Werkboek Pragmatische vaardigheden

Transcriptie

1 Werkboek Pragmatische vaardigheden Een product van kwaliteitskring 044, KTV (Kring Ter Verrijking), Borculo Maart 2011

2 Inhoudsopgave Inleiding...2 Opbouw...3 Overzicht van pragmatische vaardigheden...4 Communicatieve functies: 1. Verzoek om uitleg...5 Communicatieve functies: 2. Verzoek om verduidelijking...5 Communicatieve functies: 3. Beschrijven van gevoelens...6 Communicatieve functies: 4. Suggestie geven...6 Communicatieve functies: 5. Informatie geven...7 Communicatieve functies: 6. Instructie geven...7 Communicatieve functies: 7. Vragen om informatie...8 Communicatieve functies: 8. Vragen om actie...9 Communicatieve functies: 9. Praten over wat anderen doen...9 Communicatieve functies: 10. Vragen naar wens Communicatieve functies: 11. Verklaring geven Communicatieve functies: 12. Onderhandelen Conversatievaardigheden: 1. Herhaling bij onduidelijkheid Conversatievaardigheden: 2. Gericht roepen om aandacht Conversatievaardigheden: 3. Reden geven met betrekking tot een waardeoordeel Conversatievaardigheden: 4. Betekenis voorafgaande zinnen Conversatievaardigheden: 5. Rekening houden met de voorkennis van de luisteraar Conversatievaardigheden: 6. Praten buiten het hier-en-nu Conversatievaardigheden: 7. Beurtwisseling Conversatievaardigheden: 8. Openen van contact Conversatievaardigheden: 9. Beëindigen van contact Verhaalopbouw: 2. Oriëntatie van persoon Verhaalopbouw: 3. Oriëntatie van plaats Verhaalopbouw: 4. Oriëntatie van tijd Verhaalopbouw: 5. Structuur Verhaalopbouw: 6. Kern Verhaalopbouw: 7. Eindresultaat Verhaalopbouw: 8. Afronding Verhaalopbouw: 9. Causaal verband Verhaalopbouw: 10. Referentie Verhaalopbouw: 11. Conjunctie Bijlage: Pictogrammen Literatuurlijst

3 Inleiding In de logopedische praktijk komen we steeds vaker tegen dat de pragmatische ontwikkeling van een kind niet normaal verloopt, bijvoorbeeld bij een kind met een taalontwikkelingsstoornis of een kind met een stoornis in het autistische spectrum. Er zijn inmiddels verschillende instrumenten op de markt om de pragmatiek te onderzoeken of te observeren, waaronder de Nijmeegse Pragmatiek Test en de CCC-2-NL vragenlijst. Methoden voor behandeling zijn echter niet of nauwelijks voorhanden. Van april 2008 tot september 2009 heeft kwaliteitskring 044 KTV (Kring Ter Verrijking) Borculo daarom een IT-traject gevolgd dat gericht was op de behandeling van pragmatische stoornissen bij kinderen. Pragmatische stoornissen kunnen zich voordoen op verschillende aspecten van de pragmatiek. Een model dat vaak wordt gehanteerd om de verschillende deelvaardigheden in de pragmatiek te definiëren is het model van Roth en Spekman (1984) waarop ook de Nijmeegse Pragmatiek Test (NPT) is gebaseerd. In de NPT worden drie categorieën onderscheiden: Communicatieve Functies, Conversatievaardigheden en Verhaalopbouw. Wij hebben ons in het IT-traject gebaseerd op deze indeling. Voor alle deelvaardigheden die in de NPT aan de orde komen hebben we onderzocht wat de beheersingsleeftijd is en hoe de vaardigheid getraind zou kunnen worden. Wij verwijzen naar de literatuurlijst voor de theoretische onderbouwing waarvan we gebruik hebben gemaakt. Uiteindelijk heeft het IT-traject geresulteerd in een verzameling behandelsuggesties en materialen die gebruikt kunnen worden bij de training van pragmatische vaardigheden van kinderen met een talige leeftijd van 4 tot 6 jaar. 2

4 Opbouw De verschillende vaardigheden van de NPT worden weergegeven. De pragmatische vaardigheden zijn opgebouwd uit 3 categorieën te weten: 1. Communicatieve functies, 2. Conversatievaardigheden, 3. Verhaalopbouw. Per categorie zijn er deelvaardigheden. Deze deelvaardigheden zijn beschreven in 6 onderdelen: 1., 2., 3., 4., Het werkboek is op deze wijze opgebouwd om vanuit de NPT werkbare praktische handvatten te kunnen bieden. Om het praktisch en snel bruikbaar te maken, worden de pictogrammen in de bijlage bijgeleverd. 3

5 Overzicht van pragmatische vaardigheden Communicatieve functies - Verzoek om uitleg: het vragen van een verklaring waardoor iets duidelijk wordt; - Verzoek om verduidelijking: het vragen om een nadere verduidelijking; - Beschrijven van gevoelens: het verwoorden van emoties en gevoelens; - Suggestie geven: het aandragen van ideeën waardoor een oplossing gevonden wordt; - Informatie geven: het geven van nieuwe inlichtingen om een beeld van iets te krijgen; - Instructie geven: het geven van opdrachten die opgevolgd moeten worden; - Vragen om informatie: het vragen om inlichtingen om bepaalde zaken uit te sluiten en een helder beeld te krijgen; - Vragen om actie: het verzoek tot het uitvoeren van een handeling; - Praten over wat anderen doen: het praten over bezigheden van anderen; - Vragen naar wens: het vragen naar de wens van de luisteraar; - Verklaring geven: het duidelijk maken van de gevolgen van een gebeurtenis of voorval; - Onderhandelen: het proces waarbij ten minste twee mensen(of partijen) iets tot stand proberen te brengen. Om te slagen moeten beide partijen met het besluit instemmen. Conversatievaardigheden - Herhaling bij onduidelijkheid: iets opnieuw zeggen of verduidelijken; - Gericht roepen om aandacht: het expliciet roepen van één persoon van wie men aandacht wil; - Reden geven met betrekking tot een waardeoordeel: het motiveren van een mening over iets; - Betekenis voorafgaande zinnen: wat verteld wordt, heeft een logisch verband met de voorafgaande zinnen; - Rekening houden met de voorkennis van de luisteraar: wanneer iets ter sprake gebracht wordt wat bij de luisteraar niet bekend is, wordt een toelichting gegeven; - Praten buiten het hier-en-nu: het praten over iets dat niet in de gesprekssituatie aanwezig is; - Beurtwisseling: het om beurten reageren, afwisselend de rol van de spreker en luisteraar op zich nemen om op deze manier adequaat gedachten en gevoelens uit te wisselen; - Openen van contact: het groeten of zich voorstellen waardoor een gesprek wordt begonnen of gewoon de initiatie van een conversatie; - Beëindigen van contact: het groeten of afscheid nemen waardoor een gesprek wordt beëindigd. Verhaalopbouw - Oriëntatie binnen een verhaal in het algemeen; - Oriëntatie van persoon: het aangeven over welke hoofdfiguur het verhaal gaat; - Oriëntatie van plaats: het aangeven van de plaats waar het verhaal zich afspeelt; - Oriëntatie van tijd: het aangeven van het tijdstip waarop de gebeurtenis plaatsvindt; - Structuur: het aangeven van de opbouw van of de lijn in het verhaal, waardoor het geheel logisch en duidelijk wordt; - Kern: het aangeven van het belangrijkste deel van het verhaal; - Eindresultaat: het vertellen van de afloop van het verhaal; - Afronding: het aangeven dat het verhaal ten einde is; - Causaal verband: het aangeven van een oorzakelijk verband tussen twee aspecten; - Referentie: het verwijzen naar een ander woord uit de context; - Conjunctie: het verbinden van zinnen door middel van een voegwoord. 4

6 Communicatieve Functies 1.Verzoek om uitleg Het kind kan om uitleg vragen wanneer iets onduidelijk is. Een, voor het kind, onbekend spelletje. De therapeut legt een nieuw spelletje neer en zegt: nou begin maar! Hierbij is het wel van belang dat de therapeut het doel voor ogen houdt. Durft het kind te vragen? Met, voor het kind, onbekende voorwerpen een voelspelletje doen en afwachten of het vraagt wat ermee gedaan kan worden. 2 tot 3 jaar 2.Verzoek om verduidelijking Het kind kan om verduidelijking vragen. Een, voor het kind, onbekend spelletje. Het spelletje wordt op tafel gelegd en de therapeut vertelt op onlogische wijze de spelregels. Durft het kind te vragen? Het kind onduidelijke opdrachten laten uitvoeren. Bijv. Pak daar maar dat spannende spelletje. 2 tot 3 jaar. 5

7 3. Beschrijven van gevoelens Het kind kan gevoelens herkennen en beschrijven. Mimiekplaatjes van Logo-art. Er is een onderscheid tussen gevoelens herkennen of kunnen beschrijven. Als eerste moet het kind vertellen om wat voor soort gevoel het gaat. Vervolgens beschrijven de therapeut en het kind samen de gevoelens. De beheersingsleeftijd bij het herkennen van gevoelens en het beschrijven van gevoelens is verschillend. Emotioncards, CD-rom Lekker weertje koekenpeertje, Boekjes Blue, Jip & Janneke boekjes. 2-3 jaar: drukt emoties uit. 4-5 jaar: Gebruikt 2 keer zoveel effectieve uitingen dan 3-jarige om over emoties en gevoelens te praten. 4. Suggesties geven Het kind kan een suggestie geven n.a.v. een probleemstelling. LDA: what would you do? De therapeut heeft een plaat waarop een probleem is afgebeeld. Het kind bedenkt eventuele oplossingen. De therapeut zegt: Wat zou jij doen? 6

8 Logische reeksen van Schubi. Bijv: Wat ziet het poesje als oplossing om de hond weg te jagen? DGM-map. 6-7 jaar. 5. informatie geven Het kind kan relevante informatie geven en verwoorden wat het ziet/denkt/voelt/wil/beleeft/enz. Topologie/toporimo. A.d.h.v. een plaat vertellen en zo voorwerpen 2- en 3- dimensionaal laten rangschikken. De één vertelt en de ander voert het uit. De therapeut en het kind spreken af dat er alleen verbaal gecommuniceerd wordt. Plaatjes omschrijven en raden, aanvulzinnen(transparant), ik zie ik zie wat jij niet ziet, alledaagse dingen vertellen, wat hoort er niet bij...waarom niet? 5 6 jaar. 6. Instructie geven Het kind kan instructies geven aan een ander. Potloden en tekenpapier. 7

9 De therapeut en het kind gaan samen tekenen. De therapeut vraagt het kind hoe een huis of een poppetje getekend moet worden. De therapeut tekent vervolgens volgens de instructies van het kind. Laat ook ruimte voor het kind om tussendoor zelf iets te tekenen. Dit kan ook met lego bouwen of met een topologiekaart. Ook kan het kind een knutselwerkje van school meenemen. De therapeut kan dan vragen: Als ik dit ook wil maken, hoe moet ik dit dan doen? Of nog een stapje moeilijker: Ik wil koffie zetten/ pannenkoeken bakken, hoe moet ik dit dan doen? 6-7 jaar. 7. Vragen om informatie - Het kind kan relevante vragen stellen. - Het kind kan een vraag stellen om tot een gewenst antwoord te komen. Transparant oefening. De therapeut en het kind bekijken een plaat. Eerst zal de therapeut vragen stellen bij de plaat. Dan lokt de therapeut het kind uit om een vraag te stellen. Vragen stellen met wat en waar, andere vraagwoorden komen later pas. Spel Wie is het?, praatplaten, prentenboeken, rollenspellen. 3 4 jaar. 8

10 8. Vragen om actie Het kind kan een vraag stellen om de ander tot handelen aan het zetten. Kleurplaat en stiften / kleurpotloden. De therapeut en het kind mogen om beurten een voorwerp op de kleurplaat inkleuren, de ander beheert de stiften/ potloden. De therapeut begint met het stellen van de vraag: Wil je mij het groene potlood geven? Daarna wordt gewisseld en mag het kind de vraag stellen en kleuren. N.v.t. - Situaties schetsen zoals: Kees kan zijn veters nog niet strikken, wat vraagt hij aan de juf? - Transparantblad: Wil je de hark even in de schuur zetten? - Poppenhuis, rollenspel: mama is erg druk vandaag; ze vraagt de andere poppen om hulp: Wil jij even koffie zetten? (eventueel met actie-kaartjes van b.v. boodschappen doen / stofzuigen / enz.) 4-5 jaar. 9. Praten over wat anderen doen Het kind kan begrijpelijk verwoorden wat anderen doen. Vertelplaat. Het kind vertelt bij een vertelplaat wat anderen doen. Dit kan gestimuleerd worden door wie, wat en waar vragen te 9

11 stellen. Vaak komt dit item veelvuldig in de logopedische behandeling voor om bijvoorbeeld de zinsbouw te oefenen, maar is het doel niet pragmatisch. Logische reeks, babbelspel, uitbeelden. 4 jaar. 10. vragen naar wens Het kind kan vragen naar de wens van de luisteraar. Speelgoed winkeltje. De therapeut speelt een klant en het kind is de winkelier. Het kind vraagt wat wil je kopen? Eventueel kan de therapeut eerst winkelier spelen en zo voordoen wat de bedoeling is. N.v.t. Restaurant. 3-4 jaar. 11.Verklaring geven Het kind kan de gevolgen van een gebeurtenis onder woorden brengen. Oorzaak/gevolgkaarten. 10

12 De therapeut stelt het kind waarom en hoe vragen om het te stimuleren. Het kind moet gestimuleerd worden een goede, complete zin te formuleren. Logische reeks, vertelplaat. 5 jaar. 12. Onderhandelen Het kind kan onderhandelen waarbij beide partijen tevreden zijn. 2 playmobilpoppetjes. Om beurten vertellen waarom het ene poppetje wel en het andere poppetje niet gewenst is, om zo tot een besluit te komen. Uiteindelijk moeten beide partijen met het besluit instemmen. N.v.t. Bv. 2 autootjes, 2 pennen, 2 knuffels, 2 boeken en ander 3Dmateriaal. 5 jaar. 11

13 Conversatievaardigheden 1. Herhaling bij onduidelijkheid; deel 1 Het kind kan een herhaling geven van hetgeen net gezegd is. N.v.t. De therapeut zegt dat ze het niet gehoord heeft bijvoorbeeld omdat ze even niet oplette of omdat ze slecht hoort.. De therapeut zegt: Sorry, ik heb het niet goed gehoord, wil je het nog eens zeggen? n.v.t. 3- tot 4 jaar Herhaling bij onduidelijkheid; deel 2 Het kind kan zichzelf verduidelijken wanneer het niet wordt begrepen. Colour Cards What s Wrong? De therapeut geeft het kind een Colour Card.. Het kind vertelt wat er verkeerd is op de foto. De therapeut geeft aan dat ze het niet begrijpt. Er wordt afgesproken dat de kaart niet door de ander mag worden gezien. Eventueel een scheidingsscherm op tafel zetten. Topoprimo, Varimages (logische reeksen met verwisselbare stukjes die in de vertelplaten passen). 3-4 jaar. 12

14 2. Gericht vragen om aandacht Het kind kan bij een hulpvraag gericht aandacht vragen aan één persoon. Een potlood zonder punt. Het kind moet iets tekenen of kleuren en krijgt een potlood zonder punt. De therapeut geeft een voorbeeld van wat er gevraagd kan worden om de aandacht te krijgen. Daarna het kind erop wijzen dat het aandacht moet vragen. Uitleggen wat het belang van het vragen om aandacht is. N.v.t. Kapot speelgoed, geen pen geven als het kind iets moet schrijven of tekenen. Vanaf 2 jaar 3. Reden geven m.b.t. een waardeoordeel Het kind kan een reden voor zijn mening geven.. Verschillende materialen waarbij telkens een keuze is uit 2. Bijv. Mooie schelpen, knopen, steentjes. De therapeut zegt: We maken ieder een tentoonstelling met mooie spulletjes. Kies maar welke knoop/steen/schelp jij het mooist vindt. Na de keuze vraagt de therapeut: Waarom vind je die het mooist? 13

15 3 dimensioneel materiaal heeft het meest gewenste effect. Een verkeerskleed met telkens keuze uit 2 auto s, huizen, vrachtauto s enz. 5-6 jaar. 4. Betekenis voorafgaande zinnen Het kind kan zinnen maken waarbij een logisch verband is met de voorafgaande zinnen. Logische reeksen. De reeks wordt samen met het kind neergelegd. De therapeut vertelt de inleiding bv. de wie, wat en waar aspecten en laat het kind het afmaken. Meerdere zinnen kunnen maken die op elkaar aansluiten. Gesprekken buiten het hier-en-nu. 6-7 jaar. 5. Rekening houden met de voorkennis van de luisteraar Het kind kan bij het vertellen rekening houden met de voorkennis van de luisteraar. Foto s/afbeeldingen van een peuter, een kind van 6-7 jaar en een volwassene. Daarnaast een grote vertelplaat van bijvoorbeeld Bas in de speelgoedwinkel. 14

16 De therapeut legt eerst uit dat er tegen mensen verschillend wordt gesproken; tegen een jong kind wordt er op een andere manier gesproken dan tegen een volwassene. De therapeut geeft daarbij voorbeelden en stelt de vraag Tegen wie zou ik dit kunnen zeggen? Het kind moet dan de juiste afbeelding aanwijzen. Vervolgens vertelt het kind dingen over de vertelplaat waarbij de therapeut moet raden wie het gezegd heeft. Bv. Kijk eens, mooie pop!, Oh, dat is vet! Een bestuurbare auto!, Als ik heel goed mijn best doe met zwemles, mag ik dan zo n vlieger? De therapeut moet uitleggen dat mensen het soms niet kunnen begrijpen als het kind zich niet voldoende aanpast; Ouderen weten misschien niet wat vet betekent en kleine kinderen begrijpen het niet als er te veel moeilijke woorden worden gebruikt. Probeer dit terug te koppelen naar de familiesituatie van het kind. De therapeut kan ook uitleggen dat niet alleen de leeftijd van mensen belangrijk is om rekening mee te houden maar ook hoe bekend diegene is. Bv. Het kind kan tegen moeder zeggen Nog maar twee nachtjes slapen mama! en moeder weet wat het kind bedoelt. Tegen een mevrouw in de winkel moet het eerst uitgelegd worden; Over twee nachtjes ben ik jarig en dan word ik 7 jaar, daarom mag ik nu een cadeau uitkiezen. Dit kan ook weer middels een vertelplaat worden geoefend, maar ook in een rollenspel tijdens winkeltje spelen. De therapeut kan tijdens spontane gesprekken inhaken op onduidelijkheden die ontstaan doordat het kind informatie weglaat. Zo kan de therapeut het kind laten blijken dat bepaalde personen voor het kind bekend zijn maar niet voor de therapeut. Het kind moet dan duidelijk vertellen om wie het gaat. De therapeut kan dan zelf een voorbeeld geven; Esther belde mij deze week nog om te vragen of we samen naar het feestje konden gaan. 6-7 jaar. 15

17 6. Praten buiten het hier-en-nu Het kind kan praten over situaties / dingen die op dat moment niet aanwezig zijn binnen de therapiesessie. N.v.t Praten over dingen die het kind bezig houden. Bv. Hoe ziet de slaapkamer van het kind eruit. Waar gaat het kind naar toe op vakantie. N.v.t. Babbelspel (aangepast aan de leeftijd van het kind), door veel open en gesloten vragen te stellen, zoveel mogelijk situaties koppelen aan het leven van het kind, logische reeksen. 3-4 jaar. 7. Beurtwisseling Het kind kan deelnemen aan korte dialogen, afwisselend luisteren en reageren als spreker en op die manier informatie uitwisselen. Winkeltje. Eerst één op één oefenen middels winkeltje spelen. Mocht het kind niet op zijn beurt wachten en door de ander heen praten, dan kan het kind er op dat moment op gewezen worden. Er kunnen ook afspraken gemaakt worden betreffende de beurtwisseling. Vervolgens kan de beurtwisseling in de gezinssituatie of klassensituatie toegepast worden. 16

18 Bespreken wat het belang van beurtwisseling is en het kind bewust maken van eventuele fouten. Telefoonspelletjes, poppenkast, handpoppen, in een groepssituatie, poppenhuis, rollenspel. 2-3 jaar. 8. Openen van contact Het kind kan initiatief nemen om contact te openen. Winkeltje Het is belangrijk eerst het groeten te leren. Vervolgens het openen van een gesprek. Tijdens het winkelspel vermijdt de therapeut oogcontact. Het kind zal zelf initiatief moeten nemen om het contact te openen. Door van rol te wisselen wordt het goede voorbeeld gegeven en kunnen variaties van initiatief nemen voorgedaan worden. Het is belangrijk om het belang van groeten uit te leggen. Bij het komen altijd verbaal groeten. Geef het kind de gelegenheid initiatief te nemen om het contact te openen. Zo nodig het kind vragen zelf verbaal te openen. Het kind blijven stimuleren om zelf initiatief te nemen. Geen enkel initiatief van het kind onbeloond laten. Hand- en vingerpoppen, poppenkast, rollenspel, de opdracht geven om de volgende keer het contact te openen. 2 3 jaar. 17

19 9. Beëindigen van contact Het kind kan contact met anderen beëindigen door afscheid te nemen of te groeten. Winkeltje Bij het afscheid nemen tijdens het winkelspel het beëindigen van het contact stimuleren / uitlokken door zelf het goede voorbeeld te geven. Uiteindelijk kan het kind dit spontaan. Varianten van het geen je kan zeggen tijdens het beëindigen van het contact aanbieden. Uitleggen wat het belang van het beëindigen van het contact is. Het kind erop wijzen en/of vragen het contact te beëindigen. Indien nodig dit voor doen. Bij het gaan altijd het verbaal beëindigen van het contact stimuleren. Telefoneren, poppenhuis / poppenkast, het beëindigen van het contact na afloop van de behandeling. 9 mnd. - 2 jaar. 18

20 Verhaalopbouw 1. Oriëntatie binnen een verhaal in het algemeen wordt onderverdeeld in oriëntatie van persoon, plaats en tijd. Om deze reden zal deze subcategorie niet worden uitgewerkt. 2. Oriëntatie van persoon Het kind kan aangeven over welke hoofdpersoon het verhaaltje gaat. Een logische reeks en als ondersteuning de pictogram met wie. De therapeut en het kind leggen samen de reeks neer en de therapeut stelt de vraag: Over wie gaat dit verhaal? Dit combineren met de pictogrammen wat en waar. Vertellen buiten het hier-en-nu met de opdracht: begin het verhaal met wie, wat en waar. 5-6 jaar. 3. Oriëntatie van plaats Het kind kan aangeven op welke plaats het verhaal zich afspeelt. Een logische reeks en als ondersteuning de pictogram met waar. De therapeut en het kind leggen samen de reeks neer en de therapeut vraagt het kind: Waar is xxx?/ Waar zijn xxx?. Dit combineren met de pictogrammen wie en wat. Vertellen buiten het hier-en-nu met de opdracht: begin het verhaal met wie, wat en waar. 19

21 5-6 jaar. 4. Oriëntatie van tijd Het kind kan het tijdstip aangeven waarop de gebeurtenis plaatsvindt. - Een logische reeks waarin een tijdstip te herleiden is. Bv.: s morgens, s middags, s avonds, lente, zomer, herfst, winter, voor het eten, na het eten etc. - Het pictogram wanneer. De therapeut en het kind leggen samen de reeks neer en de therapeut vraagt het kind: wanneer was dat?. Dit combineren met de pictogrammen wie, wat en waar. Het is belangrijk dat deze vragen eerst worden gesteld. Vertellen buiten-het-hier-en-nu waarbij wie, wat, waar, wanneer aan bod komen. Ook moet de ondersteuning van de pictogrammen aanwezig zijn. 6-7 jaar. 5. Structuur Het kind kan een verhaal in een logische volgorde vertellen. Logische reeksen. Er wordt een logische reeks van 5 plaatjes aangeboden. 20

22 Het kind zoekt zelf de logische volgorde. De therapeut kan de plaatjes niet zien en nodigt het kind uit zo volledig mogelijk te vertellen. (eventueel vertelt de therapeut het verhaal van het kind na.) Zoek logische reeksen uit waar een duidelijke opbouw in zit. Opklimmende moeilijkheidsgraad: -visuele ondersteuning, -een kort verhaal alleen auditief aangeboden, -laten vertellen over eigen gebeurtenissen (eventueel vooraf aan de ouders vragen om recente gebeurtenissen op te schrijven zodat het verhaal makkelijker te structureren is voor de therapeut). 5-6 jaar. 6. Kern Het kind kan de kern van een verhaal duidelijk weergeven. Logische reeksen. Dit wordt geoefend aansluitend aan de structuur (zie hiervoor). De therapeut vraagt wat volgens het kind het belangrijkste is van het verhaal en laat het kind kiezen uit twee mogelijkheden, bijvoorbeeld: Jan is gevallen met zijn fiets of Jan had een blauwe jas aan. Kies een duidelijk verhaal. Houdt er rekening mee dat voor het kind iets anders belangrijk kan zijn dan voor een volwassene. Als het kind zonder problemen de goede keuze kan maken, 21

23 kan het eventueel zelf aangeven wat de kern van het verhaal is. 6-7 jaar. 7. Eindresultaat Het kind kan vertellen hoe het verhaal afloopt. Logische reeks en de pictogram waarom/hoe. Leg i.p.v. het laatste plaatje een vraagteken. Het kind bedenkt zelf de afloop van het verhaal. Het is zinvol om het verhaal eerst volledig te vertellen. N.v.t. 6 7 jaar. 8. Afronding Het kind kan aangeven dat het verhaal is afgelopen. Logische reeksen. Er wordt een logische reeks van 5 plaatjes aangeboden. Het kind zoekt de logische volgorde. De therapeut kan de plaatjes niet zien en nodigt het kind uit zo volledig mogelijk te vertellen. (eventueel vertelt de therapeut het verhaal van het kind na.) Vraag echter van tevoren het kind aan te geven wanneer het verhaal is afgelopen en wanneer jij kunt beginnen. Niet ieder verhaal behoeft een expliciete afronding. 22

24 N.v.t. Onbekend. 9. Causaal verband Het kind kan een oorzakelijk verband uitleggen. - What s wrong?, - Pictogram waarom/hoe. De therapeut vraagt het kind bij de plaatjes uit te leggen wat er verkeerd is en waarom. Het kind moet gestimuleerd worden een goede, complete zin te formuleren. Dit kan eventueel d.m.v. een aanvulzin; Dit is niet goed, omdat Het kind moet in eerste instantie noemen wat er fout is en niet meteen hoe het zou moeten. Logische reeks, why / because. 4-5 jaar. 10. Referentie Het kind kan verwijzen naar een ander woord uit het verhaal. Color Cards Basic sequences. Het kind krijgt het eerste en het laatste kaartje en vertelt erover. 23

25 Bijvoorbeeld: De jongen klimt Hij is op het klimrek geklommen. Het kind moet de goede referent gebruiken. Transparant, kopieerboek taalspelletjes. 5-6 jaar. 11. Conjuncties Het kind kan zinnen verbinden d.m.v. de voegwoorden en, maar, wat, omdat, doordat, als dan, nadat, dus enz. Transparant. Volg de werkwijze van de transparantbladen. N.v.t. What s wrong?, logische reeksen. 4-5 jaar. 24

26 Bijlage: pictogrammen wie? waar? wanneer? 25

27 wat? hoe? waarom? 26

28 Literatuurlijst Baker, A.E., Blankenstijn C.J.K. & Roelofs, M. (1999).Taalontwikkeling: de pragmatische ontwikkeling. Handboek Stem- Spraak- Taalpathologie, Hoofdstuk A7.4.1, Aflevering 8. Embrechts, A., Mugge, A. & Bon, W. van (2005). Nijmeegse Pragmatiek Test Handleiding. Amsterdam, Pearson Assesment and Information B.V. Jansonius, K. & Roelofs, M.(2006) Pragmatiek, pragmatische ontwikkeling en pragmatische stoornissen bij kinderen. Reader bij de Post-HBO cursus Inzicht in pragmatische problemen. Roth, F & Spekman, N. (1984). Assessing the pragmatic abilities of children: Part I. Organizational framework and assessment parameters. Journal of Speech and Hearing Disorders, 49: