Onderzoek & Innovatie 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Onderzoek & Innovatie 2013"

Transcriptie

1 Onderzoek & Innovatie 2013 Jaarrapportage Datum 19 februari 2014 Auteur(s) Kees van der Lugt André Struker (Energie & Grondstoffen uit Water) Eljakim Koopman (Water in de Stad) Alex van der Helm (IT & Water) Manon Bechger (Watercyclus in de Regio) Cor Verkerk (Afvalwater) Leon Kors (Drinkwater) Winnie Rip (Watersysteem) Peter Beemsterboer Corsanummer Korte Ouderkerkerdijk 7 Amsterdam Postbus GJ Amsterdam T (lokaal tarief) F KvK

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Onderzoeksprogramma s & prioriteiten Topsector en innovatie in Europees verband 7 4 Innovatieprijzen, symposia, artikelen en pers Media en prijzen Symposia en workshops Artikelen 10 5 Programma s Energie & Grondstoffen uit Water Evaluatie werkwijze Water in de stad Watercyclus in de regio IT & Water Afvalwater Drinkwater Watersysteem februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

3 1 Inleiding Voor u ligt de Jaarrapportage Onderzoek & Innovatie 2013, vastgesteld op 10 februari 2014 door de Stuurgroep Onderzoek & Innovatie (SG O&I), die verantwoordelijk is voor de onderzoeksprogramma s. De rapportage beschrijft de behaalde resultaten van het programma Onderzoek & Innovatie van Waternet in het jaar Hiermee informeren we het waterschap Amstel, Gooi en Vecht, de gemeente Amsterdam, de directie van Waternet, de partners waar we mee samenwerken en verdere belangstellenden over onze resultaten. Naast deze rapportage is op de innovatiewebsite veel meer informatie beschikbaar over de resultaten en actualiteiten bij onderzoek en innovatie. 2 Onderzoeksprogramma s & prioriteiten 2013 Waternet werkt in 2013 met vier watercyclusthema s en drie sectorspecifieke programma s. De vier watercyclusthema s zijn Energie & Grondstoffen uit Water, Water in de Stad, IT & Water en Watercyclus in de Regio. De drie sectorspecifieke programma s zijn Afvalwater, Drinkwater en Watersysteem. De projecten zijn opgenomen in de programma s over de periode , die rekening houden met lopende (inter)nationale onderzoeken en uitgaan van de samenwerking met andere partners. De resultaten worden verderop in deze rapportage toegelicht. Voor Onderzoek & Innovatie zijn voor 2013 vier prioriteiten gesteld. Deze worden hieronder toegelicht met daarbij de behaalde resultaten. 1) Energie en Grondstoffen uit Water van denken naar doen Energie en grondstoffen uit water is het terrein waarbinnen we op korte termijn de duurzame potenties al van ons kunnen laten zien. Daarom is in 2013 prioriteit gegeven aan het vertalen van dit thema van denken naar doen (zie ook paragraaf 5.1). De resultaten bestaan uit de bouw van een struvietreactor op de rwzi Amsterdam West en het verwerken van urine, afkomstig van de Heineken Music Hall, tot fosfaat, de voorgenomen plaatsing van grinders (groente/fruitvermalers) in Gaasperdam, douchewarmtewisselaars in het studentencomplex Uilenstede en mede vanwege een subsidie uit een projectversnelling van de winning van koude uit drinkwater voor de klimaatbeheersing van de bedrijfsgebouwen van Schiphol. 2) Operationele knelpunten innovatief oplossen Ook bij de dagelijkse uitvoering van onze kerntaken bestaat een grote behoefte om te verbeteren en knelpunten op te lossen. Zijn er innovatieve oplossingen die minder investeringen vergen of zorgen voor minder overlast? In het eerste halfjaar heeft het accent gelegen op het inventariseren van mogelijkheden, waarbij veel Waternet-medewerkers zijn betrokken. Een voorbeeld daarvan is de workshop Hunt for Cash waarin, binnen de volgende thema s, is gezocht naar verdere besparingsmogelijkheden in de bedrijfsvoering: Chemicaliën en grondstoffen, Transport, Energie, Monitoring en analyses, Hergebruik, Automatisering en procesbewaking, Personeel, Buitencategorie. Een aantal acties is of wordt uitgevoerd. Deze acties zijn gericht op: plaatsen zonnecellen (foto), uitwisseling personeel, monitoren onderhoud en beheer, verkopen van struviet, hergebruiken van kalkkorrels hergebruiken. Een ander voorbeeld is de workshop Alle registers 4 Klimaat waar binnen de thema s Directe emissie, Elektriciteit, Inkoopproces en Elders in de 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

4 watercyclus is gezocht naar aanvullende mogelijkheden om Waternet in 2020 klimaatneutraal te maken. De potentie is direct op de workshop doorgerekend, waarvoor per idee een certificaat kon worden verkregen. Op de projectenmarkt werden certificaten verstrekt met een totale omvang van 90 kiloton CO 2 per jaar. Na de workshop zijn alle ideeën nauwkeuriger doorgerekend en de meest kansrijke ideeën worden nader uitgewerkt. Ook heeft een TEDx Waternet plaatsgevonden met als thema Samen innoveren. 3) Proeftuinen optimaal inzetten Waternet wil als innovatief watercyclusbedrijf het verschil maken door theorie te vertalen naar de praktijk. We leggen in proeftuinen slim verbinding met kennis- en opleidingsorganisaties, met gebruikers en met de kennis en ervaring van Waternet zelf om te (laten) zien wat mogelijk is. Smart City Amsterdam met Nieuw-West, IJburg en Zuidoost als specifieke proefgebieden en de Cleantech Playground (afbeelding), waar kringloopsluitingen worden onderzocht met nieuwe decentrale technieken in een proeftuin in Noord. Het project wordt getrokken door Metabolic. Dit zijn voorbeelden van proeftuinen waarin Waternet nu participeert. Het voordeel van het gezamenlijk opereren in proeftuinen is dat de zichtbaarheid groter is, dat de kosten kunnen worden gedeeld en dat de kans op succes wordt vergroot. Toegewerkt wordt naar een focus op een aantal proeftuinen waarin meerdere partijen bereid zijn om te participeren. Het gaat om technologische innovaties, maar evenzeer om institutionele, economische en sociale (culturele) innovaties. De proeftuinen dienen de gehele watercyclus af te dekken. In een creatieve denksessie, gericht op het watersysteem, is met een multidisciplinair team gezocht naar operationele knelpunten die in aanmerking komen voor aanpak. De volgende onderwerpen zijn besproken: Peilbesluiten in relatie tot ruimtelijke ontwikkeling door derden, Vergunningverlening lozingen, Bezetting van personeel jaarrond, Baggertransport (met name het koppelen van transportboten). 4) Actief participeren in de Topsector Waternet heeft een actieve participatie in het uit 2011 stammende topsectorbeleid in 2013 prioriteit gegeven, om optimaal te profiteren van de samenwerking van publieke, private en onderzoeksorganisaties waaronder KWR, STOWA en Stichting Rioned - in zogenaamde Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI s). In hoofdstuk 3 worden de resultaten hiervan beschreven. Voor 2014 zet Waternet in op participatie in nieuwe onderzoeksvoorstellen in het programma van TKI Watertechnologie. Eén project betreft het hierboven genoemde Clean Tech Playground (punt 3) met als specifiek onderwerp de inventarisatie van waardevolle (afval)stoffen/-stromen voor behandeling in Amsterdam (Urban Mining). Een tweede project betreft een onderzoek naar de mogelijkheden en haalbaarheid van het pharmafilter-concept in het ziekenhuis Tergooi Hilversum. Dit betreft een totaaloplossing voor de behandeling van ziekenhuisafval. Het project zal worden uitgevoerd in samenwerking met KWR Watercycle Research Institute. Een derde project is Met Hollandse kalkpellets de markt op, dat wordt uitgevoerd met zowel KWR als de ReststoffenUnie. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

5 3 Topsector en innovatie in Europees verband Het Rijk levert met het Topsector-beleid tot 2015 een oplopende financiële bijdrage om Nederland in 2020 weer te laten behoren tot de top vijf van de kenniseconomieën in de wereld. Ondernemers en wetenschappers werken samen in negen Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI s). Waternet participeert actief door onderzoeksvoorstellen in te brengen en constructief mee te denken met het formeren van geschikte coalities voor het uitvoeren ervan. Het Innovatieprogramma van Waternet vormt het uitgangspunt voor participatie in de Topsector Water. Binnen het TKI Watertechnologie wordt samen met KWR en Geodan gewerkt aan het project Soil Mechanics & Dynamics met als doel het assetmanagement van ondergrondse infrastructuur voor drinken afvalwater (leidingen, vrijvervalriolen en persriolen) te verbeteren (zie paragraaf 5.4). Het project Calorics is gericht op het zoeken naar oplossingen voor een klimaatbestendig leidingnet als gevolg van klimaatverandering. Op hoofdlijnen blijken de oplossingen te liggen bij het actief koelen, het dieper leggen, het isoleren en verkorten van de verblijftijd. Binnen Deltatechnologie wordt geparticipeerd in Digitale Delta met de digitale proeftuin Open boezem open data, waarin we met het Hoogheemraadschap van Rijnland, het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Rijkswaterstaat en het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier werken aan het project Open Waterbeheer Rijn-West. Het project is gericht op doelmatiger beheer van een deel van het Rijn-Westgebied door data over de grenzen van de eigen organisatie heen met elkaar te delen (zie paragraaf 5.4). Het uitrollen van sensordijken is nog als projectvoorstel beschikbaar om in te dienen bij Deltatechnologie Flood Control. Om de tijd van onderzoek naar de implementatie van innovaties te verkorten en de export van Europese innovaties te vergroten heeft de Europese Commissie in het eerste deel van 2012 ingestemd met de instelling van het European Innovation Partnership (EIP) on Water. Het betreft Europees innovatiebeleid dat vergelijkbaar is met de nationaal gerichte Topsector Water. Waternet heeft onder andere samen met de grondstoffenfabriek en KWR meegewerkt aan een Nederlandse participatie vanuit het thema Energie & Grondstoffen uit Water (Cellulose en Struviet). Het ingediende KP7-voorstel is niet geaccepteerd maar de erop gebaseerde Action Group ARREAU (Accelerating Resource Recovery from the Watercycle) is aangemoedigd om het voorstel begin 2014 opnieuw in te dienen. De Action Group is gepresenteerd tijdens de International Water Week Amsterdam van 4 tot 8 november. 4 Innovatieprijzen, symposia, artikelen en pers 4.1 Media en prijzen De inzamelactie Green Urine van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht trok zondag 3 november veel bekijks. Met een ludieke actie op het Beursplein liet het waterschap zien hoe uit urine fosfaat wordt gewonnen. Een grondstof voor kunstmest die gebruikt kan worden in de land- en tuinbouw. Doel van deze concrete actie was om één hectare Daknatuur in Amster- 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

6 dam te realiseren. Amsterdammers konden ter plekke hun bijdrage leveren door hun blaas te legen in een van de plaskruizen. Dagelijks Bestuurder van het waterschap Peer Rooijmans en BNN-er Ruben Nicolai gaven het startsein voor de inzamelactie. Peer Rooijmans, dagelijks bestuurder van het waterschap, overhandigde tijdens de International WaterWeek (IWW) de opbrengst van de actie Green Urine aan de partijen die deze Daknatuur gaan realiseren. Met deze actie is veel publiciteit behaald, zowel online als offline. Er stonden onder andere artikelen in dagbladen als Het Parool, Metro, De Telegraaf, NRC en er op televisie ook aandacht besteed aan de actie bij onder andere AT5, RTVNH. Ook werden online veel filmpjes gedeeld van het evenement (zie foto). Het scheiden van papier met een fijnzeef voordat het in het zuiveringsproces komt levert voordelen op in het afvalwaterzuiveringsproces: minder slib en een grotere verwerkingscapaciteit van de zuivering. Met marktpartijen wordt onderzocht op welke wijze de cellulose nuttig kan worden ingezet. In de media, onder meer in Trouw en Binnenlands Bestuur, is hier aandacht aan besteed. In het Parool is een artikel verschenen naar aanleiding van het Project City-Zen, dat door de EU is gehonoreerd. Het gaat om een forse subsidie voor de koeling van bedrijfsgebouwen van Schiphol met drinkwater, riothermie en het toepassen van de vermaler voor de afvoer van groenteen fruitafval via de riolering naar de rwzi. De oproep van de gemeente Amsterdam om met Amsterdam Metropolitan Solutions een internationaal georiënteerd topinstituut voor toegepaste technologie op te richten heeft veel publiciteit gekregen en geresulteerd in een winnende coalitie van TU Delft, Universiteit Wageningen en het MIT (Boston, USA). Onderzocht wordt op welke wijze Waternet hier een bijdrage aan kan leveren. Zowel de WATERgraafsmeer door minister Schultz van Haegen als de Waterbestendige stad zijn in diverse media genoemd als goede voorbeelden en concepten voor klimaatbestendige inrichtingen. WATERgraafsmeer communiceert onder meer via haar eigen website en in 2013 zijn vier nieuwsbrieven uitgezonden naar geïnteresseerden. Een publiciteitsmoment was in april 2013 de overdracht van het onderhoud van het succesvolle Slag op het Watergraafsmeer, een kunstwerk in park Frankendael dat bestaat uit gevlochten wilgenbootjes. In 2013 is gestart met het optekenen van de resultaten van vier jaar WATERgraafsmeer programma in een aantrekkelijk tijdschrift. De smartphone-applicatie VaarWater heeft op de jaarlijkse Mobile Convention, georganiseerd door vakblad Emerce en de Telegraaf Media Groep in de Beurs van Berlage, de belangrijkste prijs gewonnen, de Mobile Media and Marketing Award. In de categorie Best Mobile Consumer Platform versloeg de VaarWater-app de andere genomineerden, te weten ING, ABN AMRO en de Bijenkorf. Ook heeft Vaarwater-app de European Excellence Award gewonnen voor de beste app van Europa. Door het samen met TNO ontwikkelde verkeersmodel op de vaarkaart weer te geven, kunnen klanten zelf rekening houden met 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

7 drukte of stremmingen en met de routeplanner gemakkelijk andere routes kiezen. Waternet heeft zelf ook wat aan de app, want de informatie die gebruikers anoniem versturen wordt onder andere gebruikt om het effect van tijdelijke verkeersmaatregelen te kunnen toetsen. 4.2 Symposia en workshops Integrated Water Solutions for a Green Economy was het thema van de 2e International Water Week Amsterdam (IWW) die plaatsvond van 4 t/m 8 november 2013 in de RAI. Met een integraal programma en aandacht voor de nieuwste innovaties zijn ongeveer bezoekers naar Amsterdam gekomen, waarvan tweederde bestond uit internationale gasten. Met een Leaders Forum, prijzen (Sarphati Sanitation Award, Innovation Award, Poster Award, Wetskills, Movie Challenge) en een jongerenprogramma is een (inter)nationaal zeer gewaardeerd concept neergezet om met bestaande en nieuwe netwerken kennis te delen, zaken te doen, relevante thema s te bespreken en internationaal te agenderen. Specifieke bijdragen van Waternet waren de inbreng van artikelen ( Amsterdam as a Sustainable Metropolis: Integration of Water, Energy and Material Flows ), sprekers op de IWW-Conference voor de thema s Energy and raw material recovery, Optimizing delta management with free flowing data, een High Level Round Table met Amsterdamse Partnersteden en het verzorgen van excursies (rwzi- West/Afval Energie Bedrijf, 1-stepfilter & Nered, Flood protection, History of Amsterdam Water cycle). Ook heeft Waternet bijgedragen aan onderdelen van het jongerenprogramma zoals de Moviechallnge en de Studentchallenge waarbij de plastic soep in de Amsterdamse grachten onderwerp van onderzoek was. Stefan Mol heeft de prijs gewonnen voor beste poster. De titel van zijn poster is Shower heat exchangers significantly reduce CO 2 emissions in the Watercycle. Burgemeester van der Laan heeft tot slot de eerste Sarphati Sanitation Award uitgereikt aan Sanergy. De organisatie van deze eerste prestigieuze internationale prijs was in handen van Wereld Waternet en Aqua for All. Waternet heeft in maart het symposium Amsterdam Rainproof georganiseerd, met onder andere workshops van 3Di-Watercyclus Watergraafmeer (plus een plenaire presentatie). Tijdens het symposium is tweemaal een workshop gehouden over WATERgraafsmeer aan de zogenaamde poldertafel, waarbij de keynote spreker Mark Maimone deelnam. Hierbij werden waardevolle (internationale) lessen gedeeld. Ook is er een workshop Philadelphia meets Watergraafsmeer georganiseerd over implementatiebarrières in de praktijk. De Waterbestendige stad, Proeftuin Zaan-IJ-oevers en Waterbestendig Westpoort. Het in opdracht van Waternet opgestelde rapport Decentrale kansen in de watercyclus, leren en experimenteren vanuit een visie vormde de basis voor het KNW Voorjaarscongres in april. Op de Kennisdag Ruimtelijke Sector in juni zijn de bronaanpakmaatregelen voor de Sloterplas en De Waterbestendige stad gepresenteerd en is samen met het stadsdeel Nieuw-West een workshop georganiseerd over de implementatie van klimaatbestendigheid in het project Open hemelwaterafvoer Eenhoorn. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

8 Binnen Stadlab Amsterdam worden veel zaken georganiseerd, zoals bijeenkomsten over verschillende thema s. Het WATERgraafsmeer-project heeft hier op enkele bijeenkomsten actief inbreng gegeven, zoals bij Talk of the Town Oost op 22 januari WATERgraafsmeer is ook gepresenteerd op de Conferentie Klimaatbestendige Stad, die is georganiseerd door het Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering. WATERgraafsmeer heeft twee workshops georganiseerd tijdens de conferentie Duurzaam Oost. Samen met de Hogeschool van Amsterdam werd een piekbui gesimuleerd via een tochtabel en de zogenaamde WOLK software; samen met hoveniersbedrijf Van der Tol werd een praktische workshop georganiseerd voor bewoners om in de eigen tuin aan de slag te gaan met waterberging en infiltratie. Op de werkconferentie Bestuurlijk Akkoord Water is aan de hand van diverse voorbeelden samen met KWR, STOWA en Stichting Rioned een lezing gegeven over innovatie binnen de watercyclus. Tijdens de Business Challenge Climate Adaptation van Kennis voor Klimaat in mei zijn samen met de gemeente Rotterdam de marktpartijen uitgedaagd om met producten te komen voor de klimaatbestendige woonstraat van de toekomst. De tussenresultaten van het project Sloterplas, beating the blues (aanpak blauwalgenplaag) zijn gepresenteerd op het Platform Ecologisch Herstel Meren (PEHM) en op het Platform Blauwalgen. Tijdens de Lizard Experience is een presentatie gehouden getiteld De klant vraagt informatie over ons watercyclusbedrijf. Diverse presentaties zijn gehouden over het 1-STEP -filter, dat eind 2013 op de rwzi Horstermeer is geopend. Over het ontgravingsmodel en de XRF-meter zijn onder meer presentaties gehouden voor de Hydrographic Society Benelux (HSB), tijdens het symposium CEDA (Central European Dredging Association) en voor Baggernet tevens over het baggeren van de Vecht. De pilots van De Waterbestendige Stad zijn ook gepresenteerd in het ROER (Regie Overleg Economische en Ruimtelijke ontwikkeling) Amsterdam, op de Dijkgravendag 2013, voor de American Planning Association en voor diverse delegaties uit New York, waaronder de Amerikaanse minister van Volkshuisvesting en Stedelijke ontwikkeling. Tijdens het congres van de Metropoolregio Amsterdam is een workshop georganiseerd over De Waterbestendige Stad. Tijdens de European Climate Change Adaptation Conference in maart in Hamburg is met waterbedrijven uit Hamburg, Kopenhagen en Stockholm en met wetenschappelijke bijdragen een workshop georganiseerd over het omgaan met extreme neerslag. Het project Kringloop Amstelveen is gepresenteerd tijdens het seminar in Sao Paulo Water Reuse. Een presentatie over struvietproductie is gehouden op een IWA-congres in Zweden en tijdens een congres in Spanje is een poster gepresenteerd over Sewer Mining, Anaerobic digestion. Op het BestuursAkkoord Water congres is een presentatie gehouden over innoveren in de Watercyclus. Op het H209 congres in New York is een presentatie gehouden over de terugwinning van energie en grondstoffen uit ons afvalwater. 4.3 Artikelen In de onderstaande tekst hebben Waternetters als eerste auteur of als co-auteur een bijdrage geleverd voor Op de website zijn deze artikelen ook terug te vinden: 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

9 Over de Raad van Inspiratie WATERgraafsmeer, waarin bewoonster en Raad van Inspiratie-lid Baukje Kothuis en Maarten Claassen zijn geïnterviewd (H 2 O, juni 2013). In de nieuwsbrief (juni) van het Deltaprogramma Deltanieuws noemt minister Schultz van Haegen WATERgraafsmeer als voorbeeld van de manier waarop de waterbestendige stad op de lokale agenda komt. De eerste stadsdeelkrant van Oost in 2014 bevat een artikel gepubliceerd door WATERgraafsmeer over piekbuien: Werken aan droge voeten. Publicatie over het ontgravingsmodel en de XRF-meter (Land+Water, maart). Haalbaarheidsstudie urineopslag HMH (LeAF, 2013). Visie fosfaatmijn ArenA Boulevard (LeAF, 2013.) Over de visie van Waternet op de drinkwatervoorziening (H 2 O, juli 2013). Over gebruik van geneesmiddelen in de watercyclus (Nederlands Tijdschrift voor geneeskunde, januari 2013). Voor het gebruik van het TTC concept (Treshold of technological Concern) voor drinkwaterverontreinigingen (Waterresearch, 2013). Dijken optimaliseren met sensoring. Geotechniek 2013(5), The use of process simulation models in virtual commissioning of process automation software in drinking water treatment plants. Water Sci. Technol.: Water Supply, 13(5), Assessment of calculation methods for calcium carbonate saturation in drinking water for DIN compliance. Drinking Water Eng. Sci., 6(2), Over onderzoek naar Flexibel peilbeheer in het Naardermeer zijn, naast diverse onderzoeksrapporten, onder meer ook de films Flexibel peil Van denken naar doen! en Behoud van bijzondere natuurwaarden Natura 2000 gemaakt ( 5 Programma s 5.1 Energie & Grondstoffen uit Water In 2013 hebben ruim twintig projecten gelopen, gerelateerd aan het programma Energie & Grondstoffen uit Water. De onderstaande tabel toont hiervan een overzicht. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

10 De belangrijkste resultaten van een aantal projecten worden hieronder samengevat. Energiek Zuid Oost (uitgemond in AMC Pharmafilter en HMH struviet) Binnen Energiek Zuid Oost als onderdeel van Amsterdam Smart City wordt Waternet als betrouwbare partner gezien. Het academisch ziekenhuis AMC heeft Waternet gevraagd om mee te denken bij het onderzoeken naar de haalbaarheid van het Pharmafilter concept. Hiermee ontstaat voor Waternet de mogelijkheid om de effecten van het afkoppelen van een belangrijke puntbron van prioritaire stoffen te onderzoeken en mee te beslissen over het nuttig hergebruik van m 3 zeer schoon effluent. In hetzelfde gebied wordt samen met de Heineken Music Hall gewerkt aan een veelbelovend project om ingezamelde urine op de RWZI-west om te zetten in struviet. Op de RWZI-west is een nieuwe struvietreactor gebouwd (foto). Het product wordt als nieuw mestproduct vermarkt met de naam Fos vaatje. Verstoppingsmateriaal Verstoppingsmateriaal is een combinatie van vet en vezels die in het totale rioolsysteem (riolering, gemaal en zuivering) voor problemen zorgen. Samen met het Afval Energie Bedrijf is naar verwerkingsmogelijkheden gekeken. De eerste resultaten zien er goed uit. Het vet vergist goed en door slimme logistiek kan potentieel tot per jaar worden bespaard. In 2015 moet praktisch vervolgonderzoek worden gedaan naar het inzamelen en scheiden van verstoppingsmateriaal. Schiphol: energiewinning van koude uit drinkwaterleiding Koeling van Schiphol met koude uit de WRK-leiding. Het project is veelbelovend, op basis van de haalbaarheidsstudie en een mogelijk verdienmodel. De partners willen graag en daarom worden vervolgstappen gezet (afronding in 2014). Tevens is een grote EU-subsidie van enkele miljoen beschikbaar voor dit project. Realisatie douchewarmtewisselaars (wtw s) Uilenstede Eigenaar gebouwen DUWO gaat studentenwoningencomplex realiseren in Amstelveen. Samen met Waternet worden douche-wtw s geplaatst. Waternet draagt bij aan investering en gaat energieverbruik monitoren. De realisatie is gaande. De komende jaren wordt gemonitord. De communicatie geschiedt samen met DUWO en de gemeente Amstelveen. Cleantech Playground Proeftuin met verschillende decentrale oplossingen op duurzaam kantorenpark De Ceuvel in Amsterdam-Noord. Vijftien opgeknapte oude woonboten worden op land gezet (foto) en uitgerust met een individueel grijswatersysteem en composttoilet. Het terrein krijgt geen riolering, wel een centrale afvalwaterzuivering (de D-SARR) waar de vloeistoffen uit de 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

11 composttoiletten en enkele scheidingstoiletten zullen worden behandeld. Hiermee wordt in ieder geval biogas en struviet geproduceerd. In 2014 zal het onderzoek daadwerkelijk starten, waarbij volop mogelijkheden zijn om nieuwe technieken te testen Evaluatie werkwijze De themagroep Energie & Grondstoffen uit Water heeft als pilotgroep geoefend met de samenstelling van de groep en met een innovatiecoach. Een kleine sterke trekkersgroep blijkt goed te werken. De trekkersgroep kon snel beslissingen nemen en vrij goed het overzicht over de projecten krijgen. Het idee van innovatiecoaches bleek in de praktijk niet goed te werken. De coaches blijken naast de projectleiders te weinig toegevoegde waarde te hebben. Om de innovatieportfolio in 2014 beter te kunnen managen, wordt gefocust op drie ketens (bijvoorbeeld fosfaat, biomassa en thermische energie) die van onderzoek tot implementatie worden gevolgd. Voor het indienen van projectideeën wordt duidelijk gemaakt wat het idee bijdraagt aan de desbetreffende keten en wat het eindresultaat is. Aan het einde van een project vindt een evaluatie plaats met de projectleider en minstens één trekker. Tijdens deze evaluatie wordt besproken of het project doorgaat naar een volgende fase in de innovatietrechter of stopt (bijvoorbeeld door onvoldoende resultaat). De themagroep gaat ook de regie voeren over relevante (externe) netwerken en platforms waar Waternet aan deelneemt. 5.2 Water in de stad Sloterplas De Sloterplas (80 hectare) vormt met het omliggende Sloterpark een prachtig gebied midden in Amsterdam Nieuw-West. Helaas maken de jaarlijks terugkerende blauwalgbloeien in de plas het recreëren minder aantrekkelijk. Ook de ecologische kwaliteit voldoet nog niet aan de doelen die zijn gesteld voor de Kaderrichtlijn Water (KRW). De eerste helft van 2013 heeft voor de Sloterplas in het teken gestaan van de presentatie van en de interactie over de bronaanpak-maatregelen. Deze zijn beschreven in een aparte businesscase. Bestuurlijk is gekozen voor de bronaanpak van de Sloterplas. In 2013 zijn een aantal innovatieve pilots gestart, die in 2014 in ieder geval t/m juli nog doorlopen. Het gaat om: Pliko: het defosfateren van inlaatwater met een nieuwe defosfateringsmethode; in 2013 is gebleken dat het filterbed te snel verstopt raakt. In 2014 wordt een Filtomat-installatie als voorfilter geplaatst. De werking hiervan wordt getest. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

12 Puridrain: het binden van fosfaat in grindkoffers met ijzerzand, een restproduct uit de drinkwaterproductie. In 2013 is gebleken dat te weinig water door het filter stroomt. In 2014 wordt het proefsysteem aangepast door het aanbrengen van meer beluchting. Om de werking van de beide proefopstellingen vast te stellen is wekelijkse monitoring en analyse nodig. Het onderzoek naar de toediening van PAC om de fosfaatbinding van de waterbodem te vergroten wordt begin 2014 afgerond. Met leveranciers wordt contact gezocht voor de verdere ontwikkeling van zogenaamde flappenstuwen. Dit zijn doorvaarbare stuwen met een flappenconstructie, die tijdens het openen en sluiten van de stuw de uitwisseling van water zoveel mogelijk tegengaan. De resultaten van deze onderzoeken worden gebruikt om in de tweede helft van het jaar een projectplan op te stellen voor de maatregelen die in het kader van de bronaanpak worden uitgevoerd. Amstelveen Met een positief besluit in 2012 over de haalbaarheidsstudie is in mei 2013 een aangepast plan van aanpak vastgesteld in de projectgroep Mooi Amstelland. Een inrichtingsontwerp is gemaakt dat past bij het beeldkwaliteitsplan Amstelscheg. Daarbij zijn (buiten het plangebied) extra maatregelen geformuleerd waarvan is geconstateerd dat ze landschappelijke meerwaarde hebben. Het Bestuurlijk Overleg Amstelscheg (BOA) heeft in februari 2013 geconcludeerd dat het project past in de omgeving, een toegevoegde waarde heeft voor landschap en recreatie en bestuurlijk wordt ondersteund. Afspraken zijn en worden gemaakt over wie verantwoordelijk is voor de extra maatregelen en wie de regie voert over het totaal. Onderzocht wordt of (en welke) afspraken moeten worden vastgelegd in een samenwerkingsovereenkomst en wat de consequenties zijn voor de waterkringloop als niet alle extra maatregelen kunnen worden uitgevoerd. De eerste voorbereidingen voor op te stellen beheersovereenkomsten tussen AGV en Groengebied Amstelland en AGV en Landschap Noord-Holland hebben plaatsgevonden. De uitwerking van het functioneel ontwerp is min of meer klaar, de aandachtspunten bij de besluitvorming, de aanbesteding en de uitvoering zijn in beeld gebracht en oplossingen zijn uitgewerkt. Op verzoek van het Dagelijks Bestuur van AGV is een tussenstand opgesteld inclusief een nieuwe begroting. Daaruit bleek dat de realisatiekosten 50% hoger zijn dan de oorspronkelijke raming. Alle partners zijn evengoed nog steeds enthousiast over het project en op bestuurlijk niveau zoeken ze nu naar aanvullende financiële middelen. De communicatie met de omgeving is uitgesteld, totdat er meer zekerheid is over de financiële dekking voor het project. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

13 Decentrale kansen in de watercyclus Stadlab In de eerste helft van 2013 is Stadlab Amsterdam van start gegaan. Een nieuw platform en netwerk van actieve mensen en organisaties die de stad maken. Stadlab brengt in dit netwerk verbindingen aan, organiseert bijeenkomsten en programma s waar kennis wordt gedeeld en de dialoog wordt gevoerd. Waternet is één van de organisaties die hierin participeert. Stadlab Amsterdam is er voor bewoners, ondernemers, professionals, ambtenaren, bestuurders en wetenschappers. En ook voor burgerinitiatieven, MKB, bedrijfsleven, maatschappelijk middenveld, creatieve sector, overheden, kennisinstituten, onderwijsinstellingen. Waternet is initiatiefnemer van de in 2013 gestarte programmalijn De Circulaire Stad. Nieuwe aanpak WATERgraafsmeer 2013 Begin 2013 was begonnen met een nieuwe aanpak voor het WATERgraafsmeerprogramma, zodat de betrokken partijen zich beter in het programma herkennen. Deze aanpak is meer resultaatgericht, zodat WATERgraafsmeer beter zichtbaar is en als voorbeeld kan dienen voor duurzaamheidsmaatregelen. Een kernteam met medewerkers van stadsdeel Oost en Waternet voerde in 2013 het WATERgraafsmeerprogramma uit. De werkzaamheden bestaan uit het agenderen, faciliteren en coördineren van duurzaamheidsopgaven. Projecten: belangrijkste resultaten Een belangrijke activiteit in 2013 was het faciliteren van de Raad van Inspiratie (RvI), een (lokale) klankbordgroep van de verantwoordelijke bestuurders (Waterschap AGV en Stadsdeel Oost) die is gericht op versnelling van een aantal projecten. Daarmee is een succesvolle brug geslagen naar het activeren van bewoners. Een belangrijk project van de Raad van Inspiratie is de verduurzaming van bestaande woonblokken in de wijk Jeruzalem. Door de onbezoldigde inzet van de RvI en met ambtelijke steun via WATERgraafsmeer wordt nu met private investeerders een business case ontwikkeld voor woningverbetering en isolatie van huurhuizen. Door een bijdrage aan de besluitvorming rondom het oplossen van drijfvuil in de Ringvaart neemt Stadsdeel Oost de locatie op in het beheersprogramma verwijderen vuil en overbegroeiing en Waternet de begroeiing van het bodemoppervlak. Een concreet plan van Stadsdeel Oost, Waternet en Ingenieursbureau Amsterdam is om de eerste Amsterdamse waterbergende weg te realiseren in de Burmanstraat. De opgedane kennis vanuit WATERgraafsmeer bepaalt mede de uitvoering. Samen met Tauw en een groot aantal lokale stakeholders zijn drie sessies georganiseerd om te komen tot een integrale aanpak voor duurzame hemelwaterverwerking in Betondorp. De uitvoering van de eerste fase start in WATERgraafsmeer is actief deelnemer aan de ontwikkeling van 3Di-waterbeheer via Climate Proof Cities, een consortium binnen het nationale onderzoeksprogramma Kennis 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

14 voor Klimaat. De specifiek op ons gerichte 3Di-werksessie is gericht op Betondorp, omdat het daar meerwaarde had voor het lopende project en waardevolle input gaf voor de verdere ontwikkeling van het computerprogramma. In het herstructureringsproject Eenhoorn heeft WATERgraafsmeer klimaatbestendigheid hoog geagendeerd en is geprobeerd om de laatste barrières voor uitvoering te slechten. Een duurzaamheidsconvenant voor de gebiedsontwikkeling is mede door Waternet ondertekend en gestart wordt met nadere uitwerking van de businesscase voor klimaatbestendigheid. Vanuit het Kennis voor Klimaat-thema Climate Proof Cities is begin 2013 onderzoek opgeleverd waarvoor WATERgraafsmeer als proeftuin is gebruikt voor het omgaan met extreme neerslag (voorkomen schade, kengetallen, oplossingen), voor het thema Energie uit water. Ook is onderzoek afgerond over de gezondheidsrisico s van water op verschillende locaties in de Watergraafsmeer. Verder wordt gekeken naar mogelijkheden voor schaalvergroting van het communicatieproces rondom de bestuurlijk gevoelige baggerwerkzaamheden in de Molenwetering. WATERgraafsmeer organiseerde een bijeenkomst voor de vrijwilligers van bewonersvereniging Amsteldorp Actief. De vrijwilligers knappen tuintjes op van ouderen in Amsteldorp die zelf het onderhoud niet kunnen regelen. De bijeenkomst gaf informatie over de wateropgave in Amsteldorp en was een belangrijke stap naar bewonersparticipatie op het gebied van goede infiltratie en het voorkomen van wateroverlast. Schone grachten en slim voorspellen In het project Slim meten, Slim doorspoelen Amsterdamse grachten (KRW-project) wordt onderzocht of er andere en meer effectieve maatregelen dan doorspoelen met IJmeerwater mogelijk zijn. Hetzij met een andere bron, een ander doorspoelregime, of het inzetten van lokale maatregelen. In alle gevallen is het van belang om de maatregel te kunnen inzetten juist dan wanneer het nodig is. Het is dan belangrijk om dit niet te laat te doen, want tussen de uitvoering van de maatregel en het beoogde effect kan het zuurstofgehalte verder dalen dit niet te vroeg te doen, gezien (1) de eerdergenoemde nadelen van bijvoorbeeld de huidige praktijk van doorspoelen en (2) aangezien een dalend zuurstofgehalte niet wil zeggen dat die dalende trend ook gaat doorzetten naar zuurstofloosheid. Als zijspoor van het KRW-project is het voorspellen van het zuurstofgehalte in de Lijnbaansgracht (foto) opgepakt. Projecten: belangrijkste resultaten: De zuurstofvoorspelling is via twee methodieken aangepakt: tijdreeksanalyse en een neuraal netwerk. De invoer bestaat naast meteorologische variabelen onder andere ook uit overstorten, waterstand, debiet ARK. Het neurale netwerk komt tot goede, en significant betere resultaten als het gaat om reproductie van zuurstofconcentraties dan de 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

15 tijdreeksanalyse. Bij het voorspellen zijn de resultaten echter redelijk. Dit is het gevolg van de onzekerheid in voorspellingen en het feit dat dan het aantal variabelen waarmee gerekend wordt afneemt. Dat maakt de toepasbaarheid geringer. De techniek van de neurale netwerken is gedeeld met adviseurs van TOP die voor de sector AW en DW werken. Microplastics in stedelijk oppervlaktewater Macro- en microplastics vormen een belangrijk onderdeel van het probleem van marien afval, dat veel aandacht krijgt onder de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM). Op dit moment bestaan nauwelijks data over microplastics in oppervlaktewater. Samen met het Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) van de Vrije Universiteit Amsterdam is een empirische verkenning uitgevoerd naar de microplastics in de Amsterdamse grachten en in enkele rioolwaterzuiveringen (Amstelveen, Blaricum en Horstermeer). 5.3 Watercyclus in de regio Beating the Blues De eindconceptversie van het onderzoeksrapport is verzonden naar Stowa en de provincie Noord-Holland. Het rapport wordt in de tweede helft van 2013 afgerond. Stowa heeft de intentie uitgesproken een webtoepassing te maken van het onderzoek. Vanuit het EU-project CyanoCost WG3 ( is gevraagd een hoofdstuk te schrijven voor het handboek Blauwalgbestrijding. Hiervoor is een abstract ingeleverd. Watersysteemanalyse: grip op KRW-doelen in het Naardermeer Deelproject 1: Karakteriseren defosfateringsinstallatie Dit deelproject is in 2012 uitgevoerd en afgerond. Het onderdeel optioneel ijzerslibhergebruik bij rioolwaterzuivering is in dit deelproject slechts zijdelings belicht. Resultaten zijn: Het rapport:" Defosfateringsinstallatie Naardermeer Karakterisering en toekomstscenario bij "flexibel peil", Jan Willem Voort, Eric Baars. De factsheet: GEWE Lamellen separator (Naardermeer) ter aanvulling van de factsheets, reeds opgesteld bij het project "Zuiverende gemalen". Er liggen kansen om wellicht op een andere, meer duurzame manier met de installatie om te gaan. Nader onderzoek en implementatie van deze duurzamere manier worden, gezien de geplande werkzaamheden rond de verbreding van de A1, de verlegging van het uitwateringskanaal en het baggeren van de Vecht, op de lange baan geschoven. Na afronding van het deelproject is in overleg met het team Watersysteembesturing, het team Zuiveringsbeheer (sector Afvalwater) en de afdeling Onderzoek & Advies beslist de installatie de komende vijf en wellicht de komende tien jaar te handhaven in zijn huidige vorm en functie. Dit heeft tot gevolg dat kosten moeten worden gemaakt om de installatie te laten voldoen aan de geldende wet- en regelgeving, zeker omdat hij al bijna dertig jaar oud is. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

16 Deelproject 2: Actualiseren waterbalans Dit deelproject is in 2012 gestart en nadert zijn afronding. Onder meer vindt nog afstemming plaats met de sector Afvalwater over de inlaatdebieten van de defosfateringsinstallatie. De afronding van dit deelproject wordt in 2013 verwacht. Binnen dit deelproject wordt momenteel ook al voorgesorteerd op het derde deelproject Waterkwaliteitsmodellering (Sobek WQ). Nieuw deelproject: stageonderzoek Kwaliteit kwelwater Bovenste Blik De deelplas Bovenste Blik in het Naardermeer staat nauwelijks onder invloed van de defosfateringsinstallatie, heeft als enige deelplas nog aanvoer van kwel en wijkt qua waterkwaliteit af van de overige deelplassen in het Naardermeer. Van februari tot en met augustus werkt een Masterstudent Limnology and oceanography van de Universiteit van Amsterdam aan het beantwoorden van de vraag of, en zo ja in welke mate, het fosfaat in de Bovenste Blik wordt aangevoerd door het kwelwater en of er mogelijkheden zijn tot bronaanpak om de fosfaatvracht van het kwelwater te verminderen. Het antwoord op deze vraag is direct gerelateerd aan de onderzoeken naar een meer flexibel peilbeheer in het Naardermeer en de karakterisering van de defosfateringsinstallatie Naardermeer. Partners in dit onderzoek zijn Onderzoekscentrum B- ware, dat een deel van de begeleiding van de student op zich heeft genomen, de Universiteit van Amsterdam, de Universiteit Utrecht, de Vereniging Natuurmonumenten en de Stichting Waterproef. De resultaten zullen in september 2013 beschikbaar zijn. Slim monitoren & KRW-spagaat Bij deze projecten wordt onderzoek gedaan naar het gedrag en de risico s van het totale mengsel van organische microverontreinigingen. Bij Slim monitoren ligt het accent vooral op de milieueffecten via oppervlaktewater, terwijl de KRW-spagaat meer gericht is op de mogelijke effecten voor de mens via drinkwater. Slim monitoren De slim-monitoringstrategie wordt ontworpen aan de hand van de meest relevante wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van waterkwaliteitsbeoordeling. In 2011 en 2012 zijn proeven uitgevoerd om de slim-monitoringstrategie te toetsen bij de Waternet-projecten Sanering Vecht, Waterkringloop Amstelveen, KRW-spagaat en Chemische monitoring kaderrichtlijn water. In de zomer van 2012 werd een eerste prototype van de monitoringstrategie geleverd, mede ontwikkeld door UvA-stagiaire Bianca Pricope. Doordat in de eerste fase uitsluitend gebruik zal worden gemaakt van snelle, eenvoudig uitvoerbare en gemakkelijk implementeerbare tests zullen de monitoringskosten lager zijn dan van een uitgebreid analytisch-chemisch onderzoek. De kosten van het totale pakket analyses (inclusief chemische analyses zware metalen, PCB s en PAK s) komen op circa per monster, wat ongeveer 50% bedraagt van de kosten van de reguliere KRW-monitoring van 33 prioritaire stoffen. Als de effectmonitoring wordt gecombineerd met passive sampling kan de 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

17 monitoringfrequentie van 12x per jaar worden teruggebracht tot 4x per jaar (een maand blootstelling per seizoen), zodat de jaarlijkse besparing per waterlichaam circa bedraagt (75%). Een deel van deze besparing kan worden gebruikt om de locaties met een potentieel microchemisch risico (oranje in het stoplichtschema) nader te onderzoeken. Een zeer belangrijk aspect van dit onderzoek vormt het ontwerpen van effectgerichte normen voor bioassays, waarmee een onderscheid kan worden gemaakt tussen een laag en een potentieel risico. Deze normstelling wordt ontwikkeld in nauwe samenwerking met het Europese DEMEAU-project (met KWR, BDS en EAWAG). Giulia Sileno, stagiaire van de UvA, werkt aan een eerste ontwerp van effectgerichte normen voor verschillende bioassays. Zie ook de presentatie Smart monitoring of the water quality, gehouden tijdens Pollutant Responses in Marine Organisms (PRIMO 17-conference), Faro, Portugal, 5-8 mei In glastuinbouwgebieden wordt een sterke toxiciteit waargenomen (sterfte van watervlooien), zowel in een veldtest (in situ) als met passive sampling -extracten in een laboratoriumtest (in vivo); PRIMO 17-presentatie KRW-spagaat De in KRW-spagaat-fase 1 vastgestelde tabel met geïdentificeerde stoffen in drinkwater, drinkwaterbronnen en intrekgebieden (boven de normen) is door het onderzoek van fase 2AB uitgebreid met bijna 50 stoffen, waarvan ruim de helft in het Waterleidingkanaal werd aangetroffen. De meeste van de nieuw aangetroffen stoffen lijken afkomstig uit rioolwater (rwzi-effluenten of overstorten). Met bioassays werd op alle locaties een sterke anti-androgene werking aangetoond, waarvan de oorzaak nog onbekend is. Omdat in fase 2A geen metingen in drinkwater zijn gedaan is het nog onbekend welke van de nieuw aangetroffen stoffen hierin kunnen doordringen. Naar aanleiding van het fase 2AB-onderzoek werd aanbevolen nader onderzoek uit te voeren naar: 1. De oorzaak van de sterke anti-androgene werking in en rond de Bethunepolder (ook op andere locaties waargenomen). Dit zal worden onderzocht op de Vrije Universiteit (Instituut voor Milieuvraagstukken). 2. Chemische analyses in het drinkwater van Weesperkarspel om te zien of de extra stoffen en effecten die in fase 2A werden gevonden daarin aantoonbaar zijn. Dit zal in een later stadium worden onderzocht. 3. Massabalansen van relevante stoffen opstellen om meer over de herkomst te weten te komen. Dit zal in KRW-spagaat-fase 2C worden onderzocht. 4. Analyse van de risico s van de organische microverontreinigingen voor het watermilieu. Dit zal worden onderzocht in het project Slim monitoren. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

18 Voor het project KRW-spagaat fase 2C wordt aan de hand van massabalansen de herkomst van een selectie van 11 drinkwaterrelevante stoffen onderzocht. Met bestaande gegevens is een beeld verkregen van de concentraties van deze stoffen in de relevante oppervlaktewateren. In april zijn extra monsters genomen op locaties waarvan de gegevens ontbraken. Ook zijn de stromen in kaart gebracht van respectievelijk het oppervlaktewater en het grondwater dat naar de Bethunepolder stroomt. Nu zullen massabalansen worden bepaald. Hiermee wordt een indruk gekregen van de herkomstgebieden van de stoffen die voor drinkwater een mogelijk probleem vormen. Om te voorkomen dat de stoffen in ons drinkwater komen, zal een analyse worden gemaakt van de meest efficiënte maatregelen. HTEDA (High-throughput Effect-Directed Analysis) In het HTEDA-project wordt een methode ontwikkeld waarmee toxische stoffen sneller, gevoeliger en met veel hogere resolutie kunnen worden geïdentificeerd. Het project heeft drie doelstellingen: 1. De ontwikkeling van een spotter -technologie om pieken van een chemische analyse direct te kunnen testen met bioassays, zodat stoffen met giftige effecten meteen kunnen worden aangetoond. 2. Miniaturisering van bestaande bioassays voor hormoonverstoring en genotoxiciteit naar hoge-resolutieformaat voor toepassing in de apparatuur. 3. De ontwikkelde techniek in samenwerking met de eindgebruikers in de praktijk testen op milieumonsters met onbekende toxische stoffen. Op de Vrije Universiteit van Amsterdam is promotieonderzoek gestart om afzonderlijk de deelprojecten 1 en 2 te onderzoeken, waarna het derde deel wordt opgepakt. De afgelopen maanden is gewerkt aan de ontwikkeling van een fractioneringsplatform, met aangepaste software. Belangrijk onderdeel hierbij is om het effluent van de HPLC te splitsen, zodat een deel naar de detector gaat voor chemische analyse en een deel wordt verzameld voor de bioassays (foto links). Bij de eerste optimaliseringsproeven wordt het mengsel nog in 50 fracties gescheiden, maar uiteindelijk is het de bedoeling om er ruim 1500 fracties van te maken. De proeven met eenvoudige mengsels van een aantal stoffen met estrogene activiteit vertoonden redelijk goede overeenkomsten tussen de gehalten aan stoffen die werden gedetecteerd en de effecten van de ER-Luc estrogene bioassay. Er zal nog wel wat werk nodig zijn om de resolutie te verhogen, maar de resultaten zien er veelbelovend uit. Ook wordt eraan gewerkt om de bioassays (ER-Luc en Amestests) in een miniatuurformaat op te zetten en de respons te versnellen. Randvoorwaarde is dat de gevoeligheid wordt gehaald van de oorspronkelijke bioassays, die hoger is dan met chemische detectie. Een aio (assistent in opleiding) van de VU is begonnen met een poging om de Amestest voor genotoxiciteit aan te passen, zodat die in één vaatje kan worden uitgevoerd in plaats van in 48 vaatjes met de huidige test. Hiervoor moeten de cellen genetisch zodanig worden gemodificeerd dat bij blootstelling aan genotoxische stoffen een bepaalde stof wordt geproduceerd die zichtbaar kan worden gemaakt met fluorescentie of met een enzymreactie. Hij is er in geslaagd de cellen zodanig te modificeren dat ze kunnen worden voorzien van de juiste stukjes DNA om deze reacties in gang te zetten. 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

19 Afvoer en hergebruik biomaaisel Het gaat goed met de verbetering van de waterkwaliteit in Nederland. Het water wordt helderder en de natuur keert weer meer terug. Dat is goed nieuws. Het minder goede nieuws is dat het water en de bodem nog niet helemaal schoon zijn en dat daardoor de waterplantengroei buitengewoon uitbundig kan worden. De watersport kan er flink last van hebben. Die waterplantenoverlast zal tijdelijk zijn, uiteindelijk wordt de waterkwaliteit zo goed dat de plantengroei beperkt wordt. Ondertussen is het oplossen van knelpunten, door de waterplanten te maaien, een goede optie. Maar hoe maai je een meer van een paar honderd hectare op een slimme manier? Er zijn inmiddels slimme maaimachines: grote maaiverzamelboten. In dit project wordt samengewerkt met de firma Mobarn, die zo n grote boot inzet op het Gooimeer en het Eemmeer. Waar een slimme oplossing voor gevonden moet worden is de afzet van de gemaaide planten. Er komen bij het maaien in meren tonnen schoon plantenmateriaal vrij. Die worden nu gestort of gecomposteerd. Duur en niet duurzaam. Het project Afvoer en hergebruik biomaaisel onderzoekt duurzame toepassingen als biogasproductie en veevoer. Daarbij worden gangbare landbouwtechnieken ingezet. De eerste uitdaging is de opslag van de planten. Want die komen in een korte tijd massaal beschikbaar, terwijl biogasproductie en veehouderij continue prosessen zijn. Waterplanten zijn echter zeer bederfelijk. In de landbouw worden planten op zeer grote schaal geconserveerd door ze in te kuilen, waarbij melkzuurbacteriën zorgen voor een zeer lange houdbaarheid. Wordt nu zowel op laboratorium- als op praktijkschaal uitgeprobeerd. Bij proefboerderij Zegveld wordt het verzuringsproces in zogenaamde labsilo s getest onder gecontroleerde omstandigheden. Bij biologische melkveehouderij en composteringsbedrijf Hartstocht in Abcoude worden partijen waterplanten uitgestrooid, gedroogd en in ronde balen geperst. De foto s tonen het laden van de strooier, het uitstrooien van de waterplanten en het resultaat daarvan Hoe groot de biogasproductie kan zijn uit de op verschillende manieren bewerkte planten wordt onderzocht door de planten op kleine schaal te vergisten. Daarvoor wordt een gestandaardiseerde methode bij de firma Opure gebruikt. De resultaten kunnen worden omgerekend naar kubieke meters biogas per ton en vervolgens naar euro s. Of het product geschikt is als veevoer wordt ook onderzocht door de proefboerderijen. Belangrijk is de voederwaarde als maat voor energie, eiwit en verteerbaarheid. Maar ook een simpele smaaktest maakt onderdeel uit van het onderzoek. De varkens vonden het heel lekker. In de tweede helft van 2013 komen de eerste resultaten beschikbaar. TAPES In het Europese TAPES-project (Transnational Action Program on Emerging Substances) wordt onderzoek uitgevoerd naar de integrale aanpak van emerging substances in de 19 februari Onderzoek & Innovatie Corsa-nummer /39

Onderzoek & Innovatie 2013

Onderzoek & Innovatie 2013 Onderzoek & Innovatie 2013 Voortgangsrapportage Datum 25 september 2013 Auteur(s) Kees van der Lugt Andre Struker (Energie & Grondstoffen uit Water) Eljakim Koopman (Water in de Stad) Alex van der Helm

Nadere informatie

Evaluatie van afgeronde projecten TKI Watertechnologie in de periode

Evaluatie van afgeronde projecten TKI Watertechnologie in de periode Evaluatie van afgeronde projecten TKI Watertechnologie in de periode 2013 2016 Stijn Brouwer, KWR TKI Watertechnologie 28 september 2017 TOPSECTORENAANPAK IN BEELD (DIALOGIC, 2017) UITBREIDING VAN NETWERKEN

Nadere informatie

Rotterdam Climate Proof

Rotterdam Climate Proof Rotterdam Climate Proof Connecting water with opportunities in a delta city John Jacobs Rotterdam Climate Proof RCI: PUBLIEK PRIVAAT PARTNERSHIP RCI & ROTTERDAM CLIMATE PROOF DOELEN RCI 50% CO2-reductie

Nadere informatie

Verslag. De bijeenkomst wordt geopend door voorzitter Berend Spoelstra. Welkom door Gerard Korrel lid Dagelijks Bestuur Amstel, Gooi en Vecht

Verslag. De bijeenkomst wordt geopend door voorzitter Berend Spoelstra. Welkom door Gerard Korrel lid Dagelijks Bestuur Amstel, Gooi en Vecht Aan Aanwezigen Informatieavond en tijd bespreking 15 september 2015, 20.00-22.00 uur Plaats bespreking Thamerkerk, Uithoorn Contactpersoon R.L.E.M. van Zon Doorkiesnummer 020 608 36 38 Fax afdeling 020

Nadere informatie

VOORSTEL AB AGENDAPUNT :

VOORSTEL AB AGENDAPUNT : VOORSTEL AB AGENDAPUNT : PORTEFEUILLEHOUDER : F.K.L. Spijkervet AB CATEGORIE : B-STUK (Beleidsstuk) VERGADERING D.D. : 26 november 2013 NUMMER : WM/MIW/RGo/7977 OPSTELLER : R. Gort, 0522-276805 FUNCTIE

Nadere informatie

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen 2. Water Bodem & Gebruik 3. Het Groene Hart, met zijn veenweiden, Over de realisatie van

Nadere informatie

Oproep voor bijdrage

Oproep voor bijdrage Oproep voor bijdrage Donderdag 16 mei 2019 Concertgebouw de Vereeniging te Nijmegen 31e Symposium Bodem Breed Hèt netwerk event van de bodem en ondergrond www.bodembreed.nl Bodem Breed 2019 Concertgebouw

Nadere informatie

Waterschappen en Energieakkoord

Waterschappen en Energieakkoord Waterschappen en Energieakkoord Energiekansen in het Waterbeheer Hennie Roorda/Rafaël Lazaroms Unie van Waterschappen mei 5, 2014 1 Waar staan de waterschappen voor? Waterveiligheid (veilig wonen en werken

Nadere informatie

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Ervaringen uit de projecten GO-FRESH en Waterhouderij Programma: 1. Presentatie Walter Jonkers (provincie Zeeland) 2. Filmpjes uit het veld: proeven

Nadere informatie

Zandwinputten. Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten. Een overzicht. Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni John Maaskant.

Zandwinputten. Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten. Een overzicht. Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni John Maaskant. Zandwinputten Een overzicht Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni 2009 Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten John Maaskant Ministerie van Verkeer & Waterstaat Marc Pruijn Ministerie van Volkshuisvesting,

Nadere informatie

Trendbreuk door datamanagement

Trendbreuk door datamanagement Assetmanagement drinkwaterleidingen en riolering Trendbreuk door datamanagement 17 september 2014 Kees van der Lugt Sjaak van Popering kees.van.der.lugt@waternet.nl sjaak.van.popering@kylbv.nl www.waternet.nl

Nadere informatie

Samen op weg naar een Smart City

Samen op weg naar een Smart City Samen op weg naar een Smart City Amsterdam Smart City (ASC) is een uniek samenwerkingsverband tussen bedrijven, overheden, kennisinstellingen én de Amsterdammer. ASC loopt voorop in de ontwikkeling van

Nadere informatie

KRIMP INLEIDING. voor de welvaart. Bevolking -1,2% Banen -4% In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland

KRIMP INLEIDING. voor de welvaart. Bevolking -1,2% Banen -4% In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland SMART WATER INLEIDING In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland - nieuw te ontwikkelen) projecten en activiteiten aan worden verbonden en worden KRIMP voor de welvaart

Nadere informatie

Duurzame watersystemen

Duurzame watersystemen TITEL VAN PRESENTATIE SUBTITEL VAN PRESENTATIE Maar water kost toch niets? Waterverbruik en klimaatverandering Infrastructuur Drinkwater Afvalwater Hemelwater Waterverbruik en klimaatverandering Drinkwater

Nadere informatie

Nederland: de Maritieme Wereldtop

Nederland: de Maritieme Wereldtop 1 Nederland: de Maritieme Wereldtop Veilig, duurzaam en economisch sterk Maritiem Cluster in de Topsector Water: Innovatiecontract en Topconsortium Kennis en Innovatie V2.0, Samenvatting, 23 december 2011

Nadere informatie

Innovatiethema s. Pagina! 1 van! 5

Innovatiethema s. Pagina! 1 van! 5 Innovatiethema s MIT 2016 Pagina 1 van 5 Innovatiethema s MIT 2016 Innovatieve MKB-ers kunnen subsidie aanvragen binnen de MKB Innovatiestimuleringsregeling Topsectoren (MIT). Daarin zijn de volgende instrumenten

Nadere informatie

Energizing the city: Almere energy axis

Energizing the city: Almere energy axis Inhoud Energizing the city: Almere energy axis... 3 Van Noord/West naar Zuid/Ooost... 4 Energie die stroomt door de as... 5 Focus on knowledge & education... 6 Focus on innovation & experiments... 7 Focus

Nadere informatie

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking

Nadere informatie

Versie: 3.0 Status: definitief Datum: 1 juni Marktconsultatie / inspiratiesessie Grondstoffen waterschap Zuiderzeeland

Versie: 3.0 Status: definitief Datum: 1 juni Marktconsultatie / inspiratiesessie Grondstoffen waterschap Zuiderzeeland Marktconsultatie / inspiratiesessie Grondstoffen waterschap Zuiderzeeland Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Marktconsultatie... 4 2.1 Aanleiding... 4 2.2 Doel van de marktconsultatie... 4 2.3 Contactgegevens...

Nadere informatie

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30 Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober 2018 13:00-17:30 Beste genodigde, Een urgenter vraagstuk dan de toekomst van onze planeet is er niet. Daarom is er ook geen urgentere

Nadere informatie

INNOVATIE-PROGRAMMA Afvalwatersysteem

INNOVATIE-PROGRAMMA Afvalwatersysteem INNOVATIE-PROGRAMMA Afvalwatersysteem Beheer Transitie Duurzaam Innovatie Maatregelenprogramma SAF Transitie management Duurzaamheid Innovatie-programma Focus en Invloed BEHEER Principes voor Innovatie

Nadere informatie

Zeker in Hollandse Delta.

Zeker in Hollandse Delta. Zeker in Hollandse Delta. Verkiezingsprogramma PvdA waterschap Hollandse Delta 2019-2023. 1 Verkiezingsmanifest waterschappen PvdA Zuid-Holland. We wonen in een schitterende delta. Al eeuwenlang is water

Nadere informatie

Denktank Circulaire Economie Consolidatie 3 maart 2016

Denktank Circulaire Economie Consolidatie 3 maart 2016 Denktank Circulaire Economie Consolidatie 3 maart 2016 1. In de startblokken Wat doen we al rond dit onderwerp We produceren elektriciteit en warmte door middel van gisting van al ons slib en verbranding

Nadere informatie

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner Memo Aan deelnemers diner-debat Eye Kopie aan Contactpersoon Rik van Terwisga Datum 8 januari 2015 Onderwerp Vervolg Debat-diner "Watersysteem van de Toekomst" Watersysteem van de Toekomst: vervolg

Nadere informatie

Proeftuin DigiShape. Science Fiction or Science Vision? NKWK Conferentie, 14 mei 2019

Proeftuin DigiShape. Science Fiction or Science Vision? NKWK Conferentie, 14 mei 2019 Proeftuin DigiShape Science Fiction or Science Vision? NKWK Conferentie, 14 mei 2019 Programma 13:30 - Introductie DigiShape 14:00 - Rondleiding Deltagoot 14:45 - Demonstraties ID-Lab 15:30 - Naar Lijm&Cultuur

Nadere informatie

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta)

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Agenda Stad Concernstaf CSADV Stadhuis Grote Kerkplein 15 Postbus 538 8000 AM Zwolle Telefoon (038) 498 2092 www.zwolle.nl Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Hoe houden we onze delta leefbaar

Nadere informatie

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN AKKOORDEN EN GREEN DEALS Rafaël Lazaroms Coördinator Energie en duurzaamheid Unie van Waterschappen 1. Duurzaamheid en taken waterschappen 2. Duurzame ambities in akkoorden

Nadere informatie

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman

Presentatie GRP Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Presentatie GRP 2016-2020 Commissievergadering 6 oktober Peter Borkus, Susanne Naberman Programma Inhoud Waarom een nieuw GRP? Evaluatie afgelopen planperiode Een gezonde leefomgeving Een veilige leefomgeving:

Nadere informatie

Aan de commissie wordt advies gevraagd op onderstaand voorstel aan het AB:

Aan de commissie wordt advies gevraagd op onderstaand voorstel aan het AB: Aan commissie Water 9 april 2019 VOORSTEL Portefeuillehouder B.J. van Vreeswijk Documentnr. 1370119/1370120 Programma Waterketen Projectnummer P6107 Afdeling Projectrealisatie Bijlage(n) Vertrouwelijke

Nadere informatie

Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen

Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen SMART CITY UTRECHT Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen Brigitte Hulscher Program Manager Smart Cities, Marketing & Innovation Utrecht Jong en hoog opgeleid 334.862 inwoners, 20 % < 17, 18% 18-26,

Nadere informatie

Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa

Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa Jennie van der Kolk, Alterra Helmond, 22-02-13 Nico Verdoes, Livestock Research Inhoud presentatie Wetenschapswinkel

Nadere informatie

Kaderrichtlijn Water Nieuwkoopse Plassen

Kaderrichtlijn Water Nieuwkoopse Plassen Kaderrichtlijn Water Nieuwkoopse Plassen Het hoogheemraadschap van Rijnland werkt - samen met gebiedspartners de gemeente Nieuwkoop, de provincie en Natuurmonumenten - al vele jaren aan water van topkwaliteit

Nadere informatie

Innovation Concepts B.V. Nieuwsbrief 2012-01 Versie NL

Innovation Concepts B.V. Nieuwsbrief 2012-01 Versie NL Algemeen Innovation Concepts B.V. is bijna twee jaar geleden opgezet door Pol Knops en Keesjan Rijnsburger. We zijn al ruim twee jaar bezig met het onderzoeken van diverse toepassingen van CO 2 binding

Nadere informatie

Adviescommissie 19 maart 2013 agendapunt 7 Dagelijks bestuur 28 maart 2013 Algemeen bestuur 18 april Aantal bijlagen 1

Adviescommissie 19 maart 2013 agendapunt 7 Dagelijks bestuur 28 maart 2013 Algemeen bestuur 18 april Aantal bijlagen 1 Adviescommissie 19 maart 2013 agendapunt 7 Dagelijks bestuur 28 maart 2013 Algemeen bestuur 18 april 2013 Aantal bijlagen 1 Onderwerp Besluit Korte toelichting Consequenties Waterkringloop Middelpolder

Nadere informatie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische

Nadere informatie

De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat?

De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat? De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat? De klimaatbestendige stad Klimaatadaptatie van stedelijk gebied staat sinds kort prominent op de publieke agenda. Op Prinsjes dag heeft het kabinet de Deltabeslissing

Nadere informatie

Purpose, action, impact!

Purpose, action, impact! Purpose, action, impact! Accelereren naar een duurzame toekomst Donderdag 9 november 2017 Congrescentrum 1931, s-hertogenbosch Het Nationaal Sustainability Congres Dé jaarlijkse mijlpaal voor duurzame

Nadere informatie

Leidingen sleufloos verwijderen. dinsdag 2 mei 2017

Leidingen sleufloos verwijderen. dinsdag 2 mei 2017 Leidingen sleufloos verwijderen Agenda Opening Bespreken van concept projectplan Organisatie en financiering Vervolg Rondvraag en afronding Welkom bij COB Kennisnetwerk, bestaande uit >50 participanten

Nadere informatie

Nieuwkoopse Plassen. Op weg naar water van topkwaliteit. Droge voeten, schoon water

Nieuwkoopse Plassen. Op weg naar water van topkwaliteit. Droge voeten, schoon water Nieuwkoopse Plassen Op weg naar water van topkwaliteit De Nieuwkoopse Plassen en het aangrenzende gebied vormen een prachtig natuurgebied. We werken samen met anderen aan verbetering van de waterkwaliteit

Nadere informatie

Waterkwaliteit verbeteren!

Waterkwaliteit verbeteren! Waterkwaliteit verbeteren! Erwin Rebergen Beheerder grond- en oppervlaktewater 6 juni 2013 1 Onderwerpen Waarom spant zich in om de waterkwaliteit te verbeteren? Wat willen we bereiken? Hoe willen we een

Nadere informatie

Factsheet Vertex - Pilot Slim Waterbeheer ten behoeve van de Waterinfodag.

Factsheet Vertex - Pilot Slim Waterbeheer ten behoeve van de Waterinfodag. Factsheet Vertex - Pilot Slim Waterbeheer ten behoeve van de Waterinfodag. Tijdens de bijeenkomst voor de Fysieke Digitale Delta bij onze samenwerkingspartner het Hoogheemraadschap van Delfland zijn de

Nadere informatie

DB-vergadering 07-06-2011 Agendapunt 7

DB-vergadering 07-06-2011 Agendapunt 7 DB-vergadering 07-06-2011 Agendapunt 7 Onderwerp Intentieovereenkomst Gebiedsontwikkeling Middelsgraaf e.o. Portefeuillehouder(s) J.H.J. van der Linden Afdeling Beleid, Onderzoek en Advies Bestuursprogramma

Nadere informatie

Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath

Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath Openbaar Eindrapport Projectnummer: Projecttitel: DEI1400022 Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath 1 SAMENVATTING Dit project is een demonstratie van energiewinning uit hernieuwbare

Nadere informatie

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma. Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur

Startbijeenkomst keten innovatieprogramma. Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur Startbijeenkomst keten innovatieprogramma Kunststof & Rubber in de Ondergrondse Infrastructuur Utrecht, 21 oktober 2015 Inhoud Introductie 3 Zij waren er bij! 4 Circulaire economie 5 RACE programma 6 Sectoranalyse

Nadere informatie

SMART SOCIETY IN NEDERLAND

SMART SOCIETY IN NEDERLAND SMART SOCIETY IN NEDERLAND Roxane Daniels Vereniging Nederlandse Gemeenten 23 april 2019 VVSG Brussel Paraplu-begrip Integrale aanpak van maatschappelijke opgaven Cross-sectoraal Publiek-privaat Bottom-up

Nadere informatie

Denk mee met Rijnland

Denk mee met Rijnland Denk mee met Rijnland weergave conferentie 2 juni ten behoeve van waterbeheerplan 5 IJMUIDEN AMSTERDAM WEST WASSENAAR GOUDA Droge voeten, schoon water Inhoudsopgave: Inleiding 3 Een nieuw waterbeheerplan

Nadere informatie

Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3

Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3 Wat er niet in komt, hoeft er ook niet uit! V 3 Inhoud presentatie Waar gaat t om? Landelijke ketenaanpak Regionale aanpak Wat doet WSVV al? Wat staat er op stapel in 2017 en verder? Waterketen Watersysteem

Nadere informatie

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en

Nadere informatie

AGENDAPUNT 9 ONTWERP. Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495. Voorstel. Het college stelt u voor om

AGENDAPUNT 9 ONTWERP. Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495. Voorstel. Het college stelt u voor om VOORSTEL AAN HET ALGEMEEN BESTUUR AGENDAPUNT 9 Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495 In D&H: 16-07-2013 Steller: Tonny Oosterhoff In Cie: BMZ 03-09-2013 Telefoonnummer: (030) 6345726

Nadere informatie

Jaarverslag 2014 en. jaarprogramma 2015. Rekenkamercommissie AGV. Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht Rekenkamercommissie

Jaarverslag 2014 en. jaarprogramma 2015. Rekenkamercommissie AGV. Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht Rekenkamercommissie Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht Rekenkamercommissie Jaarverslag 2014 en jaarprogramma 2015 Rekenkamercommissie AGV Korte Ouderkerkerdijk 7 Amsterdam Postbus 94370 1090 GJ Amsterdam T 0900 93 94

Nadere informatie

Valorisatie Technosprong. Paul Althuis, 10-10-2011

Valorisatie Technosprong. Paul Althuis, 10-10-2011 Valorisatie Technosprong Paul Althuis, 10-10-2011 Visie Op regionaal niveau heeft Technosprong over 2010-2016 bijgedragen aan de realisatie van een optimaal starterklimaat in een regio vol open innovatie

Nadere informatie

GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE

GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE In kort bestek Rafael Lazaroms INHOUDSOPGAVE 1. Wat houdt het in? 2. Motieven, doelstellingen en ambities 3. Organisatiestructuur GELOOFWAARDIGE BOODSCHAP Waterschappen hebben

Nadere informatie

AMROR INNOVATIE HET INNOVATIEPROCES OP ZICH, SAMENWERKEN EN AANBESTEDEN.

AMROR INNOVATIE HET INNOVATIEPROCES OP ZICH, SAMENWERKEN EN AANBESTEDEN. AMROR INNOVATIE HET INNOVATIEPROCES OP ZICH, SAMENWERKEN EN AANBESTEDEN. VAN PRANGENDE MAATSCHAPPELIJKE VRAGEN NAAR WOEST AANTREKKELIJKE OPLOSSINGEN ALLIANTIE AMROR PROJECT FUNBAR SACHA STOLP GEMEENTE

Nadere informatie

Kenniscentrum Duurzaam Verpakken

Kenniscentrum Duurzaam Verpakken Kenniscentrum Duurzaam Verpakken 1. Aanleiding In de Raamovereenkomst 2013-2022 is in Artikel 4 afgesproken een Kennisinstituut op te richten (verder te noemen Kenniscentrum Duurzaam Verpakken [KCDV]).

Nadere informatie

Data Science bij Waterschap De Dommel

Data Science bij Waterschap De Dommel Data Science bij Waterschap De Dommel High Tech meets Data Science, 9 februari 2017 Stefan Weijers Procesmanager Beleid en Innovatie Overzicht Intro Waterschap De Dommel Toepassingen data science Visie

Nadere informatie

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater Van regenton naar tuinbeek naar vijver of poel 11

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater Van regenton naar tuinbeek naar vijver of poel 11 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1 Bergen van water in de buurt 3 1.2 Schoon oppervlaktewater in de wijk 4 1.3 Wat u kunt doen 5 2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater 7 2.1 Van regenton 8 2.2 naar tuinbeek

Nadere informatie

TOILETPAPIER UIT AFVALWATER, EEN WAARDEVOLLE GRONDSTOF

TOILETPAPIER UIT AFVALWATER, EEN WAARDEVOLLE GRONDSTOF TOILETPAPIER UIT AFVALWATER, EEN WAARDEVOLLE GRONDSTOF 19 juni 2014 Yede van der Kooij voorzitter werkgroep Cellulose Yede van der Kooij Studies, consulting and research Sludge Wastewater Waste Bio based

Nadere informatie

Ondergrondse opslag. Kansen en dilemma s

Ondergrondse opslag. Kansen en dilemma s Ondergrondse opslag Kansen en dilemma s Nut en noodzaak? 2 Historisch perspectief Aanname alles is optimaal geregeld, water volgt functie; Nu voldoende water door externe aanvoer; Weinig urgentie voor

Nadere informatie

Jansen Venneboer te Wijhe. Ondernemende partner in techniek. Jaar 2015. CO2 -prestatieladder keteninitiatieven

Jansen Venneboer te Wijhe. Ondernemende partner in techniek. Jaar 2015. CO2 -prestatieladder keteninitiatieven Jansen Venneboer te Wijhe Ondernemende partner in techniek CO2 -prestatieladder keteninitiatieven Jaar 2015 Auteur: Sosan Payanda Eindverantwoordelijke: Klaas. Huisman Jansen Venneboer Datum: Juni 2015

Nadere informatie

Groot Mijdrecht Noord

Groot Mijdrecht Noord Groot Mijdrecht Noord DECEMBER 2005 NIEUWSBRIEF nummer1 WAAROM EEN VERKENNING? Zie ook www.grootmijdrechtnoord.nl Waterproblemen in en om Groot Mijdrecht Noord zijn aanleiding om opnieuw de toekomst van

Nadere informatie

Voorstel 2: Creëer grondstoffenhubs en recycle bedrijfsafval

Voorstel 2: Creëer grondstoffenhubs en recycle bedrijfsafval Gemeenteblad Initiatiefvoorstel voor de raadsvergadering van.. Jaar 2015 Nummer Publicatiedatum Agendapunt initiatiefvoorstel Onderwerp Initiatiefvoorstel van het raadslid

Nadere informatie

Pharmafilter. april 2012

Pharmafilter. april 2012 Pharmafilter Resultaten DEMONSTRATIEPROJECT IN HET Reinier de Graaf Gasthuis Delft april 2012 Pharmafilter een schoner ziekenhuis, een schoner milieu Afval door de riolering afvoeren, voor een schoner

Nadere informatie

Seminar Slim en gezond stedelijk ontwerp: een blik op de toekomst van het Beurskwartier 18 februari 2019 Villa Jongerius, Utrecht

Seminar Slim en gezond stedelijk ontwerp: een blik op de toekomst van het Beurskwartier 18 februari 2019 Villa Jongerius, Utrecht Programma Seminar Slim en gezond stedelijk ontwerp: een blik op de toekomst van het Beurskwartier 18 februari 2019 Villa Jongerius, Utrecht PROGRAMMA 10.00 10.30 uur Inloop 10.30 11.00 uur Opening door

Nadere informatie

Innovatietender aardgasloze wijken, woningen, gebouwen

Innovatietender aardgasloze wijken, woningen, gebouwen Innovatietender aardgasloze wijken, woningen, gebouwen Programmalijn 0, regeling Urban Energy Daniël van Rijn, RVO Klaas Vegter, TKI Urban Energy Vier regionale bijeenkomsten, Groningen, Zwolle, Eindhoven,

Nadere informatie

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s In vogelvlucht Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s watersysteem De afvalwaterketen Wij beschouwen de afvalwaterketen als één geheel,

Nadere informatie

Port Waste Catch Innovatiever. Schoner. Duurzamer. Make it happen.

Port Waste Catch Innovatiever. Schoner. Duurzamer. Make it happen. Port Waste Catch Innovatiever. Schoner. Duurzamer. Make it happen. Het Havenbedrijf Rotterdam wil investeren in de vermindering van de plastic soep. Samen met andere partijen gaan we de mogelijkheid onderzoeken

Nadere informatie

The landscape in between

The landscape in between The landscape in between Wat is de toekomst van het landschap tussen Eindhoven en Helmond? Hoe definieren we dit landschap tussen nu en 2070? Wie voert het beleid in dit landschap? URBAN L AB Rijk van

Nadere informatie

Klimaatbestendige stad

Klimaatbestendige stad Klimaatbestendige stad Joke van Wensem Samenwerken aan water en klimaat Programmaplan en kennisagenda Algemeen en programmering: Deltaprogramma RA/IenM, STOWA, RWS, CAS, Deltares Projectentournee: Deltaprogramma

Nadere informatie

De impact van digitalisering in de waterwereld. Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie. smarter solutions

De impact van digitalisering in de waterwereld. Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie. smarter solutions De impact van digitalisering in de waterwereld Met ICT Group maximaal resultaat uit digitalisatie smarter solutions Digitaliseren met ICT Group ICT Group verzorgt sinds jaar en dag de automatisering van

Nadere informatie

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Infrastructures & Mobility Delft Research Initiatives Delft Research Initiatives Energie, Gezondheid, Infrastructuren & Mobiliteit, en Leefomgeving

Nadere informatie

De Waarde van Watertechnologie Joke Cuperus. TUD Vakantiecursus Delft, 11 januari 2019

De Waarde van Watertechnologie Joke Cuperus. TUD Vakantiecursus Delft, 11 januari 2019 De Waarde van Watertechnologie Joke Cuperus TUD Vakantiecursus Delft, 11 januari 2019 TKI DELTA- TECHNOLOGIE Wateruitdagingen oplossen om de wereld welvaart te verhogen, dat is waar Topsector Water & Maritiem

Nadere informatie

Een toelichting op Circular IQ

Een toelichting op Circular IQ Een toelichting op Circular IQ Vereniging Circulair Friesland Roy Vercoulen & Claire Teurlings Founders Circular IQ 14 Februari 2017 Een slim interactief platform dat duurzaamheidsinformatie verandert

Nadere informatie

Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond

Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond Naar een kennisprogramma Bodem & Ondergrond Douwe Jonkers Directoraat-Generaal Ruimte & Water COB-congres 30 oktober 2014 Inhoud Aanleiding Thema s Werkwijze Start Kennisprogramma Bodem & Ondergrond Vandaag:

Nadere informatie

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking

Nadere informatie

Innovatie in afvalwaterketens en watersystemen

Innovatie in afvalwaterketens en watersystemen 100 miljoen besparen op investeringen 15% minder overstorten door integrale sturing Innovatie in afvalwaterketens en watersystemen De afgelopen jaren hebben de waterschappen Hollandse Delta en De Dommel

Nadere informatie

Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder

Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder Communicatieplan WTH Vloerverwarming in het kader van de CO2-Prestatieladder Communicatieplan, 22 Augustus 2014 1 Voorwoord Duurzaamheid is geen trend, het is de toekomst. Het is niet meer weg te denken

Nadere informatie

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment Samen vooruit in de circulaire economie Re-creating (y)our environment CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis Circulaire economie wat moet ik ermee? Circulaire economie: u hoort

Nadere informatie

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen

Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 3 Samenwerkingsovereenkomst

Nadere informatie

Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken.

Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken. Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken. Een klimaatbestendige stad vraagt inspanningen van iedereen, van waterschap tot particuliere

Nadere informatie

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij

Nadere informatie

Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018

Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018 Presentatie van gebiedsavond Peilbesluit Zegveld Gebiedsavond De Haak 29 oktober 2018 In gesprek over het water(peil) in De Haak, Zegveld en alternatieven voor het toekomstig waterpeil Programma Welkom

Nadere informatie

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling!

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! In de Nederlandse Delta wonen negen miljoen mensen. Hier wordt zeventig procent van ons inkomen

Nadere informatie

Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020. SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt

Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020. SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020 SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt Noordelijke specialisatie in beeld Samengestelde behoeften Samengestelde oplossingen Achtertuin als proeftuin/

Nadere informatie

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw

Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw Transformatie naar een slimme, datagedreven tuinbouw de rol van onderzoek 19 oktober 2017, prof.dr.ir. Jack van der Vorst, lid concernraad Wageningen University & Research Wereldwijde uitdagingen land-

Nadere informatie

LIPSS LIPSS LIPSS LIPSS 21-9-2011. Inhoud van de presentaties. Inhoud van de presentaties. De sprekers. DOEL & RESULTAAT voor U

LIPSS LIPSS LIPSS LIPSS 21-9-2011. Inhoud van de presentaties. Inhoud van de presentaties. De sprekers. DOEL & RESULTAAT voor U Open ICT ketenplatform voor naadloze informatievoorziening in het logistieke systeem van de groothandelaar in bloemen en planten. De sprekers Kenlog : de bedrijfskunde Coena : de IT technologie DOEL &

Nadere informatie

Onderzoek & Innovatie 2014

Onderzoek & Innovatie 2014 Onderzoek & Innovatie 2014 Voortgangsrapportage Datum 13 oktober 2014 Auteur(s) Kees van der Lugt André Struker & Enna Klaversma (Energie & Grondstoffen uit Water) Eljakim Koopman (Water in de Stad) Alex

Nadere informatie

Helder water door quaggamossel

Helder water door quaggamossel Helder water door quaggamossel Kansen en risico s Een nieuwe mosselsoort, de quaggamossel, heeft zich in een deel van de Rijnlandse wateren kunnen vestigen. De mossel filtert algen en zwevend stof uit

Nadere informatie

PURPOSE, ACTION, IMPACT!

PURPOSE, ACTION, IMPACT! PURPOSE, ACTION, IMPACT! Accelereren naar een duurzame toekomst Geen focus op visies en meningen, maar op concrete plannen en acties. Word jij onze nieuwe partner? Donderdag 9 november 2017 Congrescentrum

Nadere informatie

Inventarisatie beleid en bewustzijn

Inventarisatie beleid en bewustzijn Inventarisatie beleid en bewustzijn naar emerging contaminants in grond, grondwater en sediment Martijn van Houten - Witteveen+Bos - Symposium Expertisecentrum PFOS/PFAS - 16 februari 2016 2 1 Opbouw van

Nadere informatie

Samen voor een goede waterkwaliteit in de Utrechtse gemeenten

Samen voor een goede waterkwaliteit in de Utrechtse gemeenten Samen voor een goede waterkwaliteit in de Utrechtse gemeenten Bas Spanjers (hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden), Erwin Rebergen (gemeente Utrecht), Laurens van Miltenburg (gemeente Nieuwegein), Pim

Nadere informatie

Het regent, het regent

Het regent, het regent Het regent, het regent Wat te doen bij een veranderend klimaat? Naam: Stefan Meijer (gemeente Heiloo) en Hartger Griffioen (LNH) Datum: donderdag 15 januari 2015 Even voorstellen Stefan Meijer 37 jaar

Nadere informatie

Geachte gasten, beste collega s

Geachte gasten, beste collega s Geachte gasten, beste collega s Ik heet u allen van harte welkom bij de officiële ingebruikname van de volledig nieuwe voorzuivering voor ons Productiebedrijf Andijk. In het bijzonder wil ik verwelkomen,

Nadere informatie

Paragraaf duurzaamheid

Paragraaf duurzaamheid Paragraaf duurzaamheid Paragraaf duurzaamheid Wij hebben als gemeentelijke organisatie een voorbeeldfunctie en zorgen ervoor dat de gemeentelijke organisatie energieneutraal wordt voor 2030. Voor de gemeente

Nadere informatie

I-QUA binnen Gemeentelijke Waterbeheer. Harold Soffner, beleidsmedewerker en projectleider I-QUA Gemeente Bernheze 19 oktober 2017

I-QUA binnen Gemeentelijke Waterbeheer. Harold Soffner, beleidsmedewerker en projectleider I-QUA Gemeente Bernheze 19 oktober 2017 I-QUA binnen Gemeentelijke Waterbeheer Harold Soffner, beleidsmedewerker en projectleider I-QUA Gemeente Bernheze 19 oktober 2017 Titel Gemeente Bernheze 5 Kernen Ontstaan in 1994 30.000 inwoners 9.000

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Zie het Deltaprogramma als een flexibele verzekering. Nieuwsbrief 3 2014. Aan- of afmelden voor deze nieuwsbrief?

Inhoudsopgave. Zie het Deltaprogramma als een flexibele verzekering. Nieuwsbrief 3 2014. Aan- of afmelden voor deze nieuwsbrief? Binnen de IJssel-Vechtdelta werken zes overheidspartners samen aan een waterveilige en klimaatbestendige toekomst. De provincie Overijssel, Waterschap Groot Salland, Veiligheidsregio IJsselland en de gemeenten

Nadere informatie

het lozen van grondwater bij de realisatie van een WKO systeem

het lozen van grondwater bij de realisatie van een WKO systeem CTF Amsterdam bv Prinsengracht 436 in Amsterdam Datum 21 april 2017 Casecode W-17.00767 Kenmerk 17.070654 Watervergunning het lozen van grondwater bij de realisatie van een WKO systeem Uw kenmerk / projectcode:

Nadere informatie

Grant agreement no: Deliverable number: D6.12 Partner responsible: Deliverable author(s): J. Boersma. Quality assurance:

Grant agreement no: Deliverable number: D6.12 Partner responsible: Deliverable author(s): J. Boersma. Quality assurance: D6.12 Open day Grant agreement no: 630492 Deliverable number: D6.12 Partner responsible: WAM Deliverable author(s): J. Boersma Quality assurance: K. Roest Planned delivery date: 31 January 2016 Actual

Nadere informatie

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld

Nadere informatie

Klimaatkennis voor de markt Werkatelier 9 juni

Klimaatkennis voor de markt Werkatelier 9 juni Klimaatkennis voor de markt Werkatelier 9 juni Jan Coppes Bestuur KvR / Witteveen + Bos Marjolein van Wijngaarden Twynstra Gudde Aanleiding Kennis uit twee klimaatonderzoeksprogramma s sneller en gerichter

Nadere informatie

ADVIES KLANKBORDGROEP RIJN- WEST AAN REGIONAAL BESTUURLIJK OVERLEG inzake opzet en inhoud gebiedsprocessen, op weg naar 2e Stroomgebiedbeheerplan

ADVIES KLANKBORDGROEP RIJN- WEST AAN REGIONAAL BESTUURLIJK OVERLEG inzake opzet en inhoud gebiedsprocessen, op weg naar 2e Stroomgebiedbeheerplan ADVIES KLANKBORDGROEP RIJN- WEST AAN REGIONAAL BESTUURLIJK OVERLEG inzake opzet en inhoud gebiedsprocessen, op weg naar 2e Stroomgebiedbeheerplan Inleiding Het RBO Rijn- West heeft procesafspraken gemaakt

Nadere informatie