Opnieuw leren communiceren met Twitter en LinkedIn Sociale media veroveren waterwereld

Transcriptie

1 7 de jaargang / nummer 1 / januari 2011 Magazine Online Live Opnieuw leren communiceren met Twitter en LinkedIn Sociale media veroveren waterwereld Nederlandse delta is geen kant-en-klaar exportproduct Kabinet haalt bezem door innovatiebeleid Paques-topman Rob Heim: Biotechnologie blijft de basis Nereda: de belofte van een wonderkorrel

2 Efficiëntie is fantastisch. Duurzaam hoge efficiëntie is van onschatbare waarde. Think about ITT. Flygt N-pompen kunnen de zwaarste omstandigheden aan en klaren iedere klus. Elk onderdeel is ontworpen en geproduceerd om blijvend hoge prestaties te leveren. Dankzij de gepatenteerde N-technologie met de innovatieve zelfreinigende waaier, leveren Flygt N-pompen prestaties met de hoogste totaalefficiëntie. Dit verlaagt uw energiekosten drastisch en vermindert de kosten van ongepland onderhoud. Alles bij elkaar zorgt dat voor een totale gemoedsrust en grote kostenbesparingen op de lange termijn. Kortom: kies de meest efficiënte afvalwaterpomp voor onafgebroken topprestaties. Kies Flygt. Ontdek meer op Inhoud 5 In Memoriam Rinus Onland 6 Kort Nieuws 8 Sociale media veroveren waterwereld 12 Interview Rob Heim (Paques): Voorop blijven in biotechnologie 15 Water blijft speerpunt in hervormd innovatiebeleid 18 Nereda lost beloften voor energiezuinige zuivering afvalwater in 21 Nederland werpt zich op als mondiale gids voor veilige delta s 24 EMBA Water: eerste opleiding voor topmanagers in watersector 27 Gemalenbeheer 2.0 voorbeeld voor samenwerking in afvalwaterketen 31 Mens in Beeld: Markus Flick (Evides IW) tussen Sjanghai en Rotterdam 32 Nederland in de Wereld redactioneel Focus en visie In 2005 verscheen de allereerste editie van dit magazine, toen nog onder de naam WaterFocus. Vervolgens is het vaktijdschrift voor industrie en water uitgegroeid tot WaterForum Magazine, een sectorbreed vakblad maar altijd met een focus op strategie, technologie, markt en de praktijk. Die formule willen we nog versterken. Waar WaterForum Online met een geheel nieuwe website de dagelijkse actualiteit volgt, richt WaterForum Magazine zich nog meer op ontwikkelingen in de sector op langere termijn. Het magazine biedt met interviews en reportages vooral achtergronden, analyses en visies. Daarnaast biedt de nieuwe commerciële bijlage Praktijk in Beeld praktijkgerichte artikelen, waarin ondernemingen of (kennis)instellingen zelf een kijkje in hun keuken geven. Midden tijdens de productie van dit nieuwe magazine werden wij overvallen door het plotselinge overlijden van Rinus Onland, onze uitgever. Door de omstandigheden hebben we de verschijningsdatum van het magazine enkele weken moeten verschuiven, maar we zijn met volle overtuiging doorgegaan op de koers die we met Rinus hadden uitgezet. In dit nummer blikken we vooruit, want de komende tijd zullen de lijnen voor het waterbeleid worden uitgezet: in Den Haag, bij de waterschappen en gemeenten, maar ook in de markt. Niet voor niets heeft de Vakantiecursus aan de TU Delft, de traditionele jaaropening voor de watersector, als thema Crisis of nieuwe economie? gekozen. Hoe staat het met onze kennis- en technologieontwikkeling? Trekt Nederland zich terug achter de dijken of willen we juist internationaal nog veel zichtbaarder worden? Gaan we investeren of bezuinigen? Cruciale keuzes die vragen om focus en visie. Arjan Veering Hoofdredacteur WaterForum 34 Service en colofon 3 Het ITT Engineered Blocks -symbool en de tagline Engineered for life zijn geregistreerde handelsmerken van ITT Industries

3 IN MEMORIAM l Gorinchem Evenementenha 2011 a rt 1 5, 1 6 e n 1 7 m a 0.00 uur : Openingstijden Op 18 november 2010 is Rinus Onland overleden, directeur van NovaForum Business Media en uitgever van WaterForum. In 2005 was hij de bedenker en oprichter van WaterFocus, later omgedoopt tot WaterForum Magazine Rinus Onland ( ) Kleur in de waterwereld n Tevens vindt dnaplaats! ge Rioleringsvakda In november 2005 hield Rinus Onland het eerste nummer van WaterFocus ten doop. Voorop prijkte een glas bier, geen water! Juist geen water, riep Rinus. Het nieuwe vakblad voor de watersector moest anders zijn, eigenzinnig, aantrekkelijk. Dat was de opdracht die Rinus zichzelf had gesteld. Inhoudelijk moest het ook anders zijn, letterlijk door de focus op industrie en water, een voorheen nogal onderbelicht thema. 2000: het begin van WaterForum WaterFocus kwam precies op het goede moment. Het tekent de uitgeversblik van Rinus, die mede was bepaald door zijn achtergrond in de wereld van vakbeurzen. Vijf jaar eerder, in 2000, had hij het momentum ook aangevoeld en richtte hij samen met journalist Jac van Tuijn de eerste speciale nieuwswebsite voor de watersector op, WaterForum Online. In een tijd dat internet nog nauwelijks was ingeburgerd al helemaal niet in de watersector vergde het durf en visie om een website met vaknieuws te beginnen en wekelijks een nieuwsbrief per rond te sturen. Crossmediale uitgeverij In de loop der tijd kwamen WaterForum Online en het gedrukte WaterFocus steeds dichter bij elkaar te staan. WaterFocus verbreedde zich vanuit de niche tot een vakblad voor de hele watersector en is in 2007 omgedoopt tot WaterForum Magazine. Daarmee kwam een lang gekoesterde wens van Rinus uit, maar dat was slechts het begin. Rinus droomde van een crossmediale uitgeverij waarin online, print & events als natuurlijk in elkaar zouden grijpen; die visie droeg hij uit, keer op keer. Al jaren eerder legde hij uit hoe customer, content & community samenhingen, zijn toehoorders soms enigszins verbouwereerd achterlatend. Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Evenementenhal Gorinchem Franklinweg HZ Gorinchem T F I E gorinchem@evenementenhal.nl Media en business Door zijn enthousiasme en creativiteit buitelde soms het ene idee over het andere, zodat geregeld iemand de rem moest bedienen van de plannenmachine. Altijd waren zijn ideeën een combinatie van interesse in media en het zoeken van nieuwe Ons evenement. UW MOMENT. businesskansen. Weerstand bieden was moeilijk, want Rinus was behalve uitgever ook verkoper pur sang: overtuigend, aanhoudend en in sommige gevallen ook aandringend. Netwerk in waterwereld In de waterwereld was Rinus een veelgeziene en markante persoonlijkheid met een zeer uitgebreid netwerk. Dat netwerk zette hij ook volop in voor water- en scholingsprojecten in Kenia via de Stichting Wij Steunen Kenia en de Stichting Tenda Pamoja. Ook op dit moment zit zelfs een groep Nederlandse studenten in Kenia om onderzoek te doen naar verbetering van de watervoorziening op scholen. Nieuwe koers Rinus hield niet van stilstaan. Zo zette hij dit jaar een belangrijke koerswijziging in gang. De website van WaterForum Online is grondig gemoderniseerd, net als de commerciële online gids WaterForum Marktwijzer. Waar WaterForum Online vooral de actuele nieuwsvoorziening verzorgt, zou WaterForum Magazine zich meer op strategie en de langetermijnontwikkelingen richten, aangevuld met een katern voor praktijkgerichte verhalen. Ondertussen verkent WaterForum de inzet van nieuwe media en sociale platforms. Het is heel droevig dat Rinus de resultaten nu niet meer kan aanschouwen. Persoonlijke kleur In het afgelopen decennium heeft Rinus met WaterForum een stevige positie in de watersector verworven, maar hij heeft tegelijk de waterwereld iets van zijn persoonlijke kleur meegegeven. Als team van NovaForum en redactie van WaterForum zullen we de onvoorstelbare inzet en inbreng van Rinus heel erg gaan missen. Maar tegelijk zetten we met volle inzet de uitgave van WaterForum Magazine en WaterForum Online door en bouwen we voort op zijn visie en zijn voortdurende inspiratie. Arjan Veering, namens redactie en team van WaterForum Magazine 5

4 KORT NIEUWS BINNENLAND KORT NIEUWS BINNENLAND [DELTA] 50 miljoen euro voor aanleg zandmotor De baggerbedrijven Van Oord en Boskalis beginnen half januari met de aanleg van de zogenaamde zandmotor voor de kust van Zuid-Holland. Rijkswaterstaat heeft een contract voor 50 miljoen euro getekend met de baggercombinatie. De symbolische start van het opspuiten van een schiereiland in zee was aanvankelijk in december 2010 gepland, maar liep vertraging op. In het voorjaar van 2012 moet de zandmotor klaar zijn. Bij Ter Heijde zal een haakvormig schiereiland worden opgespoten, dat langzaam zijn zand loslaat dat vervolgens via de wind, golven en stroming de kust verderop op natuurlijke wijze versterkt. Op het eiland zelf moet nieuwe natuur ontstaan, maar zouden ook mogelijkheden kunnen worden gecreëerd voor recreatie. De baggeraars tekenen voor het ontwerp en de uitvoering van de zandmotor. Ze zullen 21,5 miljoen Tien jaar waternieuws WaterForum Archief kubieke meter zand opspuiten met verschillende sleephopperzuigers. Het idee van de zandmotor is in 2006 opgekomen als nieuwe manier van kustversterking en hoogwaterbescherming. Het is in feite een vorm van supersuppletie. De provincie Zuid-Holland is een van de drijvende krachten achter het plan en draagt ook bij aan de financiering. De zandmotor is steeds opgevoerd als voorbeeldproject voor nieuwe deltatechnologie, onder andere door het Innovatieplatform en de Deltacommissie van Cees Veerman. Uit het begrotingsdebat in de Tweede Kamer bleek dat ook de nieuwe staatssecretaris Atsma veel vertrouwen heeft in de zandmotor als toekomstoptie voor kustversterking. Meer over de kustversterking Zuid-Holland: zoekterm zandmotor [WATERBEHEER] Bijzondere Bosatlas brengt complete waterland in kaart A. Watercyclus Zand opspuiten voor Delflandse kust (foto: Van Oord) 1 Watersysteem 2 Zeewater verdampt door de zon. De wolken koelen af boven land en het gecondenseerde water valt neer als regen. Via rivieren en grondwater stroomt het water weer naar zee. Watercyclus Oppervlaktewater en grondwater worden gezuiverd. Het drinkwater wordt gedistribueerd naar bedrijven en woningen. Via het rioolstelsel gaat het vuile water naar een zuiveringsinstallatie, waarna het gezuiverde water weer in het oppervlaktewater terechtkomt. [INDUSTRIEWATER] Wasserij De Blinde uit Heerenveen zuivert zijn warme waswater met keramische membranen om het daarna direct weer te kunnen gebruiken. Daardoor heeft de wasserij de helft minder water nodig. Daarnaast bespaart het Friese bedrijf fors op energie, omdat ze het waswater van 70 à 80 graden Celsius hergebruiken en dus minder vers water hoeven te verhitten. Keramische membranen zijn goed bestand tegen hoge temperaturen. De demo-installatie komt voort uit een samenwerking met hogeschool Van Hall Larenstein die de het water- en energieverbruik van de wasserij heeft doorgelicht. Volgens projectleider Sieger Pruiksma van Van Hall Larenstein was deelbehandeling van het waswater economisch de best haalbare optie, vooral door de besparing op het gasverbruik. Mogelijk kan ook worden bespaard op de hoeveelheid detergenten bij het wassen, omdat de keramische membranen ook de samenstelling en hardheid van het water beïnvloeden. Dat zal de demo-installatie dit jaar moeten uitwijzen. Meer over keramische membraanzuivering in Heerenveen: zoekterm waswater worden beide lijnen getest en vergeleken. Met honderden kaarten en tientallen infographics Rwzi Harnaschpolder pompt het afvalwater geeft een speciale uitgave van de Bosatlas een fraai na zuivering nu nog via een kilometerslange [DELTA] beeld van Nederland als waterland. De atlas richt leiding naar de Noordzee. De glastuinbouw in De geschiedenis van de zandmotor nazoeken? Wanneer trad de huidige minister van zich niet alleen op de delta met zijn rivieren en de omgeving heeft echter een sterke behoefte Stappenplan dijkversterking voor dijken, maar toont ook omgekeerde osmoseinstallaties, MBR-zuiveringen, rioleringstelsels en 3 Water in en gestaag in het gebied. Het consortium Delft Blue aan zoetwater. Bovendien verzilt het grondwater I&M Melanie Schultz van Haegen ook verborgen infrastructuur om het huis alweer aan als kersverse staatssecretaris van energieterugwinning uit afvalwater. Bijzonder is Water wil daarom het effluent van de rwzi gebruiken om te voorzien in de waterbehoefte van buizen zijn keurig weggewerkt in de Nederlandse was een protocol met een vast stappenplan voor Duizenden kilometers kabels, leidingen en de dijkversterking door te spreken. Eindresultaat Water? Hergebruik van afvalwater, waar dat de atlas niet alleen historische maar ook mogelijke, toekomstige ontwikkelingen in kaart brengt. zoals van de watercyclus (illustratie: Noordhoff) de tuinders of om als zoetwater in de bodem te dijken. Maar de grote programma s voor dijk- de werkzaamheden. Dat betreft de planfase, de Noordhoff Uitgevers gebeurt dat nog meer? De water-bosatlas bevat niet alleen kaarten maar ook infographics, WaterForum Online heeft in de afgelopen De Bosatlas van Nederland Waterland is in een brengen en zo de verzilting tegen te gaan. Delft versterkingen kunnen dat onzichtbare netwerk uitvoering, de oplevering en de evaluatie, aldus Naamloos :46:58 tien jaar een zeer uitgebreid archief opgebouwd. Alle nieuwsberichten, reportages, oplage van exemplaren verschenen. Dit Blue is een consortium van het hoogheemraadschap van Delfland, Delfluent, Evides Indu- of definitief verlegd moeten worden. Waternet kan veilig worden gewerkt en komt de leveringsze- danig verstoren, als leidingen en kabels tijdelijk Zillig. Daarmee kan de overlast worden beperkt, jaar komt er een educatieve uitgave van achtergrondartikelen en interviews uit de exemplaren voor het onderwijs. De makers door generaties scholieren is geraadpleegd. De striewater, Veolia Water Nederland en Rossmark heeft daarom met de kabel- en leidingnetbeheerders een stappenplan ontworpen, zodat de Zillig verwacht bovendien dat het protocol een kerheid van nutsvoorzieningen niet in het geding. periode zijn nog te lezen op hebben nadrukkelijk geprobeerd een evenwicht eerste uitgave stamt uit 1877, onder redactie van Waterbehandeling. onze speciale archiefsite: te vinden tussen de deltaonderwerpen, het schoolmeester Bos, die sindsdien als naamgever De innovatieve zuivering in de demohal bestaat dijkwerkzaamheden de levering van nutsdiensten aanzienlijke kostenbesparing kan opleveren. waterbeheer en de watertechnologie. Bij een geldt. Sinds enkele jaren is uitgever Noordhoff onder meer uit een statisch bed bioreactor niet verstoren. Andere waterschappen zoals Hollands Noorderkwartier wateratlas denkt men al snel aan rivieren en de met thematische uitgaven begonnen, zoals de Bosatlas (SBBR), het slib-op-dragersysteem Bioprotector We beseften direct dat ons dijkverbeterings- en Rijnlanden maar ook de Unie van Deltawerken, vertelt samensteller Henk Leenaers. van Ondergronds Nederland, die eveneens en een flexible fiber filter -module (3FM). De programma grote gevolgen zou hebben voor de Waterschappen en Vewin hebben al interesse Maar ons doel was juist ook die andere aspecten door fysisch-geograaf Leenaers is samengesteld. referentielijn is een combinatie van zandfiltratie, exploitanten van kabels en leidingen, vertelt getoond in het protocol voor de uitvoering van 6 van het water te belichten, zoals de watercyclus of ultrafiltratie en omgekeerde osmose. omgevingsmanager Bianca Zillig van Waternet. hun dijkwerkzaamheden. zuiveringsinstallaties. Interview met Henk Leenaers, Met die beheerders, zoals PWN en Vitens, maar 7 In Nederland is de Bosatlas veruit de bekendste De kunst van het weglaten : Details over de proef op Harnaschpolder: ook Liander, Stedin en KPN, heeft Waternet in Meer over de onzichtbare kant van de dijkversterking : atlas, die met name in het middelbaar onderwijs zoekterm: Bosatlas zoekterm demohal 2010 workshops gehouden om de ins & outs van zoekterm stappenplan Zee Rioolwaterzuivering Industrie / Bedrijven Rioolstelsel Woningen Waterwingebied Oppervlaktewater Drinkwaterzuivering Waterwingebied Distributie Douche Keuken Rioolstelsel Wasmachine WC Regenwater CV Wastafel Drinkwater Grondwater Demohal Delft Blue met twee zuiveringslijnen [AFVALWATER] Dubbele test voor hergebruik afvalwater Delfland Geen water naar de zee dragen, maar opnieuw gebruiken. Het gezuiverde afvalwater van rwzi Harnaschpolder zal worden opgewerkt en hergebruikt in het Westland. Op de rwzi is daarvoor een speciale demohal opgezet, met twee verschillende zuiveringslijnen voor de nabehandeling van het effluent. De ene lijn bestaat uit een serie bewezen technieken, de andere uit nieuwe zuiveringstechnologie. De komende vier jaar Fries waswater gezuiverd met keramische membranen Keramische unit en trommelfilter bij wasserij De Blinde Dagelijks nieuws online Op deze nieuwspagina's staat een selectie uit de berichten van WaterForum Online. Op de website vindt u dagelijks het nieuws uit de watersector. U kunt ook een gratis abonnement nemen op de wekelijkse nieuwsbrief WaterForum Weeknieuws.

5 media media Deskundigen mogen het erover eens zijn dat de sociale media geen hype zijn, dat betekent nog niet dat iedereen in de watersector nu hals over kop Facebook-, LinkedIn- en Twitter-accounts moet gaan aanmaken. De sociale media lonken, maar kosten ook tijd en geld. De rekensom is simpel: wat levert het op? Watersector moet opnieuw leren communiceren Voor trendwatcher Kristian Esser is het duidelijk: sociale media leveren heel veel op, ook binnen de watersector. Tegen een minimale investering kom je over de gehele wereld in contact met personen en bedrijven waarvan je zeker weet dat ze geïnteresseerd zijn in jouw product, dienst of informatie. Op hun beurt staan zij weer in contact met andere mogelijk geïnteresseerden aan wie ze jouw product, dienst of informatie ook zullen doorgeven. Onder sociale media worden alle internettoepassingen verstaan waarmee het mogelijk is om informatie op een gebruiksvriendelijke manier met elkaar te delen. Op deze online platformen verzorgen de gebruikers de inhoud, met geen of weinig tussenkomst van een professionele redactie. Bovendien is er sprake Sociale media zijn geen tovermiddel Door: Jeroen Bezem van interactie en dialoog tussen de gebruikers onderling. De bekendste socialemediaplatformen zijn Facebook, Hyves, LinkedIn, Twitter, YouTube en Wikipedia. Verder is er het interne platform Yammer, dat vergelijkbaar is met Twitter, maar alleen bedoeld is voor werknemers bínnen een bedrijf of organisatie. In steeds meer organisaties maken professionals gebruik van sociale media om te communiceren en kennis uit te wisselen met hun peers binnen en buiten de eigen organisatie. Zo kunnen ze zich ontwikkelen in hun vak, en zijn ze tegelijk een positief uithangbord voor de organisatie. De professional met een groot netwerk is immers aantrekkelijk voor andere professionals en voor potentiële opdrachtgevers. Directe feedback Ook voor het contact met consumenten zet een toenemend aantal bedrijven sociale media in. Er zijn al de nodige succesverhalen, zoals dat van WeTapWater, een project dat zich richt op het bevorderen van het drinken van kraanwater in plaats van bronwater uit plastic flesjes. Dankzij de inzet van sociale media hebben wij inmiddels vele duizenden ambassadeurs voor onze boodschap, zegt Tetsuro Miyazaki, een van de twee oprichters van het bedrijfje. Direct contact met mensen en het gebruik van oude, vertrouwde media blijven nodig, maar de sociale media versterken ons verhaal en maken ons bereik veel intensiever. Met de directe feedback die we bijvoorbeeld via Facebook krijgen, kunnen wij onze plannen ook bijsturen. Hoe meer je voorbeeld hoe het ook kan: Alle medewerkers twitteren er zélf. 8 9 van de mensen vraagt, hoe meer je terugkrijgt. Via dit zogeheten crowdsourcing krijgen we veel waardevolle informatie. Het is overigens erg belangrijk dat je daarbij uitstraalt dat je de inbreng van de mensen serieus neemt, ook de slechte ideeën verdienen een serieus antwoord, aldus Miyazaki. WeTapWater zet een breed scala aan sociale media in: Facebook, Hyves, LinkedIn, Twitter, YouTube, Flickr, Feedburner en SlideShare. Daarbij ligt de nadruk op Facebook en wordt LinkedIn vooral gebruikt voor de professionelere contacten en gesprekken. De focus op sociale media is een beetje uit nood geboren, geeft Miyazaki toe: We hadden namelijk geen geld toen we met dit project begonnen. We zijn in januari 2010 gestart met bloggen en met Twitter. In het begin zit je alleen maar tegen vrienden en bekenden te kletsen het is heel hard werken om meer volgers te krijgen. Dat harde werken Miyazaki en mede-eigenaar Tom Niekamp steken er beiden twee dagen per week in lijkt te worden beloond: op Facebook heeft WeTap- Water inmiddels zo n 6500 vrienden. Dat moeten er minstens worden, want Miyazaki en Niekamp zijn mannen met een missie: ze willen het kraanwater ook op de kaart brengen van de Nederlandse horeca. Als Facebookers dat initiatief steunen, gaat WeTapWater brancheorganisatie Horeca Nederland bestoken. Wel zenden, niet ontvangen Bedrijven en organisaties die willen gaan experimenteren met sociale media, dienen zich goed te realiseren dat het gaat om interactieve communicatie: klanten die reageren, verwachten ook een antwoord. Je ziet in de watersector het gebruik van bijvoorbeeld Twitter toenemen. Op zich is dat een goede zaak, maar het zijn nog té vaak anonieme logootjes die wel zenden, maar niet ontvangen. Dat is erg slecht, stelt Else Boutkan, zelfstandig consultant op het gebied van water en duurzaamheid. Boutkan is zelf zéér actief met sociale media: Vooral Twitter en Linked- In, daar haal ik als professional het meeste uit. Maar ik wil op korte termijn ook wat meer gaan doen met Facebook. Hyves gebruik ik enkel voor contacten met neefjes en nichtjes. Boutkan is ervan overtuigd dat sociale media de manier van werken in de watersector gaan veranderen. Maar dan moeten bedrijven wél bereid zijn om hun medewerkers zélf te laten twitteren en bloggen en niet alles via de marketingafdeling laten lopen. Veel bedrijven zijn bang om die stap te zetten. Ze vrezen dat iedere medewerker een ander beeld van het bedrijf aan de buitenwereld afgeeft. Maar ze vergeten dat er in feite één beeld wordt uitgedragen: dat van een open, benaderbare organisatie. Als je de medewerkers vooraf duidelijkheid verschaft over wat wél en wat niét kan, dan kun je ze rustig laten twitteren over hun werk. Ga er vooral niet te dicht op zitten. Ze noemt het AKVO-platform gericht op wereldwijde kennisuitwisseling rond kleinschalige water- en sanitatieoplossingen als een goed Dat komt veel beter over dan een anoniem logootje. En kijk ook naar KLM, dat onlangs besloot een flink deel van de klantenservice via Twitter en Facebook te laten lopen. Sinds

6 media Installeer vandaag de technologie van morgen Betrouwbaarheid of energiebesparing? Kiezen hoeft niet meer met onze efficiënte schroefblowers LinkedIn is eigenlijk mijn digitale kaartenbak kort kunnen klanten op elke vraag of opmerking via een van de netwerksites antwoord verwachten van KLM. Daar zouden de waterleidingbedrijven een voorbeeld aan moeten nemen, vindt Else Boutkan. Breed platform Boutkan is ook actief in een groot aantal LinkedIn-groepen, zoals Dutch Delta Design 2012, Human Capital Water & Delta, Freelancers in water en Water Technologies : Linked- In is eigenlijk mijn digitale kaartenbak. Ik zorg er wel voor dat mijn contacten een bepaald kwalitatief niveau hebben, ik ben geen open netwerker die elk contact blindelings accepteert. Er moet een klik zijn. Tenslotte zegt je netwerk ook iets over wie je bent. De LinkedIn-groep Dutch Delta Design 2012 heeft zo n 650 leden en is opgezet door Christina Boomsma, hoofd communicatie bij NWP. In het begin hebben we er hard aan moeten trekken. Met verschillende moderatoren moesten we discussies starten en voeden. Na verloop van tijd, toen we een bepaalde kritische massa hadden bereikt, ontstonden de discussies meer autonoom. Nu is DDD2012 uitgegroeid tot een breed discussieplatform voor waterprofessionals. Het is nu zelfs zó breed dat er verzoeken komen om het hoofdonderwerp te verbreden en subgroepen te maken. Volgens Boomsma zouden alle bedrijven en professionals in de watersector op z n minst enkele interessante LinkedIn-groepen moeten volgen. De watergerelateerde LinkedIn-groepen zijn een kanaal naar vele duizenden geïnteresseerde mensen. Je moet eens zien welke businesskansen er met name in de internationale groepen voorbij komen. Daar zouden Nederlandse waterbedrijven hun voordeel mee moeten doen! Nuttige sociale media voor de watersector De bekendste socialemediaplatformen zijn Facebook, Hyves, LinkedIn, Twitter, YouTube (video), MySpace (muziek), Flickr (foto s), Picasa (foto s) en Wikipedia (encyclopedie). Elk platform heeft zijn eigen karakter en doelgroep en het is afhankelijk van de communicatie- en informatiebehoefte welk platform voor u het meest geschikt is. Voor bedrijven in de watersector die veel moeten of willen communiceren met consumenten/klanten zijn vooral Facebook, Hyves, Twitter en YouTube interessant. Via die platformen is immers een (internationaal) miljoenenpubliek te bereiken. Bovendien zijn veel consumenten al actief op met name Hyves en Facebook en weten ze ook de weg naar YouTube te vinden. Twitter is wat dat betreft nog beperkter, maar groeit snel. Als het gaat om business-to-businesscontacten en (internationale) kennisuitwisseling, dan verdient LinkedIn de voorkeur. Op dat platform zijn veel gespecialiseerde groepen actief waarbinnen waterdeskundigen van over de gehele wereld elkaar treffen. Binnen Nederland zijn bijvoorbeeld de groepen Dutch Delta Design 2012 en Human Capital Water & Delta interessant voor mensen die professioneel met water bezig zijn. Internationaal is Water Technologies een zeer actieve LinkedIn-groep. Kiezen tussen betrouwbaarheid en energie besparing hoeft niet meer. Want Atlas Copco presenteert de nieuwe ZS-blowers, die gemiddeld qua energieverbruik 30% efficiënter zijn. Een aanzienlijke besparing die te danken is aan de superieure en zeer betrouwbare schroeftechnologie. Met deze energiezuinige schroefblowers bespaart u veel kosten en voldoet u aan de huidige eisen van een duurzame en CO 2 -arme economie. Reden genoeg om vandaag nog deze technologie van morgen te installeren! Wilt u weten hoe u energiezuiniger en milieubewuster kunt werken? Bereken uw besparing op of neem contact op voor een persoonlijk advies via telefoonnummer: (078) Tijd nodig Toch ziet Boomsma daar ook een mogelijke schaduwkant: Met name in internationale groepen weet je niet altijd met wie je van doen hebt. Je kunt soms moeilijk inschatten hoe serieus iets is. Ik probeer nu zoveel mogelijk vragen uit internationale groepen te koppelen aan Nederlandse kennis en personen, maar dat is niet altijd even makkelijk. Het ontbreekt haar aan tijd om dat structureler aan te pakken. We doen de sociale media er nu nog bij, naast onze gewone werkzaamheden. Miyazaki, Boutkan en Boomsma zijn het er als ervaringsdeskundigen over eens dat het gebruik van sociale media de waterwereld gaat veranderen, maar maken ook duidelijk dat het zeker geen tovermiddel is. Om het goed te doen moet je er geld en vooral tijd in investeren. En zeker in het begin is het heel hard werken. Toch mag dat volgens Else Boutkan geen reden zijn om ervan af te zien: Het instellen van noodzakelijke webcareteams voor de communicatie met klanten klinkt als veel werk, maar het kan ook heel slim in de bedrijfsvoering geïntegreerd worden. WaterForum op Twitter Naast de bekende wekelijkse nieuwsbrief brengt WaterForum Online zijn nieuwsberichten ook via Twitter onder de aandacht. Bovendien verzorgt WaterForum bij sommige symposia ook zogenaamde tweet-verslagen, zoals bij het Verkiezingsdebat Water en bij het najaarssymposium van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. In berichtjes van 140 tekens houdt een journalist van WaterForum vanuit de zaal de followers voortdurend op de hoogte. 11

7 interview interview Anaerobe waterzuivering gaf het Friese watertechnologiebedrijf Paques internationaal voet aan de grond en het scala aan biotechnologieën groeide daarna gestaag. De Chinese vestiging, inmiddels groter dan de thuisbasis in Balk, bleek de reddingsboei in moeilijke tijden. Onder de noemer revitalizing recources zet directeur Rob Heim de strategie uit om het 50-jarige familiebedrijf de toekomst in te loodsen. Rob Heim: Anaerobe zuivering blijft onze core business (foto: Rinske Geertsema, Paques) Terugwinnen van grondstoffen Over de jaren heeft Paques diverse biotechnologieën ontwikkeld waarmee specifiek stoffen kunnen worden teruggewonnen: Biopaq biogas Thiopaq zwavel Phospaq fosfaat Sulfateq metalen zoals bijv. zink en koper Dat Paques nog steeds een familiebedrijf is, maakt het ook heel bijzonder Directeur Rob Heim loodst Paques met internationale groeistrategie door crisis Toch blijven we een echt Nederlands bedrijf Door Jac van Tuijn We durven nieuwe paden te betreden, maar we innoveren niet om het innoveren, zegt Rob Heim stellig. De strategie van de directeur van watertechnologiebedrijf Paques is helder: Ons doel is nieuwe waterzuiveringstechnologie te ontwikkelen waar vraag naar is en installaties te leveren die werken in de praktijk. Heim is sinds vier jaar directeur van Paques, met zijn hoofdvestiging in het Friese plaatsje Balk. In 2010 bestond het bedrijft vijftig jaar. Heim greep het jubileumjaar aan voor een verscherping van de communicatiestrategie onder de noemer revitalizing resources. Anaerobe zuivering blijft onze core business, bevestigt Heim. Paques moet op het gebied van biotechnologie de beste blijven. Op dit moment zoeken we partners in de Nederlandse industrie en bij waterschappen om samen pilots op te zetten. Daarbij gaat het niet alleen om het zuiveren van afvalwater maar ook om het terugwinnen en afzetten van energie en grondstoffen. Familiebedrijf Heim kijkt terug op een bewogen periode. In zijn vorige functies bij Stork Materials Technology en Essent had hij al ervaring opgedaan met het leiding geven aan hoogopgeleide technici. Dat kwam goed van pas, want bij Paques heeft het merendeel van het personeel een HBO-opleiding en is een aantal technologen gepromoveerd. Dat Paques nog steeds een familiebedrijf is, maakt het ook heel bijzonder. Terwijl de thuisvestiging Balk nog voortging met de gevulde orderportefeuille van het topjaar, sloeg de crisis toe en viel als eerste de verkoop in China eind 2008 ineens helemaal weg. Maar daarna was het precies andersom. In China trok de markt na een jaar weer heel snel aan, terwijl in 2009 en 2010 de orderontvangst in Balk nog tegenviel. Investeringsklimaat Door het herstel van de Chinese watermarkt kon Paques de crisis goed doorstaan. De chemie draait gelukkig weer op volle toeren en de markt begint ook in Europa langzaam weer aan te trekken, constateert Rob Heim. We komen de financiële crisis langzaam weer te boven. We hebben twee minder goede jaren achter de rug, geeft hij openhartig toe. Ons bedrijf zit in de kapitaalgoederenmarkt, waardoor we afhankelijk zijn van het investeringsklimaat. Of het geluk was dat de twee vestigingen elkaar tijdens de crisis konden compenseren, kan hij moeilijk inschatten. De regionale spreiding heeft het bedrijf door de crisis geholpen, maar hier was het de oprichter Jos Pâques niet om te doen toen hij in 1997 de vestiging in Shanghai begon. Het was een periode waarin westerse bedrijven volop activiteiten begonnen te ontwikkelen in China. Het was een enorme groeimarkt. Inmiddels werken er in Sjanghai 200 mensen, zelfs meer dan in Balk, waar 175 mensen werken. lijk ontstaan, legt Heim uit. Bij anaerobe zuivering van afvalwater ontstaat biogas. Om dat te kunnen gebruiken als biobrandstof, moet het eerst worden ontzwaveld. Zo ontstond de biologische gasontzwavelingstechniek Thiopaq. Van het een kwam vervolgens het ander, want het bleek dat de zwavelminnende bacteriën goed bestand waren tegen hoge druk. We konden ze dus ook inzetten in de olie- en gasindustrie voor het ontzwavelen van aardgas en andere gassen die ontstaan bij kolenvergassing en op raffinaderijen. De nieuwe bedrijfsstrategie revitalizing resources moet het imago van Paques als hightech, innovatief milieubedrijf verder versterken. Vroeger kochten klanten onze installaties ook al uit milieuoverwegingen, maar ze brachten dat nooit zo sterk naar voren. Volgens Heim is het in de industrie nu belangrijker geworden dit te communiceren. De wereld verandert en de consument wordt kritischer. Ben en Jerry s Heim ziet in de recente verkoop van een Biopaq AFR-installatie aan Unilever een mooi voorbeeld van deze ontwikkeling. De levensmiddelenproducent heeft een duidelijke keus gemaakt voor duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen. De Ola-fabriek in Hellendoorn, waar Ben & Jerry s ijs wordt gemaakt, heeft nu in een anaerobe waterzuivering geïnvesteerd die biogas produceert. Deze milieuvriendelijke werkwijze wordt levensgroot op de reactor afgebeeld. gie van Paques is erop gericht dat de afzet van herwonnen grondstoffen sterk gaat verbeteren. Je ziet het bij de afzet van organisch afval. In tegenstelling tot enkele jaren geleden zijn vergisters nu zeer gewild. Heim ziet het simpel. Als je ergens overschotten hebt en ergens anders tekorten aan bepaalde grondstoffen, dan krijg je handel. Onze installaties leveren grondstoffen met veel goede eigenschappen zoals bijvoorbeeld biologisch zwavel en struviet. Die vertegenwoordigen duidelijk waarde, maar het is ook een bewustwordingsverhaal. Daar gaat tijd overheen. Positie in Nederland versterken De laatste twee jaar zijn met name in Europa moeilijk geweest. Je zoekt naar een antwoord, ook door kritisch naar de kosten te kijken. Maar er is meer nodig. Ik ben ook meer naar Nederland gaan kijken. Hoewel negentig procent van onze omzet uit het buitenland komt, zijn we toch een echt Nederlands bedrijf. Als nichespeler op de wereldmarkt is Paques als MKB-bedrijf kwetsbaar en moet daarom nog verder groeien. We willen onze omzet verdubbelen en daarvoor zullen we ook onze nationale positie moeten versterken. Om die reden willen we nieuwe pilots opzetten met de industrie en waterschappen. Maar we hopen ook op steun van de overheid. Bij het Innovatieprogramma Watertechnologie is altijd veel aandacht geweest voor starters met een innovatieve waterbehande- 12 Dat het bedrijf al een stevige voet aan de grond in China Biotechnologie Bij de installatie komt ook een bezoekerscentrum waar lingstechniek. Ik hoop dat er nu ook aandacht komt voor had, maakte het bovendien voor Heim extra interessant. In 1981 leverde Paques zijn eerste anaerobe waterzuivering onder andere wordt uitgelegd hoe de vetten in het afvalwater bestaande watertechnologiebedrijven als Paques en Norit. 13 In 2008 draaide Paques een recordjaar met een omzet van en door de jaren is daaromheen een aantal aanverwante worden omgezet in biogas. Wij hebben ons bewezen maar kunnen alle extra steun 51,7 miljoen euro, maar daarna volgden twee zware jaren. biotechnologieën ontwikkeld. Het is allemaal vrij natuur- Niet alleen het imago telt, dat weet Heim ook. De strate- gebruiken om internationaal te kunnen groeien.

8 innovatie Het kabinet haalt drastisch de bezem door de innovatieprogramma s en -subsidies. Minister Verhagen erkent water als economisch topgebied, maar eist tastbare resultaten. De watertechnologiesector had net zijn vernieuwingsplan IPW2.0 klaar maar moet nu opnieuw om tafel, ook met de deltatechnologen. Toch blijft de visie overeind. Minister Verhagen krijgt uitleg over innovaties in de tuinbouw. Water en de agri-business erkent hij als economische topgebieden (foto: Gemeente Westland) Kabinet rekent economisch topgebied water straks af op resultaat Innovatieplannen op zijn kop Door Arjan Veering Het boekwerkje was al bijna klaar, maar met het aantreden van het nieuwe kabinet was het concept voor het nieuwe Innovatieprogramma Watertechnologie, kortweg IPW2.0, snel achterhaald. Het nieuwe departement van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) wil namelijk het innovatiebeleid grondig omvormen: geen specifieke innovatiesubsidies, meer geld voor prestatiecontracten en de pot van de aardgasbaten gaat grotendeels dicht. Minister Maxime Verhagen wil bedrijvigheid en onderzoekswerk vooral via fiscale weg stimuleren, wat een veel bredere aanpak van innovatiebeleid betekent. Het ministerie concentreert zich op een aantal economische topgebieden die een gerichte aanpak verdienen. Water ziet Verhagen als een van de topgebieden, maar hij vraagt van de sector wel één gezamenlijk businessplan. Betekent het dat het IPW2.0 dan de prullenbak in kan? Nee, zeker niet, zegt Aleid Diepeveen, directeur van het Innovatiebureau Watertechnologie, ondergebracht bij het Netherlands Water Partnership (NWP). Er gaat inderdaad rigoureus een streep door heel veel subsidies. Maar ik zie ook een aantal positieve punten die aansluiten bij de ideeën die we al in het IPW2.0 hadden staan, zoals het versterken van de concurrentiepositie van het Nederlandse bedrijfsleven en het stimuleren van innovatie en ondernemerschap in een samenwerking van G e e n s ub s i d i e fab r i e k, maar innovatiefonds Het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) gaat fors in de subsidieregelingen snijden. Volgens minister Verhagen is de overheid geen veelpottige subsidiefabriek. Al in 2011 zal EL&I 60 miljoen euro minder aan subsidies verstrekken. In 2015 moet de bezuiniging zijn opgelopen tot 550 miljoen euro, onder meer door het schrappen van de innovatieprogramma s. Bovendien komt er een einde aan de bijna 400 miljoen euro voor innovatie uit de aardgasopbrengsten. Ondertussen woedt er een discussie of het stoppen van de innovatieprogramma s niet al te rigoureus is. De programma s zouden meer samenhang hebben gecreëerd tussen innovatie en ondernemerschap en zouden een grotere hefboomwerking hebben dan de fiscale regelingen, zoals de WBSO voor research en ontwikkeling, die het kabinet wil versterken. Verhagen wil voorts een gerichte aanpak voor economische topgebieden, zoals energie, tuinbouw, hightech en water. Daarvoor moet een revolverend fonds komen: als een ondersteunde innovatie succes boekt, vloeit een deel van de baten weer terug in het fonds. 15

9 innovatie bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid. Die visie blijft overeind. Op de plank Ook de basisgedachte van het kabinet dat de innovatieinvesteringen aantoonbaar effectief moeten zijn, sluit aan bij het streven van het IPW2.0 dat nieuwe vindingen sneller hun weg naar de markt moeten vinden. Veel nieuwe technologieën liggen nog op de plank te wachten. De time to market moet veel korter moet worden, meent Diepeveen. In 2006 is het eerste innovatieprogramma watertechnologie begonnen en het loopt eind 2011 af. Een zware stuurgroep van topbestuurders en -ondernemers uit de watersector heeft vorig jaar een eerste evaluatie gemaakt van het programma. De meeste inhoudelijke doelen zijn daadwerkelijk ingevuld en de export van de watersector groeide gemiddeld met 10 procent per jaar. Maar er blijft een aantal knelpunten, zoals een te kleine thuismarkt en de noodzaak tot versterking van het internationale imago. In ruim een half jaar heeft de stuurgroep het concept voor het vervolgprogramma IPW2.0 geschreven en heeft dat in verschillende sessies met vertegenwoordigers uit de sector besproken. Stuurgroepvoorzitter Menno Holterman, ceo bij Norit Clean Process Technologies, meent dat daarmee een heldere lijn is uitgezet. Na het aflopen van het eerste innovatieprogramma mag er straks geen gat vallen. Voor het vervolg heeft de stuurgroep een toekomstvisie willen neerleggen die door de hele sector bedrijfsleven, inclusief mkb, kennisinstellingen én de publieke partijen wordt onderschreven. Allianties Dat het kabinet het subsidiebeleid over een andere boeg gooit, vindt hij niet onoverkomelijk. Mijn slotvraag bij iedere sessie voor IPW2.0 was telkens: Wat zou u doen als de overheid geen subsidies zou verstrekken? Niemand dacht er dan aan te stoppen met ondernemen. Hij vindt het vooral belangrijk dat de overheid de voorwaarden schept om innovaties op gang te laten komen, zoals het garantiefonds dat is ingesteld om de risico s van baanbrekende projecten af te dekken. Alle ogen zijn gericht op de internationale doorbraak van de Nederlandse watertechnologie. Daarbij moet veel beter naar de vragen uit de markt worden gekeken, zegt Diepeveen. Als een bepaald land of bedrijf met een probleem kampt, moeten we kijken wat we daarvoor als Nederland kunnen aanbieden. Daarom is het ook goed als bedrijven met internationale ervaring de lead kunnen nemen, zoals bijvoorbeeld Paques of Norit, of bij uitstek de ingenieursbureaus. Zij kunnen dan de startende innovatieve bedrijfjes laten meeliften, maar dan moeten zij wel weten wat er allemaal op de plank ligt. Holterman gelooft sterk in product-marktcombinaties. Er moeten steeds nieuwe allianties worden gesloten, per land of product. Dat is ook een mondiale ontwikkeling. Je zult dus per keer moeten kijken met wie je samenwerkt. Zo zouden ook de sterke economische sectoren van Nederland in elkaar moeten grijpen, meent Holterman. Als Te c h n o lo g i s c h topinstituut Met een bijdrage uit de aardgasopbrengsten (FES) zijn verschillende technologische topinstituten (TTI s) opgezet voor de gebieden waarin Nederland als innovatieland wil excelleren. In 2007 is in Leeuwarden het technologisch topinstituut voor watertechnologie Wetsus opgericht, dat voor de helft is gefinancierd door de overheid en voor de helft door het bedrijfsleven en de kennisinstellingen. Nu het kabinet de FES-gelden schrapt, vrezen de TTI s voor hun toekomst. Wetenschappelijk directeur Cees Buisman van Wetsus is echter niet al te somber. Of het kabinet moet helemaal willen stoppen met TTI s, maar dat lijkt me niet. Je gooit toch geen 3 miljard euro aan investeringen weg. Wetsus heeft zelfs plannen om het programma met zeker 50 procent uit te breiden. Buisman verwacht dat de bijdrage van de Nederlandse overheid in relatieve zin wel minder zal worden, maar volgens hem kan Wetsus dat opvangen doordat het vanwege zijn sterke Europese activiteiten inmiddels ook geld uit Brussel krijgt. Norit-man denkt hij uiteraard aan de voedselindustrie, maar hij geeft de agri-business als voorbeeld. De tuinbouw is ook een economisch topgebied en heeft alles met water te maken. Internationaal kunnen we daar veel mee doen. Toenadering Binnen de watersector zelf zou de watertechnologie meer gebruik kunnen maken van het goede imago van Nederland als deltaland. Er is een tendens dat waterveiligheid en waterkwaliteit dichter bijeenkomen. Kijk naar Vietnam of New Orleans, daar zitten Nederlandse partijen vanuit beide hoeken aan tafel, aldus Holterman. Kan het IPW2.0 dus makkelijk worden afgestemd met de plannen van de waterbouwers en baggeraars? Dan zal toch heel wat scepsis moeten worden overwonnen. De waterbouwers menen dat de waterbehandelaars zich nog in het internationale spel moeten bewijzen, terwijl de watertechnologen menen dat de Hansje Brinkers van de deltatechnologie altijd de volle aandacht krijgen. Volgens Diepeveen moeten beide kampen toenadering zoeken, al is het maar vanwege de druk van Verhagen om met een gezamenlijk plan te komen. Deltaen watertechnologie zijn heel verschillende werelden, maar we moeten toch elkaars kracht gebruiken, zegt Diepeveen voorzichtig. Vooral het internationale imago van Nederland, de branding, kunnen we versterken. Naar verwachting buigt het ministerie zich in het tweede kwartaal van 2011 over de verschillende innovatieplannen van de sectoren. Diepeveen waarschuwt dat de watersector met een goed plan moet komen. Ondanks dat we als topgebied erkend zijn, moeten we ons niet rijk rekenen. 17

10 technologie technologie Een handvol korrels in een met water gevulde buis. Het vergt wat inlevingsvermogen, maar het gaat hier om een van de troeven van de Nederlandse watertechnologie. De aerobe Nereda-slibkorrels kunnen afvalwater verregaand zuiveren, op een veel kleiner oppervlak en met veel minder energie. Een uitgekiende innovatiestrategie moet de technologie marktrijp maken. Maar de buitenlandse concurrentie kijkt mee. Korrelslib bezinkt veel sneller dan actief slib in vlokken Bouw van de negen meter hoge Nereda-reactoren op rwzi Epe (foto's: DHV) 18 Nereda moet zich nu in praktijk bewijzen Wonderkorrel lost belofte in Door Arjan Veering Twee bussen met waterschapsbestuurders, technologen en wetenschappers rijden op een winderige novemberdag over het terrein van de afvalwaterzuivering Epe. Drie betonnen tanks steken negen meter in de hoogte: het zijn s werelds eerste fullscale aerobe korrelslibreactors voor de zuivering van huishoudelijk afvalwater. De in Nederland ontwikkelde Nereda-technologie, zoals het aeroob korrelslib is gedoopt, geldt als een van de grote beloften in afvalwaterbehandeling. Na vijf jaar betrekkelijke stilte zijn de resultaten bekendgemaakt van het grootschalige Nationale Nereda Onderzoeksprogramma (NNOP) en die zijn behoorlijk indrukwekkend. Waar in 2005 een grote technologische doorbraak werd bereikt in de vorming van zuiveringskorrels voor huishoudelijk afvalwater, blijkt nu na intensieve praktijktesten op vijf verschillende rwzi s dat de korrels zeer stabiel zijn, dat zij diverse soorten afvalwater vergaand zuiveren en dat zij onder meer stikstof en fosfaten goed verwijderen. Daarbij gebruiken de korrels veel minder energie dan conventionele zuiveringen. Verrassend Met twee buizen met water wordt de werking van Nereda nog eens gedemonstreerd. In de ene buis zitten micro-organismen in vlokvorm, zogenaamd actief slib. In de andere buis hebben de micro-organismen zich tot korrels gevormd. Na schudden dwarrelen de slibvlokken in de ene buis traag neer en blijft het water lang troebel, in de andere buis zakken de korrels binnen een minuut naar de bodem en laten helder water achter. Doordat ze zo snel bezinken, hebben de korrels geen nabezinktanks nodig, maar voltrekt het hele proces zich in dezelfde reactor. Dat scheelt heel veel ruimte op een zuiveringsinstallatie. Bovendien kunnen ze in veel hogere concentraties hun werk doen. In de praktijk blijkt Nereda zeer goede zuiveringsprestaties te halen. De verwijdering van nutriënten voldoet aan de strengste effluenteisen, en op een enkele uitzondering na, is ook geen toevoeging van chemicaliën nodig, vertelt Helle van der Roest, leading professional van DHV dat patenthouder is van Nereda. Van der Roest is een van de drijvende krachten in het NNOP. Hij is zelf ook nog enigszins verrast door de positieve resultaten. Er zullen zich nog andere verrassingen aandienen in de verwijdering van allerlei probleemstoffen die in verband met de Kaderrichtlijn Water aangepakt moeten worden. Het geheim schuilt deels in de opbouw van de korrels. Door gebruik te maken van de grote verscheidenheid aan micro-organismen in de korrel, zijn er veel mogelijkheden om de zuivering te optimaliseren. Schuilkelder Het grote voordeel is dat de technologie zuiniger is met energie. Alle processen vinden in één tank plaats en er is bijvoorbeeld geen slibretourstroom nodig zoals bij gewone actiefslibinstallaties. Volgens het Stowa-rapport verbruikt een Nereda-installatie minstens 20 procent minder energie dan een traditionele zuivering. Van der Roest geeft toe dat de onderzoekers hierbij een veilige marge hebben gekozen: Het rendement is vaak hoger en met 20 procent houden we een slag om de arm. Meteen voegt hij daaraan toe: Vanzelfsprekend verschillen zulke cijfers natuurlijk ook sterk per situatie en soort afvalwater. Een andere uitkomst is dat het korrelslib zeer stabiel is. Meerdere keren overleefde het korrelslib lozingen van ongewenste stoffen. De micro-organismen in de korrel blijken goed beschermd te zijn, alsof ze veilig in een schuilkelder zitten, vertelt Van der Roest. Volwaardig alternatief De marktpotentie van Nereda lijkt groot te zijn. Het NNOP heeft daarom voor een bijzondere innovatiestrategie gekozen, waar TU Delft, DHV, Stowa en de waterschappen Veluwe, Hollandse Delta, Regge en Dinkel en Rijn en IJssel, hoogheemraadschap Rijnland en waterschapsbedrijf Limburg samen aan werken. Volgens coördinator afvalwateronderzoek Cora Uijterlinde van Stowa combineert het NNOP fundamenteel onderzoek direct met toepassingen in de praktijk. De technologische ontwikkelingen vinden meteen hun weg naar de proefinstallaties en de resultaten van de pilots stromen rechtstreeks terug in het wetenschappelijk onderzoek. Zo gaat de ontwikkeling veel sneller dan gebruikelijk, stelt zij. Nereda is nu beproefd op vijf rwzi s, onder allemaal verschillende condities. We zijn nu al een heel eind op weg om een duurzaam, energiezuinig en volwaardig alternatief te krijgen voor actiefslibinstallaties. De interesse van de zuiveringswereld is groot en vanuit het buitenland worden de vorderingen van Nereda nauwgezet gevolgd. Het NNOP is dan ook voorzichtig met het prijsgeven van al te veel informatie. We willen anderen niet met de technologie laten weglopen en willen de Nederlandse kennis zelf exploiteren, zegt Helle van der Roest. Hierover zijn heel wat verhalen te vertellen. In China is een exacte kopie van de proefinstallatie in Epe gemaakt. Maar daarmee is alleen de buitenkant gekopieerd, het gaat natuurlijk om het proces in de reactor. Uitgelezen kans Voor waterschap Veluwe waren er verschillende redenen om mee te doen met het NNOP. Als waterschap zoeken we gericht naar innovatieve technieken, ook vanuit onze doelstelling om zo efficiënt en duurzaam mogelijk te werken, vertelt sectorhoofd waterzuivering Douwe Jan Tilkema van waterschap Veluwe. De renovatie van de rwzi in Epe bood een uitgelezen kans. Met Nereda lopen we voorop mee in de ontwikkeling. Normaal lukt dat nooit als middelgroot waterschap. Dat lukt alleen in samenwerking, al is het maar om de risico s af te dekken. Tilkema verwacht dat als de fullscale installatie in Epe goed draait, het waterschap in de toekomst fors kan besparen, mede door de lagere energiekosten. Volgens Tilkema heeft Veluwe er veel profijt van gehad dat de pilotinstallatie al op rwzi Epe heeft gedraaid. We hebben de proeven gedaan met ons eigen afvalwater. In de omgeving hebben we veel vleesverwerkende industrie en dat heeft zijn invloed op het afvalwater. In het najaar van 2011 moet de Nereda-zuivering draaien. Ook voor het personeel heeft het consequenties. Zo n installatie vraagt andere skills dan een conventionele zuivering. Het vergt zeker HBO-niveau. Volgens Tilkema is opleiding en training van de operators in het contract met leverancier DHV geïntegreerd. Ook vanuit het NNOP loopt de begeleiding nog door, tot eind Behalve waterschap Veluwe in Epe gaat ook waterschap Rijn en IJssel over tot de bouw van een fullscale Nereda-zuivering, op rwzi Dinxperlo. Ook hier heeft eerst een pilotinstallatie gedraaid. In Vroomshoop zal waterschap Regge en Dinkel een aerobe korrelreactor combineren met een conventionele actiefslibzuivering in een hybride installatie. De afgelopen jaren was het doel om de Nereda-technologie onder zoveel mogelijk condities te testen, zegt Uijterlinde van Stowa. Maar nu starten de echte praktijkinstallaties en komen veel nieuwe vragen op. Hoe ontwikkelen de korrels zich? Hoe ontwikkelt de slibproductie zich? Hoe werkt zo n hybride installatie? Nu moet Nereda zich dus echt gaan bewijzen. Meer over Nereda Op de website van WaterForum Online vindt u verschillende artikelen over Nereda, zoals op de rwzi s Epe, Dinxperlo en Vroomshoop. Ook kunt u daar de achtergronden van de technologie lezen, of de uitkomsten van het Stowa-rapport. zoekterm: Nereda 19

11 VERKENNING wetsus centre of excellence for sustainable water technology combining scientific excellence with commercial relevance Agora 1 P.O. Box CC Leeuwarden The Netherlands t +31 (0) f +31 (0) info@wetsus.nl Aan de reputatie ligt het niet. Nederland staat bekend als de best beschermde delta ter wereld. Volgens het nieuwe kabinet zou het Deltaprogramma een nieuw exportproduct kunnen zijn waarmee Nederland de waterbouwmarkt kan veroveren. Maar deze markt is complex en het is moeilijk om opdrachten te verwerven. Het spel moet slim worden gespeeld. Nederland werkt mee aan plannen voor de bescherming New Orleans (foto's: Arcadis) Nieuws, achtergrondinformatie, visie, netwerken, van, voor en door professionals met focus op: Nederland wil gidsland voor mondiale deltagebieden zijn Veiligste delta van de wereld WaterJobForum.nl is een samenwerking tussen JobTec.nl en NovaForum Business Media om de arbeidsmarkt in de watersector optimaal van dienst te kunnen zijn. De vacature- en cv-bank van WaterJobForum maakt onderdeel uit van het platform Nederland werkt met water, een initiatief van NWP. Binnen dit platform laten we Werving & Selectie Opleiding Talent Vacatures Werkgevers Carriere zien wat de watersector is, wat er speelt en wat de sector voor Nederland betekent. NWP maakte het platform, WaterForum en JobTec verzorgen met de nieuwe website WaterJobForum.nl de vacatures, CV s en arbeidsmarktzaken. Voor meer informatie: info@waterjobforum.nl moeilijk te exporteren Door Jac van Tuijn Buitenlandse delegaties komen graag naar Nederland om te zien hoe de strijd tegen het water kan worden gewonnen. De dreiging van de klimaatverandering maakt de worsteling van allerlei deltalanden acuut. Minder zichtbaar zijn de inspanningen om maatschappelijke en economische vraagstukken te beantwoorden, zoals de groeiende behoefte aan zoetwater en het leefbaar houden van dichtbevolkte rivierdelta s. De Nederlandse markt voor waterbouw en -beheer omvat zo n 7,5 miljard euro, zo hebben de onderzoekbureaus Panteia en Blueconomy berekend in opdracht van het Netherlands Water Partnership (NWP). De totale buitenlandse markt schatten zij in 2008 in op 120 miljard euro. De vraag naar extra hoogwaterbescherming en zoetwaterreservoirs zal alleen nog maar toenemen, waardoor de mondiale markt jaarlijks met 3,6 procent kan groeien. Oneliner Het exportpotentieel is ook de nieuwe staatssecretaris Joop Atsma van Infrastructuur en Milieu niet ontgaan. Op het eerste Nationale Deltacongres in november in Scheveningen heeft hij het Deltaprogramma als belangrijk exportproduct betiteld. Maar de realiteit achter zo n goedklinkende oneliner is veel weerbarstiger. Het Deltaprogramma is een aanpak, geen product. Het is niet zomaar een businesscase die je kunt exporteren, benadrukt Cees van de Gughte, afdelingshoofd klimaatadaptatie bij Deltares en tevens coördinator bij het kennisnetwerk Delta Alliance. Het succes van de Nederlandse waterveiligheid stoelt voor een belangrijk deel op de integrale aanpak met ruimtelijke ordening. Dat is moeilijk exporteerbaar. Toch constateert Van de Guchte dat bestuurders in het buitenland langzamerhand die combinatie omarmen: Watergovernance begint overal te landen. Zwakte benoemen Van de Guchte coördineert de buitenlandse werkgroepen van Delta Alliance, een in oktober 2010 opgericht platform voor wereldwijde kennisuitwisseling op het gebied van klimaatbestendige delta s. Delta Alliance is een van de Nederlandse organisaties die betrokken zijn bij de vele workshops die al over de hele wereld zijn gehouden voor het uitdragen van de Nederlandse benade- 21

12 Evenementenhal Gorinchem 15, 16 en 17 maart 2011 Openingstijden: uur Het Deltaprogramma is geen businesscase die je zomaar kunt exporteren VERKENNING Tevens vindt dan Aqua Nederland Vakbeurs plaats! Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Evenementenhal Gorinchem Franklinweg HZ Gorinchem T F I E gorinchem@evenementenhal.nl Ons evenement. UW MOMENT. ring. Zelf was Van de Gughte betrokken bij de Brazilian Dutch Dialogue in Rio de Janeiro. Rond Rio de Janeiro en Sao Paulo hebben zich veel overstromingen voorgedaan. Met het oog op het wereldkampioenschap voetbal en de Olympische Spelen wil de overheid de wateroverlast aanpakken. Daarbij gaat het om de afvoer van grote hoeveelheden water en rampenbeheersing, maar op de workshop bleek dat de Brazilianen daar onderling niet eerder zo openlijk over hadden gesproken. Op dat moment durfden ze hun zwakten te benoemen en dat opende de weg naar verbetering. Vietnam Volgens hoogleraar waterbouwkunde Marcel Stive van de TU Delft is het belangrijk dat er op drie niveaus tegelijk contacten met het buitenland zijn: met overheden, kennisinstellingen en bedrijven. De recente ontwikkelingen in Vietnam zijn daar een goed voorbeeld van. De Vietnamese regering is zeer geïnteresseerd in ons nieuwe Deltaprogramma en wil ook zo n langetermijnplan opstellen voor de Mekongdelta. Afgelopen november heeft Cees Veerman de minister-president en drie ministers ontmoet, vertelt Stive. Tegelijk is gesproken over de aanleg van een lange dijk in de delta, benedenstrooms van Ho Chi Minhstad. Het lijkt heel sterk op de oplossing die wij voor Amsterdam hebben gekozen na de overstromingen van 1916, met de Afsluitdijk en het zoetwaterbekken van het IJsselmeer. Inmiddels hebben wij contact met de Vietnamese overheid en enkele universiteiten om de haalbaarheid te onderzoeken. Nederlandse bedrijven zouden in de uitvoering kunnen stappen. Niet te gretig Ook baggerbedrijf Van Oord ziet de overheidsrelatie met Vietnam als een belangrijke opstap naar een nieuwe markt. Toch past daarbij wel enige bescheidenheid, meent marketingdirecteur Bert Groothuizen. Het is onjuist te denken dat we een schare ingenieursbureaus achter Veerman aan naar Vietnam kunnen sturen, zo waarschuwt hij. Het gaat om partnering. Natuurlijk is er lokale concurrentie, maar met een goed product hoef je daar niet zo bang voor te zijn. Piet Dircke, internationaal directeur water van Arcadis, heeft dezelfde boodschap. Hij noemt de stormvloedkering voor New York als voorbeeld. Op uitnodiging deed Arcadis mee aan de ontwerpprijsvraag. De stad New York was geïnteresseerd, maar wilde zich geen stormvloedkering laten opdringen. Duw niet te hard. Denk met ons mee over klimaatadaptatie, zo liet New York ons weten, aldus Dircke. We moeten dus niet zozeer een showcase opzetten om onze producten te verkopen, maar vooral aanzetten tot samenwerking. Ingenieursuren De omzet van de Nederlandse waterbouw in het buitenland komt voor 80 procent voor rekening van de baggerbedrijven Van Oord en Boskalis. Dat aandeel is zo groot, omdat de baggeraars veel uitvoerend werk doen. De ingenieursbureaus daarentegen geven advies en maken ontwerpen; de omzet daarin is veel lager. Zo wordt voor de hoogwaterbescherming van New Orleans 14 miljard dollar uitgetrokken, maar hebben Arcadis en Royal Haskoning voor slechts een paar honderd miljoen dollar aan opdrachten binnen kunnen halen. Veel werk gaat naar lokale aannemers, merkt Piet Dircke. We moeten de omzetpotentie dus niet overschatten. Bovendien zijn patenten moeilijk af te schermen. Wel roept hij op om scherp te blijven. Door onze topkennis kunnen we hoogwaardige ingenieursuren schrijven. We moeten niet wachten tot landen als Frankrijk na een overstroming bij ons aankloppen. We moeten echt op pad gaan voor de export. Op uitnodiging van de Vietnamese regering heeft Cees Veerman de Nederlandse delta-aanpak toegelicht Stop met Sinterklaas spelen Nederland kan zijn exportpositie nog sterk verbeteren. Stop met Sinterklaas te spelen, meent marketingdirecteur Bert Groothuizen van baggeronderneming Van Oord. Nederland is volgens hem zeer zuiver in de leer en geeft veel ontwikkelingsgeld aan financiële instellingen als de Wereldbank. Wij zien dat allerlei havenprojecten worden uitbesteed aan prijsvechters. Veel van de nieuwe havens vallen na verloop van tijd stil. Nederland zou directe onderhandelingen met een specifiek land moeten voeren over zo n havenproject, maar dan inclusief logistiek, milieurandvoorwaarden, onderhoud en opleiding van specialisten. Dat doen landen als Japan en de Verenigde Staten ook. Uiteindelijk werkt dat veel beter, omdat ontwikkelingsgelden zo veel dwingender kunnen worden besteed, stelt Groothuizen. Hij kent het argument dat via de Wereldbank ontwikkelingshulp wordt losgekoppeld van de belangen van het bedrijfsleven. Dat is op zich te prijzen, maar Nederland laat zo wel kansen liggen." 23

13 interview Expertise Wateringenieurs leren hun vakgebied te ontstijgen van een brug de rivier tijdelijk moest omleggen. Duizenden inwoners moesten daarvoor geëvacueerd worden. Dan vraagt het project dus meer dan watertechnologische skills. Studieblokken De EMBA Water is een specialisatie van het algemene MBAprogramma van de Erasmus Universiteit. De complete opleiding duurt 24 maanden, waarvan er veertien besteed worden aan de algemene studiestof. De studenten krijgen in het eerste studieblok scholing in het ontwikkelen van analytisch en kritisch denken en van leiderschapskwaliteiten. Ook de interactie tussen de organisatie en de omgeving en het gedrag van medewerkers binnen organisaties wordt bestudeerd. Vervolgens krijgt de financiële besluitvorming aandacht. In het vierde studieveld bij dit blok staan de zakelijke besluitvorming en voorafgaande analyses op soms onderling verbonden vakgebieden centraal. Het tweede studieblok duikt dieper in human resources, marketing, financiën, strategie, bedrijfsvoering en dienstverlening. Het derde blok belicht het sturen van strategische veranderingsprocessen, duurzaamheidfacetten en complexe financiële verbanden. Deze fase is hetzelfde als de algemene MBA. Pas in het laatste deel van de studie gaat het specifiek over water. als Sjoerd Vellinga van Paques, die een klassiek technologische achtergrond heeft. Dat worden zeer leerzame discussies. Cases Paul Lelieveld verwoordt aan de hand van een voorbeeldcase het belang van de EMBA voor de studenten: In Cambodja was de drinkwatervoorziening in grote problemen geraakt. Overal werd illegaal water afgetapt en niemand betaalde nog voor zijn drinkwater. Lekkages waren meer regel dan uitzondering en de kwaliteit van het drinkwater was slecht geworden. Nu functioneert het watersysteem goed. Iedereen betaalt, de kwaliteit is goed en lekkages zijn ver teruggedrongen. Dat is geweldig natuurlijk. Voor de EMBA-studenten is het zaak te ontdekken hoe die omslag zich heeft voltrokken. Met daarbij natuurlijk de vraag of zoiets te kopiëren is en wat daar voor nodig is. Die verbetering bleek alleen mogelijk door ook niet-technische ingrepen te doen. Financiële oplossingen, gedragsbeïnvloeding, draagvlak creëren om er maar eens enkele te noemen. Diepgaande studie van vergelijkbare cases levert de studenten een brede gevoeligheid op voor factoren die succes of mislukking bepalen en die zij dus mee kunnen nemen naar hun eigen situatie. RSM Erasmus Universiteit en Wetsus lanceren MBA-opleiding voor water Topwaterleiders gezocht Door Haks Walburgh Schmidt De weg naar de top van de internationale waterwereld loopt straks via Rotterdam en Leeuwarden. Tenminste, als de opzet van de speciale water-mba van Wetsus en RSM Erasmus Universiteit slaagt. Zij gaan in enkele jaren de executives van het water vormen. Een puur technologische aanpak is niet meer voldoende bij internationale watervraagstukken. Brede vaardigheden en leiderschap zijn nodig om de steeds complexere problematiek op het terrein van water de baas te worden. Dat is een van de gedachten achter de nieuwe Executive MBA Water (EMBA Water) die de Rotterdam School of Management (RSM), gelieerd aan de Erasmus Universiteit, samen met het technologisch topinstituut op het gebied van watertechnologie, Wetsus uit Leeuwarden, heeft opgezet. Het is de eerste internationale, Leeuwarden Voor het waterdeel volgen de studenten eens in de zes weken, in modules van woensdag tot zaterdag, colleges bij Wetsus in Leeuwarden. Hier worden zaken als duurzaamheid en leidinggeven aan strategische veranderingen toegepast op de watervakgebieden. Klassikale discussies gaan over wat de werkelijke behoeften van de verschillende internationale markten zijn, hoe private of publieke markten in specifieke regio s functioneren, waarom een oplossing niet overal werkt en welke barrières dan geslecht moeten worden. Verder is er aandacht voor de specifieke risico s van een waterbedrijf en de grootste uitdagingen door klimaatverandering, waterschaarste en afvalwaterbehandeling. In eigen bedrijf De studenten dienen ook een watergerelateerd in company project uit te voeren, waarin bijvoorbeeld duurzaamheid, stakeholder management of corporate governance een rol spelen. Brand-Boswijk licht toe: Dit doet de student voor het eigen bedrijf. Het is meestal een project waar het bedrijf behoefte aan heeft en waarbij de student kan oefenen in de eigen organisatie. Een confidentiality agreement garandeert dat de informatie niet wordt verspreid. Het is dus een soloproject. Krachtenspel In twee internationale excursies zijn ter plaatse grote waterkwesties 24 specifieke MBA-studie voor water. baarheid van water. te bestuderen. Bij het ontwikkelen van leiderschap zal professionele doelen. Ook moet het carrièreverloop 25 Paul Lelieveld, business development director van Wetsus en een belangrijke motor achter het plan, verwoordt de motieven als volgt: De behoefte groeit aan een opleiding die de overwegend technologisch opgeleide ingenieurs in de watersector de kennis en het netwerk biedt om ook andere cruciale elementen in hun besluitvorming mee te kunnen nemen. Zij moeten hun vakgebied als het ware ontstijgen en algemeen leiderschap ontwikkelen. De water-mba is daar voor bedoeld. Behalve Wetsus steunen Aquatech, EWP, Evides, Grontmij, Paques, Philips, Norit en Vitens het initiatief. Als thuisbasis is gekozen voor RSM, die als MBA-opleiding een internationale reputatie geniet. Meer dan waterskills De nieuwe MBA-opleiding richt zich op internationaal georiënteerde en getalenteerde academici, specifiek in de watersector, met minimaal zes jaar ervaring, vertelt Hetty Brand-Boswijk van business development MBA programmes van RSM. Deelname is logistiek haalbaar voor studenten die maximaal zes uur vliegen van Nederland wonen. De studie richt zich op onderwerpen als waterkwaliteit, waterdistributie en de beschik- Het leerdoel is inzicht bieden in de nieuwste effectieve technologische en managementaspecten van waterbeheer. Brand-Boswijk: Ik hoorde van een bedrijf dat in China voor het bouwen zeker het krachtenspel tussen manager en technoloog aandacht krijgen. De managers staan in de rij om in de discussies mee te mogen doen, vertelt Lelieveld. En we zijn blij met iemand Rector George Yip van RSM Erasmus Universiteit en wetenschappelijk directeur Cees Buisman van Wetsus ondertekenen de overeenkomst voor de nieuwe water-mba Strenge toelatingseisen Het EMBA-programma is met circa euro, waarvan 8000 euro voor het specifieke waterdeel, niet goedkoop. Vaak kan deelname alleen met substantiële hulp van de werkgever. Wel is het bedrag aftrekbaar van de belasting en is de betaling gespreid over drie jaar. De aanmelding is eveneens aan strenge voorwaarden gebonden: minimaal vier jaar werkervaring na een academische of HBO-studie en een aantal helder geformuleerde, een solide progressie laten zien. De kandidaat moet een goede beheersing van het Engels hebben. Verder is ervaring in management, teamwork en communicatieve vaardigheden van groot belang.

14 keten Op papier klinkt het mooi: samenwerking in de afvalwaterketen kan beter. Het kan gemeenten en waterschappen veel geld opleveren, tot wel honderden miljoenen euro s per jaar. Waarom gebeurt het dan nog niet op grote schaal? De gemeente Kampen en waterschap Groot Salland vormen een uitzondering en werken al jaren samen aan het beheer van de rioolgemalen. Wat is het geheim van hun succes en wat kan dit betekenen voor de landelijke plannen van VNG en de Unie van Waterschappen? Gemeenten en waterschappen kunnen onder meer samenwerken bij het beheer en onderhoud van rioolgemalen (Foto: Arveon) Goede samenwerking in de afvalwaterketen ontstaat niet bij toeval WATERFLUX Gemalenbeheer 2.0 als speerpunt Door Dick Vat Geen woorden maar daden is altijd de insteek geweest van de gemeente Kampen en het waterschap Groot-Salland. Meer dan tien jaar geleden gingen zij samenwerken bij verschillende, soms elkaar overlappende taken in de afvalwaterketen. Sindsdien is die samenwerking steeds uitgebreid; wederzijds vertrouwen was daarbij hét sleutelwoord. Dat laatste is een van de belangrijkste lessen die in het algemeen getrokken kunnen worden uit deze samenwerking. Tastbare resultaten Het uitvoeren van het beheer en onderhoud van rioolgemalen en bergbezinkbassins door waterschap Groot Salland is een van de speerpunten bij de samenwerking met Kampen en enkele andere omliggende gemeenten zoals Raalte en Olst/Wijhe. De gemeenten blijven bestuurlijk verantwoordelijk voor de afvalwaterzorgplicht, maar besteden een aantal operationele taken, zoals periodiek onderhoud en het verhelpen van storingen, uit aan het waterschap. De uitgangspunten van de samenwerking zijn vastgelegd in een afvalwaterakkoord, de concrete werkwijze in beheerplannen per object. Tastbare resultaten zijn vermindering van vervuiling door calamiteiten en lagere beheerkosten. Cultuurverschillen Landelijk is er behoefte aan goede voorbeelden van succesvolle samenwerking in de afvalwaterketen. Dit was voor de themagroep Stedelijk Water van Waternetwerk aanleiding om het afgelo- pen najaar een studiemiddag te organiseren over de mogelijke vormgeving van het beheer van rioolgemalen in de toekomst: Gemalenbeheer 2.0. Initiatiefnemer Arjan Budding van waterschap Vallei & Eem constateert grote cultuurverschillen in het gemalenbeheer bij gemeenten en bij waterschappen. De huidige taakverdeling in de afvalwaterketen stamt uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Sindsdien is de werkwijze in het beheer van vrijwel dezelfde typen rioolgemalen door gemeenten en waterschappen uit elkaar gegroeid. Vooral het verschil tussen waterschappen en kleinere gemeenten is soms zeer groot. Dat gaat ten koste van de efficiëntie, met onnodige milieubelasting en hogere kosten tot gevolg. Kampen en Groot Salland lieten in hun presentatie zien dat het anders kan. Het is tijd om de status quo te doorbreken en te komen tot een nieuw elan, stelt Budding. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Unie van Waterschappen (UvW) hebben enkele jaren geleden al richtlijnen opgesteld voor het sluiten van regionale afvalwaterakkoorden. Kampen en Groot Salland hebben hun samenwerking volgens deze lijn ingericht. Status quo Maar hoe is de slag te maken naar het afvalwaterbeheer van de toekomst, ofwel afvalwaterbeheer 2.0? Om de huidige kansen te benutten moeten eerst blokkades uit de weg worden geruimd op technisch, organisatorisch en bestuurlijk vlak. 27

15 keten Koersbepalend in water, energie en bodem! Vooral door nieuwe IC-technologie zijn er nu veel meer mogelijkheden dan voorheen om afvalwaterstromen te monitoren en te sturen. Het pompregiem van rioolgemalen is daarbij een bepalende factor. Het inzicht in de milieueffecten van sturing in het afvalwatersysteem is sterk toegenomen, waardoor het mogelijk is nauwkeuriger de optimale afvoercapaciteit van rioolgemalen te bepalen. Om deze kansen goed te kunnen benutten, is samenwerking absoluut noodzakelijk. Alleen dan is het mogelijk om gegevens uit te wisselen en te vertalen naar bruikbare informatie voor het doen van kosteneffectieve investeringen en het efficiënt uitvoeren van operationele beheertaken. Personele problemen Uitbesteding aan het waterschap van beheer en onderhoud van gemalen is een van de meest voor de hand liggende opties bij samenwerking in de afvalwaterketen. Uit de discussies tijdens de studiemiddag van Waternetwerk bleek dat personele problemen van een ervaren medewerker, bijvoorbeeld pensionering, vaak de aanleiding voor verandering zijn. Naar verwachting zullen dergelijke problemen in toenemende mate een belangrijke motivatie vormen voor structurele samenwerking. Ook op landelijk niveau wordt het dreigende tekort aan ervaren personeel gezien als een risico voor de continuïteit van de watersector. Relaxte aanpak Op lokaal bestuurlijk niveau wordt de noodzaak tot samenwerking tussen gemeenten onderling en met het waterschap niet altijd even sterk gevoeld. Kampen en Groot Salland lieten zien dat samenwerken eigenlijk niet moeilijk is. Met gevoel voor humor werd geschetst dat pragmatisch samenwerken milieuwinst en kostenvoordelen oplevert. Uit de discussie na afloop bleek, dat deze relaxte aanpak niet bij toeval is ontstaan. Het waterschap werkt al enkele decennia bewust aan het versterken van het vertrouwen tussen waterschap en inliggende gemeenten. Kampen speelt hier slagvaardig op in en stelt het belang van burger en milieukwaliteit voorop. De vraag blijft dus: waarom gaat het samenwerken in veel gevallen zo moeilijk? Principeakkoord Begin 2010 hebben de UvW en de VNG, na stormachtige discussies, een principeakkoord gesloten. Zij verwachten jaarlijks 380 miljoen euro te besparen in de afvalwaterketen. VNG en UvW hebben vervolgens in april bij de minister van VROM een uitgewerkt voorstel ingediend voor het verbeteren van de doelmatigheid binnen de afvalwaterketen. Dit voorstel gaat uit van juridisch verankerde, regionale samenwerkingsverbanden. In deze plannen wordt onderscheid gemaakt tussen investeringsprogramma s per gemeente en een regionale uitvoering van operationele taken. In het regeerakkoord geeft de nieuwe regering aan dat zij met de verschillende overheden wil werken aan een zo doelmatig mogelijk waterbeheer. Zij zet hiermee de door het vorige kabinet ingezette lijn voort. De nieuwe aanpak afvalwaterketen van VNG en UvW is onderdeel van het landelijke traject doelmatig waterbeheer. Het kabinet geeft gemeenten en waterschappen de komende jaren de ruimte om de afvalwaterketen regionaal uit te werken en in te vullen. Objectieve informatie VNG en UvW starten in 2011 met de regionale implementatie van de samenwerkingsplannen. Bovendien zijn eind vorig jaar de benchmarkresultaten van zowel de waterschappen als de gemeentelijke rioleringszorg gepubliceerd. Waterschappen en gemeenten hebben zo objectieve informatie in handen om hun prestaties in de afvalwaterketen te vergelijken met die van anderen. Samen met de resultaten van de benchmarks, kan het initiatief van VNG en UvW een doorslaggevende rol spelen bij het bereiken van de noodzakelijke cultuuromslag bij samenwerking in de afvalwaterketen. GMB is volop in beweging. Wij stimuleren onszelf en de markt graag om te zoeken naar innovatieve oplossingen voor de uitdagingen Model voor samenwerking AAnleiding van deze tijd. Uitdagingen die vragen om een open houding, een proactieve opstelling en samenwerking met partijen in de keten. GMB wil voor haar opdrachtgevers een partner zijn die functioneert als verbindende schakel wanneer het gaat om water, energie en bodem. Een multidisciplinaire en betrouwbare partner die denkt én doet en daarbij de hele keten als haar werkgebied ziet. GMB ontwerpt, realiseert en onderhoudt onder meer drinkwater- en afvalwaterzuiveringsinstallaties, pompen en gemalen, waterbergingen, riool- en persleidingen, dijken en kades. We reinigen en saneren (water)bodems en bouwen installaties die afval(water) omzetten in energie. In eigen installaties halen we biogranulaat en energie uit slib. En we realiseren voorzieningen voor een optimale mobiliteit en logistiek, zoals verkeersknooppunten, haventerreinen en loodsen. Bij de brainstormsessie over de bestuurlijke aspecten is gebruikgemaakt van een theoretisch samenwerkingsmodel dat met succes is toegepast bij regionale gebiedsontwikkeling. Dat model onderscheidt de volgende drie aspecten: voorwaarden waaraan minimaal voldaan moet worden (o.a. gevoel voor urgentie); tussenproducten tijdens het proces (o.a. vertrouwen); voorwaarden om tot concrete resultaten te komen (o.a. openheid). Het blijkt dat vaak niet aan de minimale voorwaarden wordt voldaan om aan samenwerking te beginnen. Het gaat dan vooral om het ontbreken van het gevoel van urgentie en van wederzijdse afhankelijkheid, het van elkaar kunnen leren. Regionaal zou hier dus aan gewerkt moeten worden. SamenwerkingSmodel Voorwaarden Voor Samenwerking gevoel van urgentie gedeeld verlangen AfhAnkelijkheidsbesef TuSSenproducT vertrouwen kennis draagvlak creativiteit Voorwaarden Voor resultaat openheid veiligheid snelheid inhoudelijkheid besluit 29 Laat u informeren over de nieuwste ontwikkelingen en de koers die GMB vaart. Bel voor meer informatie (0488) of kijk op (Bron: Annemarieke Verbout en Anjo Travaille, NLBWikipedia, Interventietechnieken)

16 Mens in beeld Wat doet een Nederlands waterbedrijf in China? Markus Flick, general manager van de industriewatertak van Evides, heeft het vaker moeten uitleggen. Nederland beschikt over technologische kennis, maar de thuismarkt is klein. Over de grens liggen de mogelijkheden voor echte greenfield ontwikkeling. Nederlanders en Chinezen lijken op elkaar: extreem goede handelaars én technologisch gedreven. Door Arjan Veering Markus Flick, Evides Industriewater Sjanghai is de oostelijke hoofdstad van Nederland De groei zit in de industrie Een membraanbioreactor in Terneuzen, demiwater in de Botlek en Antwerpen en een demo-installatie in het Chinese Jinjie. Het zijn maar enkele voorbeelden. Druk jaar gehad? We hebben verschillende grote projecten opgeleverd, al liepen die natuurlijk veel langer. De eerste contacten met BASF voor een demiwaterinstallatie in Antwerpen stammen zelfs al van twaalf jaar geleden, nog voordat Evides Industriewater als aparte BV bestond. Wij leveren niet alleen water of een installatie, wij doen het hele proces, van ontwerp tot aan beheer. We spiegelen ons graag aan de chemische sector die hoge eisen stelt aan kwaliteit en veiligheid en aan de ontwikkeling van technologie. En inderdaad, ik was veel onderweg dit jaar. Wat zoekt een Nederlands waterbedrijf over de grens? Er bestaat een onderscheid tussen de drinkwater- en de industriewatertak. Hoewel de ontwikkelingen nooit stoppen, zijn de grootste stappen op de Nederlandse drinkwatermarkt wel gezet, zowel qua technologie als qua organisatie. De potentiële groei zit in de industrie, die moet door strengere regelgeving en marktdruk telkens vernieuwen. Maar de Nederlandse markt is klein en er dienen zich weinig greenfield investeringen aan waarbij iets van de grond af wordt opgebouwd. Onze aandeelhouders geven ons de ruimte om verder te kijken, zolang de activiteiten met water te maken hebben. Ons principe is eenvoudig: follow the client. Eerst was dat in de landen om ons heen, maar via de gemeente Rotterdam, een van Evides aandeelhouders, is de link gelegd met Sjanghai, vanwege de onderlinge stedenband. Sjanghai en Rotterdam, twee haven- en watersteden en toch een wereld van verschil? Sjanghai is de oostelijke hoofdstad van Nederland. Chinezen en Nederlanders lijken veel op elkaar. Beiden zijn extreem goede handelaars en zeer kostenbewust. Tegelijkertijd zijn ze ook technologisch gedreven. Kijk eens naar de Chinese universiteiten: die hebben enorme labs ter beschikking en leveren op bestelling onderzoek, advies en indien gewenst een hele installatie. Chinezen hebben een enorme zwak voor gadgets; dat maakt het wel eens moeilijk, omdat Evides en onze partners in NethWater zich niet richten op een glanzende installatie maar op het hele pakket van waterbedrijfsvoering. Daarom is de demo met demiwater bij de pvc-fabriek in Jinjie zo belangrijk. Bent u niet bang dat de technologie straks wordt gekopieerd en u met lege handen staat? Vroeger maakte ik me daar ontzettend druk over, maar inmiddels niet meer. Vroeg of laat vinden ze het toch wel uit. Natuurlijk heb ik makkelijk praten, want Evides integreert meer technieken dan dat het die zelf ontwikkelt. Onze kracht ligt in operate, build, finance & operate -constructies, daar zijn de Chinezen nog niet zo sterk in. De demo-installatie in Jinjie ligt vanwege de strenge winter stil, waardoor we die nu weer kunnen aanpassen en verbeteren. Ondertussen zijn we in onderhandeling over enkele fullscale installaties. Dat is ook China, alles gaat daar razendsnel; binnen een paar jaar staat het eerste project. Waanzinnig spannend. 31

17 NEDERLAND IN DE WERELD NEDERLAND IN DE WERELD [België] Sterke Nederlandse rol in Antwerps industriewater 32 Bouw van een pompstation in Maputo (foto: DHV) [Mozambique] De groei van Maputo is bijna niet bij te houden Het Nederlandse ingenieurs- en adviesbureau DHV maar heel summiere informatie over de situatie. Bij gaat de supervisie houden op de uitbreiding van het intekenen van de leidingen heb je soms nauwelijks een stratenplan. het drinkwaternet van Maputo, de hoofdstad van Mozambique. Tot 2015 zullen grote delen van de De stad groeit bovendien razendsnel. Het is nauwelijks bij te houden met de aanleg van voorzieningen, stad van drinkwaterleidingen worden voorzien, terwijl het reeds bestaande net zal worden verbeterd zegt Bakker, die ook een opmerkelijk fenomeen door leidingen te renoveren of te vervangen door ontwaart. In plaats van dat wij steeds de stadsontwikkeling volgen, volgt de uitdijende stad vaak de grotere buizen. Ook zullen nieuwe aanjaagstations en opslagfaciliteiten worden aangelegd. nieuwe voorzieningen. DHV heeft de leiding en het toezicht over de projecten, die worden uitgevoerd door een Franse en een gelegd in het Maputo Water Supply Plan (MWSP), De uitbreiding van de drinkwatervoorziening is vast- Chinese aannemer. Het doel is dat 1,5 miljoen inwoners van Maputo in 2015 makkelijk toegang hebben ontwikkelingsgeld. Opdrachtgever is FIPAG, de dat deels wordt gefinancierd met Nederlands tot schoon drinkwater. Nu geldt dat voor nog niet de overheidsorganisatie die verantwoordelijk is voor de helft van de in totaal 1,8 miljoen inwoners. drinkwatervoorziening in Maputo. Met het contract Het gaat dus om nieuwe drinkwatervoorziening is 1,4 miljoen euro gemoeid voor een periode van voor zo n à mensen in nog geen 35 maanden. DHV heeft een dochteronderneming drie jaar, een verdubbeling van de capaciteit, schetst in Mozambique, SEED, die nauw bij het project projectmanager Bob Bakker van DHV de opgave. betrokken zal zijn. Het leidingennet moet zich ook uitstrekken tot de slums en de informal settlements, vertelt Bakker: Meer over drinkwater in Mozambique: Dat levert wel verrassingen op, want meestal heb je zoekterm: Maputo Pieter Hoff met zijn Waterboxx (foto: AquaPro) [Verenigde Staten] Waterboxx verslaat Porsche en Apple als innovatie van het jaar Nog één keer terugblikken op 2010: niet de nieuwe hybride supercar van Porsche, niet de LED-lamp van Philips en zelfs niet Apple s ipad, maar de Groasis Waterboxx van AquaPro heeft de innovatieprijs van het Amerikaanse tijdschrift Popular Science gewonnen. De Waterboxx is een vinding van de Nederlandse uitvinder Pieter Hoff, tevens directeur van AquaPro. De schijnbaar eenvoudige bak kan een revolutionaire uitwerking hebben, omdat hiermee zelfs in zeer droge gebieden bomen en planten kunnen groeien. De bak vangt regenwater op en voorkomt dat dat daarna weer verdampt. Het vasthouden van het vocht geeft de hoofdwortel van de boom of plant kans om zich goed te ontwikkelen. De vinding wordt al door wijnbouwers in de Verenigde Staten gebruikt en 600 Amerikaanse kinderen hebben met de Waterboxx bomen geplant in de woestijn. Volgens uitvinder Hoff kan het planten van nieuwe bomen in droge gebieden helpen aan de oplossing van het klimaatprobleem. Voor Popular Science was de Waterboxx the best of what s new in zoekterm: best of what s new Meer nieuws online WaterForum volgt de activiteiten van de Nederlandse watersector op de voet, ook in het buitenland. Op de website WaterForum Online vindt u berichten over nieuwe projecten, overnames en technologische ontwikkelingen, waarbij Nederlandse bedrijven en instellingen over de gehele wereld betrokken zijn. In de Antwerpse haven gaan dit jaar twee grote industriewaterprojecten met sterke Nederlandse inbreng van start. Vanaf januari levert Evides Industriewater aan chemieproducent BASF proces- en demiwater, waarvoor het twee nieuwe zuiveringen heeft gebouwd: één in Nederland en één op het terrein van BASF. Het andere project is een demiwaterinstallatie die het Belgische Induss laat bouwen voor de (petro)chemische industrie en waarvoor watertechnologiebedrijf RWB Services uit Almelo de installatie ontwerpt en levert. De levering van proces- en demiwater aan BASF door Evides Industriewater (EIW) is een echt grensoverschrijdend project. De BASF-fabriek ligt in het noordelijk havengebied van Antwerpen, niet ver van een bestaande transportleiding die zoet rivierwater van de Biesbosch naar Zeeuws-Vlaanderen brengt. In het Zeeuwse Rilland heeft EIW nu een zuivering gebouwd om uit dat rivierwater proceswater te produceren. Dat proceswater 1500 m 3 per uur gaat vervolgens naar de Antwerpse vestiging van BASF. [Groot-Brittannnië / Saoedi-Arabië] Saoedi s en Pepsi besparen water met Drentse hightech monitoring Dacom-directeur Jan Hadders ziet hoe de Saoedische minister van Landbouw (links) en de directeur van het landbouwontwikkelingsbedrijf (rechts) het contract ondertekenen voor het waterbesparingsproject (foto: Dacom) Bouw van de Evides-demiwaterfabriek op het terrein van BASF in Antwerpen (foto: BASF) Het Emmense bedrijf Dacom levert de multinational PepsiCo een gewasmanagementsysteem, waarmee de telers van de frisdrankgigant hun watergebruik en CO 2 -uitstoot kunnen verminderen. Het zogenaamde icrop-systeem maakt gebruikt van de gegevens van bodemvochtsensoren en weerstations, waarmee het een precies beeld van de benodigde irrigatie kan geven. Een vergelijkbaar systeem hanteert Dacom ook in Saoedi-Arabië waar het vier jaar lang, in opdracht van het Saoedische ministerie van Landbouw, een waterbesparingsproject in de agrarische sector uitvoert. PepsiCo wil in het Verenigd Koninkrijk de komende vijf jaar het waterverbruik en de CO 2 -uitstoot bij het telen van grondstoffen terugdringen. Daarvoor gaat het werken met het icrop-systeem dat Dacom samen met de universiteit van Cambridge heeft ontwikkeld. De bodemsensoren geven exacte informatie over de behoefte aan water, terwijl de weerstations alle Daarvan wordt 30 procent weer verder opgewerkt tot demiwater in een speciale demiwaterfabriek, die Evides op het terrein van BASF heeft gebouwd. Na uitgebreide, laatste tests in november en december kan in januari de productie en levering van proces- en demiwater beginnen. In een ander deel van de Antwerpse haven bouwt het nieuwe Belgische industriewaterbedrijf Induss ook een waterfabriek, die demiwater aan de (petro)chemische industrie gaat leveren. Het Almelose RWB Water Services ontwerpt en levert de zuiveringsinstallatie en zorgt voor de inbedrijfstelling. Deze waterfabriek gaat het demiwater uit leidingwater maken, met een begincapaciteit van 800 m 3 per uur. Wel zijn er plannen om in de toekomst oppervlaktewater als bron te gebruiken. Behalve de zuivering wordt ook een distributienet van 14 kilometer aangelegd. In juni moeten de fabriek en de leidingen klaar zijn. Uitgebreide artikelen over beide industriewaterprojecten: zoekterm: Antwerpen noodzakelijke gegevens leveren over de weersituatie. Daarop baseren de telers hun keuze om hun land wel of niet te irrigeren. Proeven op twintig bij Pepsi betrokken landbouwbedrijven hebben aangetoond dat het water veel efficiënter (zelfs tot 90 procent) kan worden gebruikt. Ook in Saoedi-Arabië moeten bodemsensoren en weerstations de landbouwers een beter inzicht geven in de reële waterbehoefte van hun gewassen. Het ministerie van Landbouw heeft Dacom de opdracht gegeven om de komende vier jaar bij tachtig telers het Agri Yield -systeem te introduceren. Met de verkregen data kan Dacom hen adviezen geven voor irrigatie en mogelijke waterbesparing. In Saoedi-Arabië gebruikt de agrarische sector 88 procent van het beschikbare zoetwater en het ministerie van Landbouw wil dat waterverbruik terugdringen. Meer over irrigatie en monitoring: zoekterm: Dacom 33

18 Service Ag e n da c o lo f o n januari, Roemenië 17 februari, Nieuwegein Handelsreis watertechnologie Roemenië Waterbouwconferentie 2011 De reis is bedoeld voor toeleveranciers en producenten in de watertechnologiesector. De missie richt zich op marktkansen in Roemenie en grote aanbestedingen met Europese structuurfondsen in de grootschalige communale drink -en afvalwatersector in urbane gebieden. Doel van de missie is matchmaking met lokale partners in de private sector en inzicht verkrijgen in aanbestedingsprocedures. Organisatie: NL EVD Internationaal Website: Op welke manieren wordt er geïnnoveerd in de waterbouwsector? En welke kansen liggen er voor de Nederlandse waterbouw op de internationale markt? Leer tijdens de Waterbouwconferentie 2011 van grote projecten en hoor de eerste resultaten van het pilot project Zandmotor. Website: Informatie en aanmelden: klant@bouw-instituut.nl maart, Gorinchem 27 januari, Utrecht Aqua Nederland Vakbeurs Debat Waterveiligheid Hoogwaterbescherming is voor een duurzaam Nederland (een parafrase voor houdbaar laagland) cruciaal. De dynamiek van het watersysteem verandert voortdurend. Door klimaatverandering kunnen rivierafvoeren sterker gaan variëren, zal de zeespiegel versneld stijgen waardoor eveneens het rivierpeil omhoog zal gaan en zullen stormen heftiger worden zowel qua kracht als qua duur. Ook het grondwatersysteem in kustgebieden zal zich in verband hiermee wijzigen, bijvoorbeeld meer (zoute) kwel. Hoe kunnen deze fenomenen in het drukbevolkte Nederland opgevangen worden? Organisatie: KIVI NIRIA Programma en aanmelden: 3 februari, Utrecht RIONED-dag Het jaarlijkse congres voor professionals op het gebied van riolering met actuele ontwikkelingen, verdiepende parallelprogramma's en ruimte voor ontmoeting. Organisatie: Stichting RIONED Programma en aanmelden: Aqua Nederland Vakbeurs is drie dagen lang hét trefpunt waar ondernemers en relaties uit de waterbranche elkaar ontmoeten. De vakbeurs richt zich op waterbehandeling, watermanagement en watertechnologie. De vakbeurs wordt in samenwerking met de branchevereniging Aqua Nederland georganiseerd. Organisatie: Evenementenhal Gorinchem Website: Symposium Bodemenergie/WKO Op het symposium zullen de drie belangrijkste partners in WKO-projecten, namelijk waterbedrijven, provincies en de WKO-branche, met elkaar in contact worden gebracht. Deze partners ontmoeten elkaar vaak in conflictueuze situaties, omdat er tegengestelde belangen zijn. Door de drie branches de gelegenheid te geven hun verhaal naar voren te brengen en aan te geven wat voor hen belangrijk is, kan er meer begrip ontstaan voor ieders standpunt. Organisatie: Waternetwerk Website: NovaForum Business Media BV Postbus AE Pijnacker Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren. Uitgever NovaForum Business Media BV Hoofdredactie Arjan Veering, redactie@waterforum.net Eindredactie Sandra Meulenbelt, redactie@waterforum.net maart, Gorinchem Rioleringsvakdagen Rioleringsvakdagen is een driedaagse vakbeurs waar ondernemers en relaties binnen het vakgebied riolering elkaar kunnen ontmoeten. Leveranciers tonen een scala aan producten en diensten, zodat de beurs een breed overzicht biedt van het aanbod in de rioleringsbranche. Organisatie: Evenementenhal Gorinchem Website: 24 maart, Arnhem Kennisdag Inspectie Waterkeringen februari, WaterForum Magazine is een uitgave van: Dit jaar zal deze dag in het teken staan van het thema Crisis. Zowel crisis als gevolg van een calamiteit, als de economische crisis en de mogelijke gevolgen hiervan op beschikbare budgetten. De vraag hoe meer te doen met minder en het benutten van de kansen van de crisis loopt als een rode draad door het programma van de kennisdag. Organisatie: STOWA en RWS - Waterdienst Website: Met medewerking van Jeroen Bezem, Jac van Tuijn, Dick Vat Haks Walburgh Schmidt Secretariaat Sandra Alberts, Tamara Drevijn , secretariaat@waterforum.net Verkoop Kick van Poeteren, Matthijs Onland , adverteren@waterforum.net Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via secretariaat@waterforum.net Vormgeving MarkDesign, Hoofddorp a d v e r t e n ti e i n d e x Adverteerder Pag. Atlas Copco Compressors Nederland 10 Biothane Systems International 14 Evenementenhal Gorinchem 4/22 GMB 28 ITT Water & Wastewater Nederland B.V. 2 KIWA Nederland 16 Krohne 26 MWH Global 35 Prominent 26 Rossmark 36 Veolia Water Nederland 30 Wetsus 20 Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten Website van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Telefoon info.nl@atlascopco.com contact@veoliawater info@gmb.eu ittwwwnl@itt.com info@kiwa.nl infonl@krohne.com MWHdelft@nl. info@prominent.nl info@rossmark.nl contact@veoliawater.nl info@wetsus.nl Onze duurzame groei Copyright NovaForum Business Media BV, Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever. MWH zet al meer dan 160 jaar haar voetstappen in de wereld van advies- en ingenieursdiensten; binnen dit mondiale netwerk koppelen we internationale kennis aan onze lokale kracht. Daarmee bieden we onze opdrachtgevers innovatieve oplossingen. Deze basis maakt het mogelijk om onze ambities te verwezenlijken binnen het kader van onze visie op duurzaamheid - Building a Better World. Onze focus ligt de komende jaren op groei. In de kwaliteit van onze dienstverlening maar ook in de verbreding van onze expertises, zoals: adviseren van industrieën en havengebieden op het gebied van milieu, bodem en emissie; (her)ontwikkelen van locaties in de stad en in het buitengebied; realiseren van duurzaamheid in een tijd van bezuinigingen; bereiken van klimaatdoelstellingen; adviseren bij het leveren van schoon drinkwater, het zuiveren van vervuild water en ervoor te zorgen dat we in Nederland droge voeten houden. We zoeken nieuwe specialisten die binnen MWH willen werken aan hun eigen duurzame groei. Ben jij een specialist op een van onze terreinen, volop in de groei of al flink uitgegroeid? Kijk op onze website voor informatie over MWH en actuele vacatures. 34 MWHglobal.nl WerkenbijMWH.nl

19 Afvalwater Proceswater Drinkwater Hoogste betrouwbaarheid, laagste kosten Tijdelijke oplossingen voor uw demi- of ketelvoedingswater 24 uursservice, 365 dagen per jaar Rossmark Waterbehandelinginstallaties Hoogwaardige oplossingen voor industrie en overheid Rossmark Waterbehandeling b.v. Celsiusstraat 34 Postbus BG Ede T F E info@rossmark.nl