Aan de haal met een verhaal. Vertelvaardigheid van kinderen met en zonder een taalstoornis

Transcriptie

1 Aan de haal met een verhaal. Vertelvaardigheid van kinderen met en zonder een taalstoornis Dr. Annette Scheper & drs. Iris Duinmeijer NVLF Congres Logopedie 16 november 2010

2 Vertelvaardigheid: er was eens... Bij het vertellen van een verhaal zijn verschillende vaardigheden betrokken: Talige kennis - Integratie van fonologische, morfologische, syntactische, semantische en pragmatische kennis Communicatieve vaardigheden - inleven in de luisteraar Cognitieve vaardigheden: - Plannen en organiseren van informatie - Fantasie en creativiteit - Aandacht - Geheugen 2

3 Vertelontwikkeling: plotstructuur Kinderen leren vanaf 4;0 jaar de plotstructuur van een verhaal verwerven (Berman & Slobin,1994) Deze ontwikkeling loopt door tot in de adolescentie 4-6 jaar Event 1 Event 2 Event 3 Event 4 Event 5 Event jaar Episode 1 Episode 2 >7/8jaar Plot 3

4 Vertelontwikkeling: plotstructuur Ontwikkeling verwoorden plot bij TD kinderen (Blankenstijn & Scheper, 2003) %plotelementen jaar 5 jaar 6 jaar 7 jaar 8 jaar 9 jaar leeftijd 4

5 Vertelontwikkeling: morfosyntaxis Grammaticale ontwikkeling bij TD kinderen (Blankenstijn & Scheper, 2003) %ongrammaticaliteit jaar 5 jaar 6 jaar 7 jaar 8 jaar 9 jaar leeftijd 5

6 Specific Language Impairment Kinderen met Specific Language Impairment (SLI) zijn kinderen met Ernstige Spraaktaal Moeilijkheden (ESM) Kinderen met SLI: - problemen bij het leren van taal - Vaak ook problemen in de executieve functies zoals aandacht en geheugen (Schwartz, 2009) Hoofdkenmerken: fonologische en morfosyntactische problemen (Leonard, 1998) Vertelvaardigheid: taalprobleem op verschillende lagen gedetecteerd (Botting, 2002) 6

7 Vertelvaardigheid & SLI Kinderen met SLI hebben moeite met het vertellen van een verhaal (o.a. Merritt & Liles 1987, 1989; Kadaravek & Sulzby, 2000; Botting, 2002; Miniscalco et al., 2007; Dodwell & Bavin, 2008) Problemen gevonden op verschillende gebieden: - MLU - Grammaticaliteit - Complexiteit - Vloeiendheid - Plotstructuur Resultaten verschillend tussen studies: - plotstructuur niet altijd slechter bij SLI-kinderen 16 november

8 Verteltaken ZELF-VERTELTAKEN NAVERTELTAKEN 8

9 Verteltaken Klinische diagnostiek gebruik verschillende vertelvaardigheidstesten Zelf-verteltaak TAK verteltaken RAKIT verteltaken Kikkerverhaal Naverteltaak Schlichting (2010) verhaaltest Renfrew busverhaal 9

10 Spraak & Taal Ambulatorium Spraak & Taal Ambulatorium (STA) in Eindhoven/Utrecht: kinderen met SLI/ESM worden gediagnosticeerd door een klinisch linguïst en een neuropsycholoog In linguïstische diagnostiek o.a. twee verteltaken afgenomen: - Kikkerverhaal (Mayer, 1969): kind vertelt zelf verhaal bij plaatjes - Busverhaal (Renfrew, 1997, vertaling/bewerking Jansonius et al., 2007): kind vertelt verhaal na aan de hand van plaatjes In neuropsychologische diagnostiek aandacht en geheugen getest 16 november

11 Aandacht & Geheugen SLI-groep heeft problemen op test auditieve aandacht, digit span & verbaal korte termijn geheugen (Duinmeijer, 2010) ,58 SLI (N=34) TD (N=38) ,12 9,05 7,57 5,68 4 3, Aandacht Digit span Verbaal geheugen 11

12 Vertelvaardigheid In beide verteltaken : Aantal plotelementen Kinderen met SLI vertellen ,67 60,01 40,75 54,49 SLI minder plotelementen 30 TD 15 0 Kikkerverhaal Busverhaal Ongrammaticaliteit Kinderen met SLI maken meer ,5 39,72 grammaticale fouten ,26 10,02 SLI TD (Duinmeijer, 2010) 0 Kikkerverhaal Busverhaal 12

13 Link met aandacht & geheugen Kikkerverhaal: doet meer beroep op de aandacht, en minder op het geheugen Busverhaal: doet meer beroep op het geheugen, en minder op de aandacht \ Kikker * Aandacht r =.400, p =.043 Bus * Geheugen r =.374, p =.029 (Duinmeijer, 2010) 13

14 Casus Diagnostisch beeld Rohan 7;0 jaar: - gemiddeld SON-IQ (101) - Nederlands als moedertaal - gehoor goed - auditieve aandacht zwak - auditieve verwerking van grote hoeveelheid informatie zwak - visuele aandacht & visueel geheugen gemiddeld - werkgeheugen goed, fonologisch korte termijn geheugen zwak - fonologische problemen - woordvindingsproblemen 14

15 Verhalen Kikkerverhaal: - ongrammaticaliteit hoog (28,6%) - vertelt 8 plotelementen (42,2%) - niet-vloeiendheid gemiddeld (17%) - maakt soms bijzinnen (3) Busverhaal: - ongrammaticaliteit licht verhoogd (15,4%) - vertelt maar 3 plotelementen (12%) - niet-vloeiendheid te hoog (62%) - maakt geen bijzinnen (0) 15

16 16

17 Verhalen - ongrammaticaliteit Busverhaal Kikkerverhaal <ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot <en ehm en> en toen ging die alleen door en <en de mneer> de busjesjeur <die moest> die moest er achter aan rennen en <nou trein eht> de bus ging <o> over de weg <#> en over de straat <en toen> <en toen ging die>+ <#> nou al <al> die <#> meneere moeste renne en toen ging die <#> op de weg en toen <g> sprong die <op op> op de <#> koeienwei <en toen> de koe die zei + <ehm> ik heb <nog nooit zo n bus gezien> <nee> nog nooit zo n <ding gezien> koe gezien en <toen vo> toen kwolde [=wilde] die remmen maar da ging niet en toen <#> ging die plons in het water vallen en toen had ie een takelwagen gebeld en <had ie> had ie <#> de bus weer terug <ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot] en e kindje kijkt erin en toen ging ie slapen toen ging e kikkertje er vandoor en e kindje blijfste slaapte en toen was ie wakker <toen> dat hondje <die> die had zo gezien dat et kikkertje weg was en toen dee die de sok aan en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje maar het hondje valt eraf en het kindje vindt niet leuk en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje en hun roepte in het bos maar dan <ho> komt ze nog niet en <toen toen dee-e> <die wil> toen dee-e pakke en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet. 17

18 Verhalen niet-vloeiendheid Busverhaal Kikkerverhaal <ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot <en ehm en> en toen ging die alleen door en <en de mneer> de busjesjeur <die moest> die moest er achter aan rennen en <nou trein eht> de bus ging <o> over de weg <#> en over de straat <en toen> <en toen ging die> <#>+ nou al <al> die <#> meneere moeste renne en toen ging die <#> op de weg en toen <g> sprong die <op op> op de <#> koeienwei <en toen> de koe die zei + <ehm> ik heb <nog nooit zo n bus gezien> <nee> nog nooit zo n <ding gezien> koe gezien en <toen vo> toen kwol [=wilde] die remmen maar da ging niet en toen <#> ging die plons in het water vallen en toen had ie een takelwagen gebeld en <had ie> had ie <#> de bus weer terug <ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot] en e kindje kijkt erin en toen ging ie slapen toen ging e kikkertje er vandoor en e kindje blijfste slaapte en toen was ie wakker <toen> dat hondje <die> die had zo gezien dat et kikkertje weg was en toen dee die de sok aan en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop en die roepste <ehm> + kikkertje kikkertje maar het hondje valt eraf en het kindje vindt niet leuk en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje en hun roepte in het bos maar dan <ho> komt ze nog niet en <toen toen dee-e> <die wil> toen dee-e pakke en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet 18

19 dat ie een beetje bijt, Verhalen bijzinnen Busverhaal Kikkerverhaal <ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot <en ehm en> en toen ging die alleen door en <en de mneer> de busjesjeur <die moest> die moest er achter aan rennen en <nou trein eht> de bus ging <o> over de weg <#> en over de straat <en toen> <en toen ging die> <#>+ nou al <al> die <#> meneere moeste renne en toen ging die <#> op de weg en toen <g> sprong die <op op> op de <#> koeienwei <en toen> de koe die zei + <ehm> ik heb <nog nooit zo n bus gezien> <nee> nog nooit zo n <ding gezien> koe gezien en <toen vo> toen kwol [=wilde] die remmen maar da ging niet en toen <#> ging die plons in het water vallen en toen had ie een takelwagen gebeld en <had ie> had ie <#> de bus weer terug <ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot] en e kindje kijkt erin en toen ging ie slapen toen ging e kikkertje er vandoor en e kindje blijfste slaapte en toen was ie wakker <toen> dat hondje <die> die had zo gezien dat et kikkertje weg was en toen dee die de sok aan en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje maar het hondje valt eraf en het kindje vindt niet leuk en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje en hun roepte in het bos maar dan <ho> komt ze nog niet en <toen toen dee-e> <die wil> toen dee-e pakke en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet <en bij bij> en bij de bijen ook niet 19

20 Verhalen - plotelementen Busverhaal Kikkerverhaal <ehm> de busjefeur dat [=dacht?] was kapot <en ehm en> en toen ging die alleen door en <en de mneer> de busjesjeur <die moest> die moest er achter aan rennen en <nou trein eht> de bus ging <o> over de weg <#> en over de straat <en toen> <en toen ging die> <#>+ nou al <al> die <#> meneere moeste rennen en toen ging die <#> op de weg en toen <g> sprong die <op op> op de <#> koeienwei (PLOT) <en toen> de koe die zei + <ehm> ik heb <nog nooit zo n bus gezien> <nee> nog nooit zo n <ding gezien> koe gezien (PLOT) en <toen vo> toen kwol [=wilde] die remmen maar da ging niet en toen <#> ging die plons in het water vallen (PLOT) en toen had ie een takelwagen gebeld en <had ie> had ie <#> de bus weer terug <ehm> een kikkertje die zit in een pat [:pot] en e kindje kijkt erin en toen ging ie slapen (PLOT) toen ging e kikkertje er vandoor (PLOT) en e kindje blijfste slaapte en toen was ie wakker (PLOT) <toen> dat hondje <die> die had zo gezien dat et kikkertje weg was (PLOT) en toen dee die de sok aan en het hondje <dee dee> deed een vaas aan op zijn kop en die roepste <ehm> +"kikkertje, kikkertje maar het hondje valt eraf en het kindje vindt niet leuk en nou is het hondje heel boos dat ie een beetje bijt, het hondje en hun roepte in het bos maar dan <ho> komt de kikker nog niet (PLOT) en <toen toen dee-e> <die wil> toen dee-e pakke en het kindje roept ze in het gat maar daar was ze niet (PLOT) <en bij bij> en bij de bijen ook niet.. 20

21 Behandeling voorwaarden taal Voor de behandeling van taal is het belangrijk om de voorwaarden voor taal in kaart te brengen en indien nodig te stimuleren - Hoe is de auditieve gerichtheid? - Hoe is de (volgehouden) aandacht? - Hoe is de verwerking van auditieve informatie? - Hoe is de verwerking van visuele informatie? - Hoe gaat auditief en visueel verwerken samen? - Hoe is het geheugen voor visuele en auditieve informatie? - Hoe zijn de planningsvaardigheden? Aandacht, geheugen en planning zijn te trainen met luisteroefeningen, geheugenstrategieën, het bieden van structuur 21

22 Spraak-taal behandeling Fonologische ontwikkeling minimale paren, foneembewustzijn, klank, lettergreep Semantische ontwikkeling passieve en actieve woordenschat vooral werkwoorden om gebeurtenissen te beschrijven Morfosyntactische ontwikkeling transitieve werkwoorden met verschillende semantische rollen, bijvoorbeeld met schermspelen Pragmatische ontwikkeling wie, wat, waar, wanneer van bewegende verhalen naar plaatjesverhalen uitspelen van scripts voor functioneel taalgebruik (Van den Dungen, 2006) 22

23 Conclusies Vertelvaardigheid: weet wat je meet met welk type verhaal! Verteltaken zijn niet vergelijkbaar in wat ze meten Wat vraagt een verteltaak van een kind? Wat wil je weten? Voor vertellen zijn klank-, woord- en zinsontwikkeling de basis Voor het vertellen van een verhaal heb je goede aandacht, geheugen en planning nodig Voor stimuleren van vertelvaardigheid moet naar al deze gebieden worden gekeken 23

24 Literatuur Berman R.A. & Slobin D.I (1994). Relating events in narrative. A crosslinguistic developmental study. England, Hove: Lawrence Erlbaum Associates Blankenstijn C.J.K. & Scheper A.R. (2003). Language development in children with psychiatric impairment. PhD Dissertation, University of Amsterdam, available via Botting N. (2002). Narrative as a tool for the assessment of linguistic and pragmatic impairments. Child Language Teaching and Therapy, 18, 1-21 Dodwell & Bavin (2008). Children with specific language impairment: an investigation of their narratives and memory, Journal of Language and Communication Disorders, 42, 2, Gazella & Stokman (2003). Children s Story Retelling under different modality and task conditions: implications for standardizing language sampling procedures, AJSLP, 12, Jansonius-Schultheiss K., Roelofs M., Bruin de B. & Stumpel H. (2007). Handleiding voor het afnemen, scoren, op theoretische basis analyseren en interpreteren van: De Taalschalen van Renfrew voor Nederlandstalige kinderen. Jong J. de (1997). Specifieke taalontwikkelingsstoornissen: linguïstische aspecten, Stem, Spraak & Taalpathologie, 1, 1-35 Leonard L.B. (1998). Children with Specific Language Impairment. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 23, 25, Mayer M. (1969). Frog, where are you? New York: Dial Press Merritt D.D. & Liles B.Z. (1987). Story grammar ability in children with and without language disorder: story generation, story retelling, and story comprehension. Journal of Speech and Hearing Research, 30, Merritt D.D. & Liles B.Z. (1989). Narrative analysis: clinical applications of story generation and story retelling. Journal of Speech and Hearing Research, 54, Miniscalco C., Hagberg B., Kadesjö B., Westerlund M. & Gillberg C. (2007). Narrative skills, cognitive profiles and neuropsychiatric disorders in 7-8-year-old children with late developing language. Journal of Language and Communication Disorders, 42, 6, Kaderavek J.N. & Sulzby E. (2000). Narrative production by Children with and without specific language impairment: oral narratives and emergent readings, JSLHR 43, Pearce W.M. (2003). Does the choice of stimulus affect the complexity of children s oral narratives? Advances in Speech- Language Pathology, 5, 2, Renfrew C. (1997). The Bus Story A Test of Narrative Speech (4 th ed.). Bicester, England: Winslow. Spinillo A.G. & Pinto G. (1994). Children s narratives under different conditions: a comparative study, British Journal of Developmental Psychology, 12, Schwartz R. (2009). Handbook of child language disorders, Psychology Press Stark R.E. & Tallal P. (1981). Selection of children with specific language deficits, Journal of Speech and Hearing Disorders, 46,

25 Bedankt voor uw aandacht 16 november 2010 NVLF Congres Logopedie