Opportunisme bij aanbestedingen inhuur ICT personeel Overheidsinkoper staat goed inkoopresultaat in de weg

Transcriptie

1 Opportunisme bij aanbestedingen inhuur ICT personeel Overheidsinkoper staat goed inkoopresultaat in de weg Master Thesis Procurement MBA Nyenrode J.M. Haverkate Datum van verdediging: 27 september 2011

2 Master Thesis Opportunisme bij aanbestedingen inhuur ICT personeel Overheidsinkoper staat goed inkoopresultaat in de weg Opleiding Procurement MBA Auteur Joost Haverkate Contactgegevens auteur / Onderwerp Master Thesis Opdrachtgever Combined Business Power B.V. Bedrijfsbegeleider Sjoerd Oskam Academisch begeleider Prof.dr.ing. Jacques J.A.M. Reijniers MBA 2e beoordelaar Prof. Peter Doeve PhD Datum van verdediging 27 september 2011 Status Definitief

3 Voorwoord Tweeënhalfjaar geleden stond ik aan de vooravond van een groot avontuur. Ik had besloten dat ik weer wilde gaan studeren en had gekozen voor de Procurement MBA van Nyenrode. Deze opleiding bood mij de ideale mix tussen inkoop en bedrijfskunde en paste goed in het toekomstplaatje wat ik voor ogen had. Na een lang weekend Dublin zei ik mijn sociale leven gedag en stortte ik mij volledig op mijn studie. Dit probeerde ik zo goed mogelijk te combineren met mijn werk, met als gevolg dat ik vele weekenden en avonden met de neus in de boeken zat of werkte aan één van de vele opdrachten. Het moment is daar om het avontuur waardig af te sluiten. Hiervoor ben ik een half jaar geleden gestart met een onderzoek naar een fenomeen waar ik als inkoopadviseur in de dagelijkse praktijk mee te maken heb. Het betreft hier opportunisme bij Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel. Het proces van onderzoeken is een proces geweest van vallen en opstaan. Echter, mijn fascinatie voor het onderwerp is gedurende het proces alleen maar gegroeid. Het resultaat van dit onderzoek is verwoord in de scriptie die nu voor u ligt. Dit voorwoord wil ik graag gebruiken om een aantal mensen te bedanken. Zonder deze mensen zou ik niet staan waar ik nu sta. Allereerst wil ik mijn scriptiebegeleider Prof.dr.ing. Jacques J.A.M. Reijniers MBA bedanken voor zijn begeleiding, kritische blik en adviezen. Ook wil ik mijn directeur Sjoerd Oskam hartelijk danken voor zijn steun en vertrouwen. Sjoerd heeft mij de kans geboden om deze MBA te volgen en heeft mij op vele manieren geholpen, zowel gedurende de opleiding als bij het schrijven van de scriptie. Daarvoor ben ik hem zeer dankbaar. Verder wil ik iedereen bedanken die een bijdrage hebben geleverd aan deze scriptie. De geïnterviewden wil ik bedanken voor de interessante en open gesprekken. Daarnaast wil ik mijn collega s bedanken voor hun hulp, geduld en goede ideeën. Als laatste wil ik mijn vriendin bedanken voor haar steun tijdens de afgelopen tweeënhalfjaar. Zij heeft voor een situatie gezorgd waarin ik studie, werk en privé optimaal kon combineren. Astrid, bedankt voor je onvoorwaardelijke steun! Zonder jouw steun was het een ondoenlijke opgave geweest. Nu, tweeënhalfjaar later, is het avontuur ten einde. Al het harde werken heeft een berg aan kennis, inzichten, werkwijzen en ervaringen opgeleverd waar ik de rest van mijn leven profijt van zal hebben. Het is een unieke kans geweest en ben blij dat ik deze met beide handen heb gegrepen. Joost Haverkate Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 3 van 122

4 Inhoudsopgave MANAGEMENTSAMENVATTING INLEIDING Aanleiding voor het onderzoek Onderzoeksdoel Onderzoeksvragen Onderzoeksveld Relevantie van het onderzoek Opbouw van de scriptie LITERATUURVERKENNING Zoekmethode Het begrip opportunisme Bepalende factoren van opportunisme Vormen van opportunisme Gevolgen van opportunisme Oplossingen om opportunisme te beperken Centrale observatie Onderzoeksmodel HYPOTHESEN Bepalende factoren van opportunisme Vormen van opportunisme Gevolgen van opportunisme Oplossingsrichtingen om opportunisme te beperken Overzicht hypothesen ONDERZOEKSONTWERP ONDERZOEKSRESULTATEN Bepalende factoren van opportunisme Vormen van opportunisme Gevolgen van opportunisme Oplossingsrichtingen om opportunisme te beperken CONCLUSIES & DISCUSSIE Conclusies Discussie Suggesties voor verder onderzoek AANBEVELINGEN LITERATUURLIJST Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 4 van 122

5 BIJLAGE A: ANALYSE AANBESTESTEDINGSKALENDER BIJLAGE B: SAMENVATTING ARTIKELEN OPPORTUNIME IN KOPER-LEVERANCIER RELATIES.. 88 BIJLAGE C: SAMENVATTING ARTIKELEN OPPORTUNISME IN PUBLIEKE AANBESTEDINGEN BIJLAGE D: NADERE ONDERBOUWING ONDERZOEKSONTWERP BIJLAGE E: INTERVIEW TOPIC LIJST BIJLAGE F: OVERZICHT GEÏNTERVIEWDEN BIJLAGE G: RELEVANTE CITATEN TER ILLUSTRATIE VAN DE HYPOTHESEN Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 5 van 122

6 Managementsamenvatting De aanleiding en het probleem Als inkoopadviseur constateer ik in de dagelijkse praktijk dat er in offertes steeds vaker beloften worden gedaan, waarvan de aanbestedende dienst vermoedt dat deze hoogstwaarschijnlijk niet worden nagekomen. Het is mijn overtuiging dat door dit fenomeen het voor aanbestedende diensten steeds moeilijker wordt om daadwerkelijk te kunnen kiezen voor de beste aanbieding. Het doel van het inkoopproces, namelijk het vergroten van de value for taxpayers money, wordt daardoor in gevaar gebracht. Het risico bestaat dat deze ontwikkeling een sneeuwbaleffect heeft, met als gevolg dat er bij aanbestedingen een soort schijnwerkelijkheid ontstaat. Het is mijn overtuiging dat dit voor zowel aanbestedende diensten als inschrijvende partijen geen wenselijke ontwikkeling is en daarom gekeerd moet worden. Deze overtuiging is voor mij de aanleiding geweest om dit fenomeen nader te onderzoeken, waarbij ik mij richt op het specifieke gebied van Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel. Op basis van een eerste globale literatuurverkenning ben ik tot de conclusie gekomen dat het hierboven beschreven fenomeen een vorm van opportunisme is. Opportunisme wordt in de literatuur gedefinieerd als gedrag dat is gericht op het vergroten van het eigenbelang door actief of passief te handelen in strijd met expliciete en impliciete overeenkomsten. Om het probleem te kunnen oplossen en het inkoopresultaat te kunnen beïnvloeden is inzicht nodig in het fenomeen opportunisme. De doelstelling De doelstelling van het onderzoek is dan ook het verkrijgen van kennis en inzicht in de factoren die leiden tot opportunistische inschrijvingen bij Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel, de verschillende vormen hiervan en de gevolgen. Daarnaast dient het onderzoek oplossingsrichtingen te identificeren om opportunistische inschrijvingen zo veel mogelijk te beperken. Het onderzoek is er op gericht om de betrokkenen inzichten aan te dragen die hen in staat stellen om het probleem op te lossen. De literatuur en de hypothesen Bij de start van het onderzoek is er een literatuurverkenning uitgevoerd en zijn per onderzoeksvraag de meest relevante elementen in kaart gebracht. Hierbij is vooral gekeken naar de literatuur die specifiek betrekking heeft op koper-leverancier relaties en publieke aanbestedingen, omdat die het beste aansluit bij het onderwerp van dit onderzoek. Het resultaat hiervan is dat er: 1. zes bepalende factoren in kaart gebracht die leiden tot opportunisme; 2. twee hoofd vormen van opportunisme zijn geïdentificeerd; 3. twee categorieën van gevolgen benoemd zijn; 4. vier strategieën in kaart zijn gebracht als mogelijke oplossingsrichting. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 6 van 122

7 Het resultaat van de literatuurverkenning is vertaald in een onderzoeksmodel (zie afbeelding hiernaast). Voor elk element van het onderzoeksmodel is een hypothese opgesteld. Bepalende factoren van opportunisme Incomplete contracten Onvolmaakt handhaven contracten Kwaliteit niet contracteerbaar Informatie asymmetrie Vormen van opportunisme Prijs Kwaliteit Oplossingen om opportunisme te beperken Monitoren Beloning Selectie Het onderzoek en de resultaten De hypothesen zijn getoetst als onderdeel van het kwalitatief survey onderzoek. De Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel vormen de centrale onderzoekseenheid. Deze te onderzoeken situatie kent twee actoren, namelijk de aanbestedende diensten en de inschrijvende partijen. Beide actoren zijn als informant betrokken in het onderzoek. Voor de selectie van de informanten is voor beide actoren gebruik gemaakt van een gerichte steekproef (ook wel beredeneerde steekproef). Als dataverzamelingsmethode is gebruik gemaakt van het interview op basis van een topiclijst. De data die de interviews hebben opgeleverd zijn geanalyseerd op fragment niveau, zodat de verschillende factoren, vormen, gevolgen en oplossingen gedetailleerd in beeld gebracht worden. De resultaten worden hieronder per onderzoeksvraag weergegeven. Lock-in Verstoring van de beloningen Gevolgen van opportunisme Laag vertrouwen Tegenvallende kwaliteit Stijgende kosten Onmogelijk beste aanbieding te selecteren Socializatie De bepalende factoren die leiden tot opportunisme Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat het onvolledig controleren en handhaven van contracten, het feit dat de kwaliteit van dienstverlening niet contracteerbaar is ten tijde van de aanbesteding en het ontstaan van een lock-in situatie de belangrijkste factoren zijn. Daarnaast blijkt uit de data dat de moeilijkheid om opportunisme te detecteren en een verstoring van de beloningstructuur ook belangrijke factoren zijn die leiden tot opportunisme. Contractuele incompleetheid wordt eveneens als een belangrijke factor gezien, echter wordt niet door alle informanten onderschreven. Bewuste sturing Contractuele incompleetheid Verder geeft de data inzicht in nog vier factoren die mogelijk leiden tot Onvolledig controleren en handhaven opportunisme in aanbestedingen van inhuur ICT personeel en welke niet Sneeuwbaleffect Kwaliteit niet contracteerbaar Mate van opportunisme Lock-in situatie Informatie asymmetrie direct uit de literatuurverkenning naar voren zijn gekomen. Zo wordt het onvoldoende belang hechten aan een goede aanbesteding gezien als een Onvoldoende belang Verstoring van de belangen bepalende factor. Verder blijkt dat naïviteit aan de kant van de aanbestedende dienst een bepalende Naïviteit factor kan zijn. Ook blijkt uit de data Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 7 van 122

8 dat het sneeuwbaleffect een belangrijke factor kan zijn, waarbij de ene inschrijver reageert op het opportunisme van een ander, om zodoende kans te blijven maken op opdrachten binnen de overheid. Tot slot blijkt uit de data dat de mogelijkheid tot opportunistisch inschrijven bewust wordt geboden om zodoende te kunnen sturen richting de gewenste partij. De vormen van opportunisme De onderzoeksresultaten laten zien dat het bieden van lage uurtarieven op functies, waarvan verwacht wordt dat deze weinig gevraagd of geleverd gaan worden, gezien wordt als een vorm van opportunistisch inschrijven. Duidelijk is gebleken dat het offreren van uurtarieven in aanbestedingen inhuur ICT personeel een rekenkundig spel is geworden waarbij geselecteerd worden centraal staat. De andere vorm van opportunistische inschrijvingen die blijkt uit de onderzoeksresultaten is op het gebied van kwaliteit. Uit de data is gebleken dat de kwaliteit die wordt aangeboden in offertes vaak hoger is dan de kwaliteit die daadwerkelijk geleverd wordt. Hierbij moet wel een onderscheid gemaakt worden in de kwaliteit van de daadwerkelijke dienstverlening en de antwoorden op de kwalitatieve vragen. Vooral de inschrijvers gaan in op de antwoorden op de kwalitatieve vragen, waarbij zij constateren dat deze vaak afwijken van de werkelijkheid en erop gericht zijn om geselecteerd te raken. De gevolgen van opportunisme Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat vooral een laag vertrouwen als voornaamste gevolg wordt gezien in geval van opportunisme in aanbestedingen inhuur ICT personeel. Door met name de contractmanagers wordt ook tegenvallende kwaliteit als gevolg van opportunistische inschrijvingen ervaren. Verder blijkt als gevolg dat het voor aanbestedende diensten moeilijker wordt om daadwerkelijk voor de economisch meest voordelige inschrijving te kiezen, omdat de inschrijving vaak afwijkt van de werkelijkheid. Oplossingsrichtingen om opportunisme te beperken Uit de onderzoeksresultaten blijkt een meer gedifferentieerd beeld ten aanzien van de hypothesen. De oplossingsrichting waarbij de kwalitatieve beoordeling en de prijsbeoordeling wordt gescheiden, wordt breed gesteund door de verzamelde data. Dit betekent dat zowel contractmanagers, inkopers als inschrijvers voorstander zijn om prijs niet mee te nemen in de boordeling van de aanbesteding, maar om deze prijs in concurrentie tot stand te laten komen in de vorm van een mini-competitie. Uit de onderzoeksresultaten blijkt ook dat monitoring als goede oplossingsrichting wordt gezien, echter dient zich dit wel te beperken tot een klein aantal en goed meetbare KPI s. Daarnaast wordt dit niet als oplossing gezien voor op korte termijn, omdat een aanbestedende dienst als het ware een reputatie moet opbouwen die uitstraalt dat zij consequent controleert en handhaaft. De onderzoeksresultaten laten verder zien dat een oplossing, in de vorm van het geven van een voordeel in mini-competities aan partijen die goed scoren op de KPI s, met enthousiasme wordt ontvangen. Wel moet nog goed worden nagedacht over de praktische invulling en de juridische haalbaarheid, maar de oplossingsrichting zet in ieder geval aan tot nadenken over een andere manier van belonen. De oplossingsrichting die maar door een deel van de informanten wordt ondersteund is de oplossing waarbij in de aanbesteding wordt gestreefd naar verenigbare doelen. Dit zou zich Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 8 van 122

9 moeten vertalen in het onderkennen van elkaars doelen en het gebruiken van zeer functionele specificaties. Hiervan wordt door de informanten de meerwaarde ingezien, maar als op zichzelf staand onvoldoende om opportunisme daadwerkelijk te beperken. Twee andere oplossingsrichtingen die nauw met elkaar samenhangen hebben tot veel discussie geleid in de interviews. Dit heeft een gedifferentieerd beeld opgeleverd waarbij veel informanten het eens zijn met de hypothesen, maar wel een aanvulling hebben. Daarnaast waren er informanten die het niet eens waren met de hypothesen. De eerste oplossingsrichting is die van het belonen door het halfjaarlijks verlengen van de contracten. Veel informanten zijn het eens met deze oplossing, maar enkelen geven wel aan dat de periode van een half jaar te kort is. Daarbij is één van de inkopers niet gecharmeerd van de oplossing, omdat hij van mening is dat een raamovereenkomst niet langer dan vier jaar mag duren. De andere oplossingsrichting is het regelmatig aanbesteden om ook nieuwe partijen de kans te geven preferred supplier te worden. Een groot deel van de informanten onderkent dat deze oplossing opportunisme kan tegengaan, maar zien nog wel enkele praktische problemen. Eén daarvan is het beperkt houden van de kosten van de regelmatig aanbestedingen en de kosten van het managen van de vele leveranciers. Bij de invulling van deze oplossingsrichting zou dus nadere aandacht moeten zijn voor de praktische en juridische haalbaarheid. De discussie en de aanbevelingen Uit de conclusie blijkt dat de betrokkenen zich bewust zijn van het probleem en de oorzaken herkennen. Dus we weten het met elkaar wel, maar we krijgen het niet voor elkaar om het probleem te verhelpen. Op basis van de onderzoeksresultaten geef ik in een antwoord op de vraag hoe dat kan en wat we moeten doen om het wel te verhelpen. Het probleem is dus dat een goed inkoopresultaat in gevaar wordt gebracht. De oorsprong van dit probleem ligt in de aanbesteding en de wijze waarop wordt ingeschreven. Het is echter een valkuil om de oplossing van het probleem te zoeken in de aanbesteding zelf, omdat daar ook de oorsprong van het probleem ligt. Desondanks is dit de valkuil waar veel overheidsinkopers (inkopers die vooral aanbestedingsspecialist zijn) instappen. Mijn conclusie is dat de overheidsinkoper Huidige focus overheidsinkoper Opportunisme inschrijvers gericht is op het behalen van een goed aanbestedingsresultaat en zich niet verantwoordelijk voelt voor het 2) Aanbesteding 3) Contractmanagement inkoopresultaat. Het probleem kan dan ook alleen verholpen worden wanneer 1) Doel en Strategie Aanbestedingsresultaat 4) Inkoopresultaat zowel de interne klant, de contractmanager als de inkoper zich realiseren dat een goed inkoopresultaat het resultaat is van het gehele Noodzakelijke focus overheidsinkoper voor goed inkoopresultaat inkoopproces. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 9 van 122

10 Door de focus te richten op het gehele inkoopproces is opportunisme in aanbestedingen te beperken en ligt de nadruk op het behalen van een goed inkoopresultaat. Hoe de focus moet zijn wordt hiernaast schematisch afgebeeld. Kortom, wil je het probleem van opportunistische inschrijvingen voorkomen en streven naar een goed inkoopresultaat, dan moet de focus op alle fasen van het inkoopproces zijn gericht. De inkoper die handelt als een aanbestedingsspecialist en alleen gefocust is op een goed aanbestedingsresultaat staat een goed inkoopresultaat in de weg. Om het probleem te verhelpen is behoefte aan een inkoper die zichzelf ziet als regisseur van het inkoopproces en niet alleen als aanbestedingsspecialist. De verandering in focus vormt de noodzakelijke basis voor het reduceren van opportunisme bij aanbestedingen. Het onderzoek wordt daarnaast afgesloten met enkele concrete aanbevelingen om specifiek op het gebied van inhuur ICT personeel een goed inkoopresultaat te realiseren: 1. Focus op inkoopresultaat en niet op aanbestedingsresultaat; 2. Laat prijs buiten de aanbesteding en vraag geen onzin; 3. Maak de mini competitie belangrijker dan de aanbesteding; 4. Focus op monitoren, belonen en straffen. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 10 van 122

11 1 Inleiding Deze inleiding start met een beschrijving van de aanleiding van het onderzoek gevolgd door de doelstelling die ik met het onderzoek wil bereiken. Daarna volgt de vraagstelling die centraal staat in het onderzoek. Vervolgens wordt een korte beschrijving gegeven van het onderzoeksveld. Tot slot wordt de relevantie van het onderzoek nader onderbouwd en wordt beschreven hoe de thesis is opgebouwd. 1.1 Aanleiding voor het onderzoek Als inkoopadviseur begeleid ik vele aanbestedingen van diensten. Bij deze aanbestedingen constateer ik dat er in offertes steeds vaker beloften worden gedaan, waarvan de aanbestedende dienst vermoedt dat deze hoogstwaarschijnlijk niet worden nagekomen. Het lijkt er zelfs op dat deze beloften enkel worden gedaan met als doel om het contract gegund te krijgen. Echter, ten tijde van de aanbesteding is (vaak) niet objectief vast te stellen dat de beloften daadwerkelijk niet worden nagekomen en dus is de aanbestedende dienst genoodzaakt de offertes sec te beoordelen op wat er op papier beloofd wordt. Het is mijn overtuiging dat door dit fenomeen het voor aanbestedende diensten steeds moeilijker wordt om daadwerkelijk te kunnen kiezen voor de beste aanbieding. Het doel van het inkoopproces, namelijk het vergroten van de value for taxpayers money, wordt daardoor in gevaar gebracht. Immers, de aanbestedende dienst kiest voor de aanbieding met de beste beloften, maar heeft nog geen zekerheid over de mate waarin deze beloften worden nagekomen. Het risico is dat deze ontwikkeling een sneeuwbaleffect heeft, met als gevolg dat er een soort schijnwerkelijkheid ontstaat. In deze schijnwerkelijkheid winnen de partijen die het meeste durven te beloven de aanbestedingen, los van de feitelijke prestatie. De aanbesteding komt hiermee steeds verder weg te staan van de werkelijkheid. Het is mijn overtuiging dat dit voor zowel aanbestedende diensten als inschrijvende partijen geen wenselijke ontwikkeling is en daarom gekeerd moet worden. Deze overtuiging is voor mij de aanleiding geweest om dit fenomeen nader te onderzoeken. Dit fenomeen zie ik onder andere in toenemende mate voorkomen bij Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel. In de vele gesprekken die ik voorafgaand aan het onderzoek met aanbestedende diensten en inschrijvende partijen heb gehad, is mij duidelijk geworden dat dit niet alleen mijn ervaring is, maar dat vele aanbestedende diensten en inschrijvende partijen deze ervaring delen. Dit onderzoek richt zich specifiek op Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel, maar de resultaten kunnen ook zeker van belang zijn in geval van Europese aanbestedingen van andere diensten. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 11 van 122

12 Op basis van een eerste globale literatuurverkenning ben ik tot de conclusie gekomen dat dit fenomeen een vorm van opportunisme is. Opportunisme wordt in de literatuur gedefinieerd als gedrag dat is gericht op het vergroten van het eigenbelang door actief of passief te handelen in strijd met expliciete en impliciete overeenkomsten. Centraal in dit onderzoek staat dan ook het begrip opportunisme. Dit begrip wordt in hoofdstuk 2 nader uiteengezet. 1.2 Onderzoeksdoel In de vorige paragraaf wordt de aanleiding beschreven voor het onderzoek en wordt het probleem geschetst. Het probleem is kortweg dat de aanbesteding een schijnwerkelijkheid creëert, met als resultaat dat het doel van de aanbesteding steeds vaker niet behaald wordt. Om dit probleem te kunnen oplossen en het resultaat te kunnen beïnvloeden is inzicht nodig in het fenomeen opportunisme. Onderstaand figuur geeft de scope van het onderzoek aan. Aanbesteden creëert een schijnwerkelijkheid Probleem Scope onderzoek Factoren die leiden tot opportunisme Vormen van opportunisme Oplossingensrichtingen Gevolgen van opportunisme Doel bereikt? Resultaat Figuur 1: Scope onderzoek Het onderzoek is gericht op het verkrijgen van kennis en inzicht in de factoren die leiden tot opportunistische inschrijvingen bij Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel, de verschillende vormen hiervan en de gevolgen. Daarnaast dient het onderzoek oplossingsrichtingen te identificeren om opportunistische inschrijvingen zo veel mogelijk te beperken. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 12 van 122

13 1.3 Onderzoeksvragen Op basis van de aanleiding en de doelstelling van het onderzoek zijn de volgende onderzoekvragen geformuleerd: 1. Welke factoren leiden tot opportunistische inschrijvingen? 2. Welke vormen van opportunistische inschrijvingen zijn er? 3. Wat zijn de gevolgen van opportunistische inschrijvingen? 4. Wat zijn oplossingsrichtingen om opportunistische inschrijvingen zo veel mogelijk te beperken? 1.4 Onderzoeksveld Zoals gezegd richt dit onderzoek zich op het gebied van Europese aanbestedingen van inhuur ICT personeel. Om een beeld te geven van het onderzoeksveld wordt hieronder: 1. kort ingegaan op inkoop binnen de overheid in zijn algemeenheid; 2. het fenomeen Europees aanbesteden behandeld; 3. in beeld gebracht hoe de wereld van Europees aanbesteden van inhuur ICT personeel er in Nederland uitziet. 1. Inkoop binnen de overheid Om een beeld te kunnen schetsen van inkoop binnen de overheid is het noodzakelijk om te weten wat wordt bedoeld met inkoop. Inkoop wordt op verschillende manieren gedefinieerd. De meest eenvoudige is de definitie van Telgen (1994): Inkoop is alles waar een factuur tegenover staat. Gelderman & Albronda (1999) definiëren inkoop als het geheel van alle activiteiten die in organisaties worden vervuld om producten (goederen en diensten) van alle externe bronnen te betrekken. Van Weele (2001) hanteert een soortgelijke definitie: het van externe bronnen betrekken van alle goederen en diensten die noodzakelijk zijn voor de bedrijfsuitoefening, de bedrijfsvoering en de instandhouding van de organisatie tegen de voor de organisatie meest gunstige voorwaarden. Uitgaande van de eerder genoemde definities omvat inkopen dus een breed scala aan activiteiten. Van Weele (2005) heeft deze activiteiten inclusief veel gebruikte definities samengevat in een model. Dit is een model dat door veel inkopers wordt gebruikt. Ook Reijniers & Van de Meent (2010) gebruiken dit model en vullen deze aan met nog een andere belangrijke fase, namelijk de fase van strategie bepaling. Onderstaand model is gebaseerd op beide modellen. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 13 van 122

14 Inkoopfunctie Strategische inkoop Tactische Inkoop Bestel functie Interne klant Bepalen strategie Specificeren Selecteren Contracteren Bestellen Bewaken Nazorg Leverancier Sourcing Supply Buying Procurement Figuur 2: Inkoopproces gebaseerd op de modellen van Van Weele (2005) en Reijniers & Van de Meent (2010) Bovengenoemde definities worden veelvuldig gebruikt binnen de private sector. Binnen de overheid kom je deze definities minder vaak tegen. Echter, het inkoopproces in de publieke sector is in beginsel identiek aan het inkoopproces in de private sector (Reijniers & Van de Meent, 2010). Het grote verschil zit hem in het feit dat een deel van het inkoopproces gereguleerd is. Het betreft hier het deel dat door Van Weele (2005) Sourcing wordt genoemd (zie figuur 2). Binnen de overheid wordt dit deel aanbesteden genoemd. De overheid heeft zich bij dit deel van het inkoopproces te houden aan bepaalde wet- en regelgeving (zie verder onder kopje 2. Europees aanbesteden). Echter, zoals ook uit figuur 2 blijkt, betreft het aanbesteden (sourcing) maar een deel van het gehele inkoopproces. Het is dan ook opmerkelijk dat binnen de overheid de termen inkoop en aanbesteden regelmatig door elkaar gebruikt worden, terwijl ze een andere betekenis hebben. Dit zegt iets over de manier waarop in Nederland wordt gekeken naar inkopen en naar aanbesteden. Reijniers & Van de Meent (2010) observeren dan ook dat de focus ligt op de correcte naleving van de aanbestedingsregels (rechtmatigheid) in plaats van adequate inzet van de aanbestedingsregels (doelmatigheid). Een tekenend voorbeeld van deze definitie verwisseling is de website van de Rijksoverheid. Op de pagina Inkopen door de overheid (zie figuur 3) verwacht je als lezer een visie van de Rijksoverheid op de wijze waarop zij inkopen. Echter, het artikel gaat volledig over aanbesteden. Datzelfde geldt voor de website van PIANOo, expertisecentrum aanbesteden. Dit expertisecentrum is opgericht met als doel: professionalisering van inkoop bij alle overheden. De naam van het expertisecentrum suggereert echter dat aanbesteden hetzelfde is als inkopen, terwijl de inhoud van de site wel breder is dan enkel de deelactiviteit aanbesteden. Mijn conclusie is dan ook dat binnen de overheid velen de perceptie hebben dat aanbesteden hetzelfde is als inkopen. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 14 van 122

15 Inkopen door de overheid Aanbesteden is een specifieke manier van inkopen. Het is een manier om de meest geschikte contractpartner te vinden met het beste product tegen de beste prijs. Als de overheid goederen of diensten inkoopt, dan moet ze zich bij de keuze van een leverancier houden aan Europese aanbestedingsregels. Deze regels moeten zorgen voor eerlijke concurrentie en gelijke behandeling van ondernemingen. Er mag geen discriminatie zijn en de besluitvorming moet voor iedereen duidelijk zijn. Drempelbedragen Onder bepaalde bedragen kan de overheid binnen Nederland aanbesteden. Boven die bedragen moeten opdrachten opengesteld worden voor bedrijven uit de hele Europese Unie. Deze drempelbedragen worden elke twee jaar vastgesteld. Diensten, leveringen en werken Er worden aanbestedingen gedaan voor: diensten: uitvoering van diensten, bijvoorbeeld door diensten van architecten of schoonmaakdiensten; leveringen: producten, bijvoorbeeld computers of schoolboeken; werken: bouwkundige of civieltechnische objecten, zoals gebouwen of tunnels. Diensten die moeten aanbesteden De regels voor aanbesteden gelden voor: ministeries, rijksdiensten en alle diensten en instellingen die daaronder vallen; provincies, gemeenten, waterschappen en samenwerkingsverbanden van deze overheidsinstanties; publiekrechtelijke instellingen zoals ziekenhuizen en universiteiten. Meer over aanbesteden PIANOo is het expertise centrum van de overheid over aanbesteden. Op de website staat algemene informatie over inkopen en aanbesteden, met het laatste nieuws. De website Aanbestedingskalender.nl publiceert (voor)aankondigingen en gunningen van aanbestedingen van de Nederlandse overheid. Kabinetsbeleid en aanbesteden Het kabinetsbeleid is erop gericht de Europese regels zo goed mogelijk in te passen in de Nederlandse situatie. Er is een nieuwe Aanbestedingswet in de maak die dit moet doen. Een voorbeeld zijn de regels voor nationale aanbestedingen. Die moeten eenvoudiger worden, zodat de drempel om mee te doen aan aanbestedingen lager wordt voor kleine bedrijven. Figuur 3: weergave pagina website Rijksoverheid (bron: Zoals eerder geconcludeerd is het inkoopproces in de publieke sector in beginsel identiek aan het inkoopproces in de private sector met als verschil dat de publieke sector zich bij een deel van het inkoopproces (het deel wat Van Weele Sourcing noemt) te houden heeft aan aanbestedingsregels. Een belangrijke overeenkomst is dat inkoop zowel in de private als publieke sector een economische activiteit is en als doel heeft om een bijdrage te leveren aan het behalen van de organisatiedoelstellingen. 2. Europees aanbesteden Ondanks het feit dat aanbesteden maar een onderdeel is van het gehele inkoopproces, heeft het wel veel impact op het al dan niet behalen van de organisatiedoelstellingen. De uitkomst van de aanbesteding (het contacteren van een leverancier) legt namelijk de basis voor het verdere proces. Het is daarom van belang dat de aanbesteding zo wordt ingericht en doorlopen dat dit het gehele inkoopproces ondersteunt. Bij het inrichten en doorlopen van aanbestedingen hebben Nederlandse overheden zich te houden aan bepaalde wet- en regelgeving. Deze vloeit voort uit richtlijnen die door Europa zijn opgesteld. Zo zijn overheden verplicht om opdrachten boven een bepaalde waarde aan te Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 15 van 122

16 besteden volgens de Europese richtlijn (2004/18/EG). Deze richtlijn is in Nederland geïmplementeerd door middel van het Besluit aanbestedingsregels voor overheidsopdrachten (Bao). Het aanbesteden van opdrachten conform het Bao wordt ook wel Europees aanbesteden genoemd. De Europese richtlijn 2004/18/EG is dus zeer bepalend bij de wijze waarop overheden in Nederland hun aanbestedingen inrichten en doorlopen. Om deze reden behandel ik kort het doel van de Europese richtlijn en de belangrijkste bepalingen. De Europese richtlijn is onder andere opgesteld met als doel om een interne markt tot stand te brengen en om vrije en eerlijke concurrentie te stimuleren. Daarnaast streven overheden naar doelmatig inkopen, wat inhoud dat overheden streven naar maximale value for taxpayers money. De bepalingen omtrent aanbesteden moet hierbij dus aansluiten. Dit volgt ook uit de visie van de Europese commissie, onder andere verwoord in de Green Paper Public Procurement in the European Union: Exploring the Way Forward zoals in 1996 gepubliceerd: (1996), Binnen deze context past de communautaire actie in het domein waarvan de fundamentele doelstellingen ongewijzigd blijven: de mededingingsvoorwaarden scheppen die nodig zijn opdat de overheidsopdrachten zonder discriminatie worden gegund, opdat het beoogde rationele gebruik van de staatsgelden door de keuze voor de voordeligste offerte wordt bereikt, opdat de leveranciers toegang krijgen tot een eengemaakte markt met belangrijke afzetmogelijkheden en opdat het concurrentievermogen van de Europese ondernemingen erop vooruitgaat. Deze Green Paper heeft de basis gelegd voor de nu geldende Europese richtlijn 2004/18/EG. Deze Europese richtlijn moet de kaders bieden die nodig zijn om de genoemde doelstellingen te behalen. In de huidige Europese richtlijn zijn richtlijnen uitgewerkt voor verschillende aanbestedingsprocedures, te weten: de openbare procedure, de niet-openbare procedure, de concurrentiegerichte dialoog, de onderhandelingsprocedure (met en zonder voorafgaande bekendmaking), het dynamisch aankoopsysteem en de prijsvraag. Europa onderschrijft het feit dat overheidsopdrachten een cruciale rol kunnen spelen bij het behalen van beleidsdoelstellingen. Zo spelen overheidopdrachten een cruciale rol bij het behalen van de doelstellingen van de Europa 2020-strategie 1. Omdat overheidopdrachten hierin een belangrijke rol spelen is het van belang de bestaande instrumenten en methoden worden gemoderniseerd en beter worden toegesneden op de veranderende politieke, sociale en economische context. Om die reden is er in 2011 een nieuwe Green Paper gepubliceerd. 1 De Europa 2020-strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei biedt een visie op de concurrerende Europese sociale markteconomie voor de komende tien jaar, die op drie samenhangende en elkaar versterkende prioriteiten berust: het ontwikkelen van een op kennis en innovatie gebaseerde economie; het bevorderen van een koolstofarme, concurrerende economie waarin zuinig wordt omgesprongen met hulpbronnen; en het stimuleren van een economie met veel werkgelegenheid en sociale en territoriale cohesie. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 16 van 122

17 In deze Green Paper worden de doelen van de Europese richtlijn nogmaals verwoord: Het eerste doel is de efficiëntie van de overheidsbestedingen te vergroten. Dit houdt allereerst in dat wordt gestreefd naar het best mogelijke aanbestedingsresultaat (beste prijskwaliteitverhouding). Een andere, complementaire doelstelling bestaat erin inkopers in staat te stellen om beter gebruik te maken van overheidsopdrachten om gemeenschappelijke maatschappelijke doelen te bereiken, zoals bijvoorbeeld: milieubescherming, een efficiënter gebruik van hulpbronnen en energie alsmede bestrijding van de klimaatverandering, bevordering van innovatie en sociale insluiting, alsmede het scheppen van de best mogelijke voorwaarden voor het vestrekken van publieke diensten van hoge kwaliteit. Kortom, de doelstelling van de Europese richtlijn sluit aan op het doel van het inkoopproces, namelijk het bijdragen aan de organisatiedoelstellingen. 3. Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel Dit onderzoek heeft specifiek betrekking op Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel. In dit deel wordt een beeld geschetst van hoe deze omgeving eruit ziet. Hiertoe heb ik een analyse gemaakt van alle Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel welke in 2009/2010 door Nederlandse overheidsorganisaties zijn gegund. Voor de analyse heb ik alle aankondigingen van gegunde opdrachten op het gebied van inhuur ICT personeel, zoals in 2009 en 2010 gepubliceerd op geanalyseerd. Voor een volledige beschrijving van de analyse, zie bijlage A. De belangrijkste bevindingen uit de analyse worden hierna samengevat. Ten eerste wordt een beeld gegeven van de aanbestedende diensten en de kenmerken van de aanbestedingen die ze hebben gedaan. Ten tweede wordt een beeld geschetst van de inschrijvers op dergelijke aanbestedingen. Aanbestedende diensten Uit de analyse blijkt dat in Nederland in de periode 2009/2010 in totaal 25 aanbestedingen, specifiek op het gebied van inhuur ICT personeel, zijn gegund. Deze 25 aanbestedingen vertegenwoordigen een totale geschatte contractwaarde van minimaal ,-- (gebaseerd op 17 van de 25 aanbestedingen, van de overige is de geschatte waarde niet openbaar). De 25 aanbestedingen zijn uitgevoerd door in totaal 21 aanbestedende diensten. Deze aanbestedende diensten bestaan uit rijksoverheden, regionale overheden en lokale overheden. Hieronder een overzicht van de overheidsdiensten die in 2009 of 2010 een Europese aanbesteding op het gebied van inhuur ICT personeel hebben gegund. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 17 van 122

18 Rijksoverheden Centraal Justitieel Incasso Bureau Immigratie- en Naturalisatiedienst Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ministerie van Defensie/IVENT Ministerie van Economische Zaken Ministerie van Financiën vertegenwoordigd door de Belastingdienst Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) Raad voor de Kinderbescherming Voorziening tot samenwerking Politie Nederland Regionale Provincie Noord-Brabant overheden Provincie Overijssel en Drenthe Provincie Utrecht Lokale Gemeente Amsterdam, Bestuursdienst overheden Gemeente Leidschendam-Voorburg Gemeente Lelystad Gemeente Maastricht Gemeente Purmerend Gemeente Utrecht, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Tabel 1 Aanbestedende diensten in 2009/2010 op gebied van aanbestedingen inhuur ICT personeel In de aankondigingen van gegunde opdrachten worden ook de belangrijkste kenmerken van een aanbesteding opgenomen. Een analyse van de kenmerken van de 25 eerder genoemde aanbestedingen levert een interessant beeld op. Uit deze analyse blijkt onder andere dat 60 procent van de aanbestedingen is uitgevoerd volgens de Europees openbare procedure (zie figuur 4). Opvallend is dat vooral lokale en regionale overheden kiezen voor een openbare procedure terwijl vooral de rijksoverheden kiezen voor een niet-openbare procedure. 40% Europees 60% Openbaar Europees Niet Openbaar 32% 68% Economisch meest voordelige inschrijving Laagste prijs Figuur 4 Gehanteerd procedure en gehanteerd gunningscriterium Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 18 van 122

19 Verder blijkt uit de analyse dat in 68 procent van de aanbestedingen gegund is op basis van het gunningscriterium economisch meest voordelige inschrijving en dat 32% gegund is op basis van het gunningscriterium laagste prijs (zie figuur 4). Ook hier is een opvallend verschil te constateren tussen lokale en regionale overheden en rijksoverheden. Geen van de rijksoverheden hebben het gunningscriterium laagste prijs gehanteerd, wat betekent dat het gunningscriterium alleen wordt gebruikt door de lokale en regionale overheden. Een andere opvallende bevinding uit de analyse is dat in 84% van de aanbestedingen een contractsduur wordt gehanteerd van 2 jaar plus 2 opties voor een jaar (zie figuur 5). Daarnaast is in 2 aanbestedingen een contractsduur van 4 jaar gehanteerd. Dit betekent dat in 92% van alle aanbestedingen er een contractsduur van maximaal 4 jaar wordt gehanteerd. 4% 8% 4% 2 jaar + 2x1 jaar optie 84% 3 jaar + 2x1 jaar optie 4 jaar 5 jaar 24% 76% Verdeling in percelen Geen verdeling in percelen Figuur 5 Contractsduur, contractwaarde en verdeling in percelen Tot slot heb ik bij de kenmerken van de aanbestedingen gekeken naar het feit of de aanbesteding is opgedeeld in percelen of niet. Uit deze analyse blijkt dat 76% van de aanbestedingen is opgedeeld in percelen (zie figuur 5). Ook hier is het opvallend dat alle rijksoverheden de opdracht hebben opgedeeld in percelen. Dit kan mogelijk verklaard worden door de omvang van de opdracht. Inschrijvende partijen Op basis van de analyse van de aankondigingen van gegunde opdrachten is ook een beeld te schetsen van belangrijke spelers in de markt. Dit geeft een goed beeld van de partijen welke regelmatig inschrijven op aanbestedingen van inhuur ICT personeel. Uit de analyse blijkt dat in totaal 81 partijen 1 of meerdere percelen hebben gewonnen bij de 25 aanbestedingen. Hierbij hebben 29 partijen bij 2 of meerdere aanbestedingen gewonnen. De andere 52 partijen hebben slechts bij 1 van deze 25 aanbestedingen gewonnen. Ik doe hierbij de aanname dat een partij die 2 keer of vaker bij een aanbesteding heeft gewonnen, een structurele speler is bij aanbestedingen inhuur ICT personeel. Immers, de kans dat een inschrijver elke aanbesteding wint waarop hij inschrijft is zeer gering. Hieronder volgt een overzicht van de 29 spelers die regelmatig inschrijvingen op aanbesteding inhuur ICT personeel en daarmee de belangrijkste spelers in deze markt zijn: Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 19 van 122

20 Accenture DNC Ordina Pecoma Informatica Fujitsu Services OVSoftware Atos Origin Geodan IT Paxton IT Services Brunel Getronics Sogeti BT Professional Services Inter Access Source Automation Caesar Jenrick CPI VKA Capgemini Lanscape VX Company IT services Centric Logica Yacht Cimsolutions M&I Partners Zeppelin Conclusion Operator Groep Delft - Tabel 2 Inschrijvers op aanbestedingen inhuur ICT personeel 1.5 Relevantie van het onderzoek In de literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten relevantie. Baarde, De Goede & Teunissen (2009) onderscheiden de theoretische relevantie en de praktische relevantie. Het doel van theoretische relevantie is om de wetenschappelijke kennis rondom een onderwerp te vergroten. Praktische relevantie is gericht op het verzamelen van informatie waarmee de betrokkenen een probleem kunnen oplossen. Dit onderzoek maakt gebruik van de kennis die reeds in de literatuur aanwezig is en gaat deze kennis toetsten in een specifieke praktijk situatie (Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel). Het doel is dus niet zozeer om de wetenschappelijke kennis rondom een onderwerp te vergroten. Het onderzoek is er namelijk op gericht om de betrokkenen inzichten aan te dragen die hen in staat stellen een praktisch probleem op te lossen. In dit onderzoek is er dan ook voornamelijk sprake van praktische relevantie. Dit onderzoek heeft dus een praktische relevantie voor de betrokkenen. De belangrijkste spelers hierbij zijn de aanbestedende diensten en de partijen die inschrijven op Europese aanbestedingen inhuur ICT personeel. Deze scriptie moet beide spelers voldoende inzicht verschaffen om gezamenlijk het probleem van opportunistische inschrijvingen te kunnen aanpakken. Dit is nodig om de negatieve spiraal van wantrouwen te doorbreken, zodat aanbesteden eerlijker en rechtvaardiger wordt en het beoordelen van een schijnwerkelijkheid wordt voorkomen. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 20 van 122

21 1.6 Opbouw van de scriptie Deze scriptie is het resultaat van het onderzoek dat ik de afgelopen maanden heb uitgevoerd. Het onderzoek is begonnen met het probleem zoals beschreven in hoofdstuk 1. Om het probleem op te lossen zijn vier onderzoeksvragen geformuleerd. De onderzoeksvragen zoals verwoord in paragraaf 1.3 vormen de rode draad in het onderzoek en bepalen voor een groot deel de structuur binnen de hoofdstukken. Hieronder wordt schematisch weergegeven hoe de scriptie is opgebouwd. Daarna volgt een korte toelichting. Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7 Probleem Inleiding Literatuur verkenning Hypothesen Resultaten Conclusie & discussie Onderzoeksontwerp Aanbevelingen Resultaat Figuur 6 Opbouw van de scriptie In hoofdstuk 2 wordt allereerst gestart met een literatuurverkenning. In dit hoofdstuk wordt een analyse gemaakt van de relevante literatuur, waarbij het begrip opportunisme centraal staat. De analyse is opgedeeld aan de hand van de onderzoeksvragen en wordt afgesloten met het onderzoeksmodel. Op basis van deze literatuurverkenning en op basis van mijn eigen praktijkervaringen worden in hoofdstuk 3 per onderzoeksvraag meerdere hypothesen gepresenteerd. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 het onderzoeksontwerp nader toegelicht. Toegelicht wordt waarom is gekozen voor een kwalitatief survey onderzoek en waarom gebruik is gemaakt van een gerichte steekproef, gericht op het selecteren van gevallen met een maximum variatie. Tevens wordt toegelicht waarom is gekozen voor het houden van interviews op basis van een topiclijst en hoe deze data is geanalyseerd. In hoofdstuk 5 worden vervolgens de daadwerkelijke resultaten van het onderzoek gepresenteerd per onderzoeksvraag. Daarbij zal per hypothese worden aangegeven of deze al dan niet wordt ondersteund door de verzamelde data. In hoofdstuk 6 wordt met behulp van de onderzoeksresultaten een antwoord gegeven op de onderzoeksvragen. Daarnaast worden de onderzoeksresultaten en de conclusies bediscussieerd en volgen enkele suggesties voor vervolgonderzoek. De scriptie wordt afsloten met hoofdstuk 7, waarin ik meerdere aanbevelingen doe om het probleem te verhelpen. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 21 van 122

22 2 Literatuurverkenning Voor dit onderzoek ben ik begonnen met een literatuurverkenning. Tijdens een eerste globale literatuurverkenning ben ik tot de conclusie gekomen dat het te onderzoeken fenomeen een vorm van opportunisme is. Om meer inzicht te krijgen in het fenomeen heb ik ervoor gekozen om mij nader te verdiepen in het concept opportunisme. Het concept opportunisme kan mij helpen om de oorzaken van het probleem en de mogelijke oplossingsrichtingen in kaart te brengen. Om deze reden heb ik ervoor gekozen om in dit onderzoek opportunisme als centraal begrip te hanteren. Opportunisme is een concept dat in vele onderzoeken, op verschillende niveaus en terreinen, centraal staat. In dit hoofdstuk geef ik allereerst een algemeen overzicht van de stand van zaken van het concept opportunisme in de literatuur. Daarna staan de onderzoeksvragen centraal. In de literatuur is namelijk nadrukkelijk gezocht naar factoren die leiden tot opportunisme, vormen en gevolgen van opportunisme en mogelijkheden om opportunisme te voorkomen of te beperken. Per onderzoeksvraag worden in dit hoofdstuk de resultaten van de literatuurverkenning gepresenteerd. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een centrale observatie voortvloeiend uit de literatuurverkenning en wordt het onderzoeksconcept gepresenteerd. Het resultaat van dit hoofdstuk geldt als basis voor de hypothesen zoals verwoord in hoofdstuk Zoekmethode Bij de start van mijn onderzoek heb ik via Google Scholar op vele zoektermen gezocht die betrekking hadden op mijn oorspronkelijke probleemstelling. Echter, daarbij kwam ik tot de conclusie dat er weinig literatuur te vinden was op het gebied van valse beloften. Na vele artikelen te hebben gevonden en gescand kwam ik tot de conclusie dat opportunisme een centraal begrip is in mijn probleemstelling. Opnieuw heb ik via Google Scholar op vele zoektermen, gerelateerd aan mijn onderzoeksvraag, gezocht (waaronder opportunisme, maar ook bijvoorbeeld public tender, strategic bidding, TCE, overly optimistic bids, public procurement etc.). Op basis van de omschrijving van de artikelen heb ik een eerste ruwe selectie gemaakt. Van deze ruwe selectie heb ik de samenvatting gescand om te bepalen of de artikelen relevant zijn voor mijn onderzoeksvraag. Indien ja, dan heb ik ze toegevoegd aan mijn short list voor het literatuur onderzoek. Alle artikelen op de short list heb ik gelezen. Op basis van relevantie heb ik bij enkele artikelen gekeken door welke artikelen zij zijn geciteerd. Zo heb ik op de belangrijkste onderwerpen de meest recente artikelen weten te achterhalen. Verder heb ik artikelen, die in de door mij gelezen artikelen vaak werden geciteerd, opgezocht. Om te beoordelen of de inhoud van een artikel relevant is voor mijn onderzoek heb ik gekeken of de inhoud betrekking heeft op de conceptuele onderbouwing/uitleg van het concept opportunisme. Daarna heb ik de artikelen geanalyseerd op basis van de onderzoeksvragen. Dit betekent dat ik bij het lezen en analyseren van de artikelen specifiek gelet heb op factoren die leiden tot opportunisme, vormen van opportunisme, gevolgen van opportunisme en oplossingen om opportunisme te beperken. Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 22 van 122

23 Vooral de artikelen die specifiek ingaan op opportunisme in koper-leverancier relaties en opportunisme in publieke aanbestedingen sluiten goed aan bij dit onderzoek. Op dit gebied heb ik de acht meest relevante artikelen voor mijn onderzoek geselecteerd. Deze vormen de kern van de literatuurverkenning en de basis voor het onderzoeksmodel. Het betreft hier artikelen die goed aansluiten bij mijn onderzoeksvragen, relatief recent zijn en regelmatig geciteerd zijn. Een nadere analyse van deze meest relevante artikelen is opgenomen in bijlage B en bijlage C. 2.2 Het begrip opportunisme Opportunisme is een belangrijk begrip in de Transactiekosten theorie (Rindfleisch, Anita, Bercovitz, Brown, Cannon, Carson, Ghosh, Helper, Robertson & Wathne, 2010; Williamson, 1979). Een ander belangrijk element in de Transactiekosten theorie is governance (Rindfleish et al., 2010). Volgens Rindfleish et al. (2010) stelt de Transactiekosten theorie dat economische actoren governance structuren selecteren (wijzen om het handelen te organiseren) die de transactiekosten, die gepaard gaan met opportunisme, minimaliseren. De belangrijkste dogma s van de Transactiekosten theorie zijn ontwikkeld door nieuwe institutionele economen zoals Ronald Coase en Oliver Williamson (Rindfleish et al., 2010). Rindfleish et al. (2010) stellen dat de essentie van de Transactiekosten theorie draait om het verklaren van de manier waarop economische transacties zijn georganiseerd. Volgens Williamson (1979) is de Transactiekosten theorie een interdisciplinaire theorie, die een link legt tussen aspecten van organisatietheorie en economie en overlap vertoont met contractrecht. Tegenwoordig is de Transactiekosten theorie één van de meest dominante theorieën binnen het hedendaagse business-to-business onderzoek (Rindfleish et al., 2010). Dit wordt geïllustreerd door het feit dat er meer dan 900 wetenschappelijke artikelen over de Transactiekosten theorie zijn gepubliceerd in de academische literatuur (Richman & Macher, 2008). Het concept opportunisme is oorspronkelijk gedefinieerd door Williamson (1975, 1979) als: zoekend naar verrijking van het eigenbelang door bedrog. Maar deze definitie heeft zich gedurende de tijd ontwikkeld (Wathne & Heide, 2000). Volgens Hawkins, Knipper & Strutton (2009) was het aandeel van bedrog gelimiteerd tot het schenden van een contract, maar tegenwoordig omvat het ook het schenden van expliciete en impliciete afspraken. Volgens Macneil (1981) kunnen handelingen opportunistisch zijn wanneer zij getoetst worden aan het volgende: zij zijn tegengesteld aan de principes van de relatie waarin zij plaatsvinden. In andere woorden, een gegeven handeling of gedrag, zelfs wanneer deze plaatsvindt onder omstandigheden van ongelijke onderhandelingsmacht, kan een conventionele zaak van zoeken naar verrijking van het eigenbelang zijn (Wathne & Heide, 2000). In het algemeen kan dus gesteld worden dat opportunisme betekent dat geobserveerd gedrag inconsistent is met eerdere contracten of overeenkomsten, zowel expliciet als relationeel (Wathne & Heide, 2000). Master Thesis Procurement MBA Nyenrode Joost Haverkate pagina 23 van 122