijn, d.w.z. het voorwerp mag niet strijdig zijn met de openbare orde en de goede zeden. Het verkopen van een oorlogswapen aan een privé-persoon is verboden. Een verzekering om de schade te dekken die men zou oplopen tijdens een hold up is bijv. niet geoorloofd. D. De oorzaak van de verbintenis 535. Oorzaak A. Begrip. Onder oorzaak verstaat men de verhouding of de band tussen de twee verbintenissen bij een wederkerige rechtshandeling: de prestatie van de ene partij is de oorzaak van de andere. Bij wederkerige verbintenissen kan men zeggen dat de oorzaak van de verbintenis het determinerend motief of de doorslaggevende beweegreden is voor de rechtshandeling. De oorzaak moet [] bestaan, [2] aanwezig blijven, [3] moet niet uitgedrukt zijn en [4] moet geoorloofd zijn B. Bestaan. Art. 3 lid bepaalt dat de afwezigheid van een voorwerp tot gevolg heeft dat de verbintenis van de andere partij geen gevolg kan hebben wegens afwezigheid van oorzaak. Indien de ene verbintenis geen voorwerp heeft, heeft de andere geen oorzaak Een abstracte verbintenis noemt men een verbintenis waarbij meteen geen voorwerp aanwezig is voor één van de partijen, zodat de andere verbintenis geen oorzaak heeft. Men spreekt dan meestal van een materieel abstracte verbintenis. Ik verbind mij u ,- te geven, zonder meer. Naar Belgisch recht zijn dergelijke verbintenissen bij afwezigheid van oorzaak nietig Een materiële abstracte verbintenis moet onderscheiden worden van een formeel abstracte verbintenis. Dit is een verbintenis met een oorzaak, doch de wederzijdse verbintenissen zijn van elkaar losgemaakt en gaan een 529

22 eigen leven leiden. Het gevolg van een dergelijke verbintenis is eerst betalen, dan reclameren (een wisselbrief) C. Aanwezig blijven. Vooral ten aanzien van giften, verbintenissen uit vrijgevigheid, speelt de leer van de oorzaak een belangrijke rol. De rechter kan immers een schenking vervallen verklaren wanneer hij vaststelt dat de oorzaak verdwenen is D. Niet uitgedrukte oorzaak. Een verbintenis met een niet uitgedrukte oorzaak is meestal een betalingsbelofte zonder vermelding van de oorzaak. Er is een oorzaak, maar ze wordt niet vermeld. Een dergelijke verbintenis is geldig, eventueel zal de schuldeiser moeten bewijzen dat er een oorzaak is (art. 32 B.W.). 54. E. Geoorloofde oorzaak. De oorzaak in de betekenis van het motief dat doorslaggevend is geweest voor de verbintenis, moet geoorloofd zijn, m.a.w. het mag niet strijdig zijn met de openbare orde en de goede zeden (art. 6 B.W.). Wanneer partijen een koop-verkoop van een onroerend goed sluiten met als determinerend doel er een drugfabriek in te vestigen is de oorzaak ongeoorloofd en het contract nietig. E. Sanctionering geldigheidsvereisten 542. Sanctionering A. Nietigheid. Een ongeldige verbintenis doet de maatschappelijke schijn ontstaan van een verbintenis. Een verbintenis kan niet zodanig nietig zijn, dat één van de partijen eenzijdig zou kunnen spreken van een onbestaande rechtshandeling (art. 304 en volg. B.W.). Indien een verbintenis aangetast is door een nietigheid, dan moet deze toestand worden rechtgezet: ofwel gaan de partijen akkoord dat er een nietigheid is en dienen ze door een nieuwe overeenkomst de nietigheid vast te stellen. In deze hypothese kunnen ze zelf de gevolgen van de nietigheid regelen; ofwel moet men zich tot de rechter wenden, die de nietigheid zal uitspreken. De sanctie is dan de nietigheid van de rechtshandeling. X., Verslag van het Hof van Cassatie 2000, p. 35 n.a.v. het cassatiearrest 2 januari 2000: «Wanneer de beweegreden die voor een schenking bij testament doorslaggevend is geweest, door een voorval buiten de wil van de schenker vervalt of verdwijnt, kan de rechter vaststellen dat die schenking vervallen is, als zij, volgens de bewoordingen zelf van die beschikking of volgens de uitlegging van de wil van de beschikker, onlosmakelijk verbonden is met de omstandigheden die eraan ten grondslag lagen en die haar enige reden van bestaan uitmaken.» 530

23 543. B. Gevolgen. Eenmaal de nietigheid van een rechtshandeling uitgesproken is, wordt deze geacht nooit in de rechtsorde te hebben bestaan. De nietigheidssanctie werkt terug tot op de dag van het sluiten van het contract (ex tunc). Alles wat de partijen over en weer gepresteerd hebben, moet worden teruggegeven. Dit noemt men de restitutio in integrum, de verplichting om alles terug te geven. De verkoop van een schilderij wordt nietig verklaard bijv. omwille van dwaling: de koper geeft het schilderij terug, de verkoper de koopprijs. Deze teruggaveverplichting bestaat niet of slechts gedeeltelijk bij voortdurende contracten: indien bijv. een huurcontract nietig wordt verklaard, moet de betaalde huur niet worden terugbetaald voor de periode, die de betrokkene effectief in het huis verbleef. De regel van de restitutio in integrum wordt ongedaan gemaakt door een andere regel in pari causa turpitudines cessat repetitio. Een partij kan de terugvordering niet verkrijgen, indien de overeenkomst tegen de openbare orde was. Bijv. een burger geeft aan een ambtenaar geld voor het bekomen van een bepaald voordeel, i.c. een verkavelingsvergunning. Wanneer het voordeel niet bekomen wordt, kan het geld (de steekpenning) niet teruggevorderd worden. De rechter beschikt over een relatief grote ruimte voor de toepassing van deze laatste regel C. Soorten. In de regel maakt men onderscheid tussen twee soorten nietigheden: de absolute (volstrekte of afdoende) en de relatieve (niet-afdoende) nietigheid. Het onderscheid tussen beide soorten nietigheden heeft betrekking op de volgende vragen: wie kan de nietigheid aanvragen voor de rechter? kan de nietigheid worden gedekt? Volstrekt nietig betekent dat de nietigheid kan aangevraagd worden door elke belanghebbende en dat de nietigheid niet kan gedekt worden. De koper van wapens heeft de uitdrukkelijke bedoeling deze te leveren in een oorlogsgebied, waar een verbod bestaat om wapens te leveren. De verkoper kende de intentie van de koper niet en de koper kende het bestaan van een embargo niet. Beide partijen kunnen de nietigheid vragen. Niemand kan de rechtshandeling bekrachtigen. Nietigheden zijn relatief indien de geldigheidsvereisten, die overtreden werden, betrekking hebben op de bescherming van bepaalde privé-belangen. Ze zijn relatief in die zin dat de nietigheid alleen mag worden ingeroepen door de personen wiens belangen door de niet-naleving werden geschonden. Deze persoon kan de ongeldige handeling echter bekrachtigen. Een minderjarige kan geen contracten sluiten (bijv. een huurcontract). 53

24 Doet hij dat toch, dan is het huurcontract relatief nietig. Dit betekent: dat alleen de minderjarige de nietigheid kan aanvragen voor de rechter, niet de tegenpartij; dat de minderjarige, eenmaal meerderjarig geworden, de gesloten rechtshandeling kan bekrachtigen zodat ze geldig wordt. Afdeling 4. Basispijlers M. BOSMANS, Standaardbedingen, T.P.R., 984, Ivan VEROUGSTRAETE, Wil en vertrouwen bij de totstandkoming van verbintenissen, T.P.R., 99, Walter VAN GERVEN, Langdurige overeenkomsten. Prijsbepaling. Aanpassing wegens onvoorziene omstandigheden. Conflictenregeling, In X., Hulde aan René Dekkers, Bruylant, 982, Het verbintenissenrecht uit overeenkomst steunt op 4 pijlers: de wilsautonomie, het consensualisme, de bindende kracht en de goede trouw Wilsautonomie De wetgever creëert in het domein van de verbintenissen uit overeenkomst de ruimte waarin hij de wilsautonomie van elke betrokkene volledige erkenning wenst te geven. Deze erkenning van de wilsautonomie drukt zich uit in drie aspecten: de contractvrijheid van elk individu, de keuzevrijheid van de contractpartij en de keuzevrijheid van de contractinhoud A. Contractvrijheid. Een rechtssubject beslist zelf of het zich wenst te verbinden of niet door het al dan niet sluiten van een contract. De contractbevoegdheid is een faculteit, d.w.z. een mogelijkheid ter beschikking van : het rechtssubject kan niet gedwongen worden overeenkomsten te sluiten. Het corollarium van de contractvrijheid is de betrekkelijkheid van de verbintenis: deze heeft alleen gevolgen tussen partijen B. Keuzevrijheid contractpartij. Elk rechtssubject kan vrij kiezen met wie hij een contract sluit. Elke persoon is daarenboven gerechtigd te weigeren een contract te sluiten met een andere persoon. Deze regel, van vrije keuze van contractpartij, geldt niet [] ofwel indien men zelf een openbaar aanbod heeft geformuleerd, [2] ofwel indien de wet een voorkooprecht aan een persoon toekent 2, [3] ofwel indien de keuze van In een winkel heeft men een goed geprijsd en te koop aangeboden. 2 Art van de Pachtwet regelt het recht van voorkoop van de pachter in geval van vervreemding van het gepachte goed. 532