De dijken van Heusden

Transcriptie

1 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Gemeente Heusden Juli 2012 Definitief

2 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Gemeente Heusden Team Ontwerpbureau Openbare Ruimte Documenttitel De Dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Verkorte documenttitel Visie dijken Status Definitief Datum Juli 2012 Projectnaam Visie De dijken van Heusden

3 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING Aanleiding Historische ontwikkeling van de dijken De dijken van Heusden Vraagstelling voorafgaand aan visie Werkwijze 4 2 UITGANGSPUNTEN EN VOORWAARDEN Uitgangspunten vanuit beleid Dijk als ecologische zone van beekdalen naar rivieruiterwaarden Functies en waarden van de dijken Ontwikkelingen en projecten rondom de dijken Uitgangspunten externe partijen Natuurmonumenten Rijkswaterstaat Staatsbosbeheer Waterschap Aa en Maas 7 3 ANALYSE VAN DE HUIDIGE WAARDEN VAN DE DIJKEN 9 4 VISIE Visie op de dijken van Heusden Visiekaart Metafoor: parelsnoer Profileren en verbinden Verbindingen: bestaande parels aan het snoer Verbindingen: Nieuw parels aan het snoer Realiseren van de visie - uitvoeringsmaatregelen Dromen. Doen. Heusden HET VERVOLG 13 Bijlagen Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Bijlage 5: Samenvatting uit het boek: De Maas is om, duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog) water; Beleidsuitgangspunten Economische Zaken, Recreatie en Toerisme Beleidsuitgangspunten Ruimtelijke Ordening, Cultuur(historie) en Landschap; Sociale en Maatschappelijke beleidsuitgangspunten; Uitgangspunten vanuit wonen. Definitief Juli 2012

4 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding Het opstellen voor een totaalvisie voor alle dijken, inclusief uitvoeringsprogramma, maakt het mogelijk om wanneer er zich ontwikkelingen of (financiële) mogelijkheden voordoen hier direct op in te kunnen spelen. Was de visie voor de Heidijk vooral gericht op recreatieve, cultuurhistorische en landschappelijke waarden, nu dienen ook de sociale en economische component onderdeel te vormen van de visie. 1.2 Historische ontwikkeling van de dijken De dijken rondom Heusden zijn vanaf de 13 e eeuw aangelegd, om het water te keren Hiermee werd bewoning van het gebied tussen de Loonse en Drunense duinen en de Maas door de eeuwen heen steeds beter mogelijk. In de 17 e en 18 e eeuw kregen de dijken ook een militaire functie. In de dijken werden inundatiesluizen aangebracht, die het mogelijk maakte het gebied gereguleerd onder water te zetten. Zo kon Heusden Vesting worden beschermd. Heusden met zijn dijken en sluizen, maakte onderdeel uit van de Zuiderwaterlinie. De Zuiderwaterlinie was een Nederlandse militaire verdedigingslinie in het zuiden van Nederland gebaseerd op inundatie. Daarnaast hebben diverse overstromingen in het verleden het landschap gevormd en zijn de wielen daar de getuigen van. De diverse ontwikkelingen en gebeurtenissen in het verleden, zorgen ervoor dat de cultuurhistorische en landschappelijke waarden van de dijken hoog zijn. Met de realisatie van de Nieuwe Maas heeft de dijkenstructuur zijn definitieve en huidige vorm gekregen. Meer achtergrondinformatie over de ontstaansgeschiedenis van de dijken is te lezen in bijlage 1*. * Het betreft een samenvatting uit het boek; De Maas is om, duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog)water van Bert van Opzeeland. 1.3 De dijken van Heusden De beschreven omstandigheden in het verleden hebben ervoor gezorgd, dat (het stedelijk gebied van) de huidige gemeente Heusden wordt begrensd door dijken. Deze dijken hebben de ontwikkeling van de gemeente mogelijk gemaakt. Zonder de dijken was de gemeente Heusden er, in zijn huidige verschijningsvorm, niet geweest. Doordat de dijken ook bij hoogwater een droge verbinding vormden, is het logisch, dat bijna alle kernen van de gemeente zich aan de dijken hebben ontwikkeld. Voor de kernen, die niet aan een dijk grenzen (Oudheusden, Herpt) ligt er een duidelijke relatie met het water. Alleen de kern Giersbergen vormt hierop een uitzondering. De dijken worden vooral recreatief benut om de cultuurhistorische en landschappelijke waarde te beleven. Ze worden gebruikt als recreatieve fietsroute. De vraag is of de unieke ligging van de gemeente Heusden en genoemde waarden van de dijken voldoende bekend en beleefbaar zijn bij de bewoners, toeristen en recreanten. Daarnaast is het de moeite waard om ook de sociale en Definitief Juli 2012

5 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur economische waarde van de dijken in de toekomst wellicht meer te gaan benutten. Kortom: waar, wanneer en hoe kunnen we de dijken van Heusden meer gaan benutten. Het stedelijk gebied van de gemeente Heusden wordt volledig omsloten door dijken en dat is uniek. De dijken verbinden onze kernen, hebben cultuurhistorische, landschappelijke en recreatieve waarde en vormen de structuur waar wellicht tal van ontwikkelingen en activiteiten aan gekoppeld kunnen worden. 1.4 Vraagstelling voorafgaand aan visie Om een goede basis te leggen voor de op te stellen visie, zijn allereerst de volgende vragen gesteld, die gaandeweg het proces zijn beantwoord: o Welke kwaliteiten hebben de dijken, wat is hiervan de oorsprong; o Wat kunnen de dijken aan meerwaarde opleveren voor de gemeente Heusden, haar bewoners en recreanten uitgaande van de waarden: cultuurhistorie, landschap, recreatie, sociaal en economisch; o Zijn er ontwikkelings- en verbeterpunten, wat kan/moet er anders; o In welke mate kunnen de dijken ook een meer sociaal-maatschappelijke waarde gaan vertegenwoordigen, naast de al aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische waarden; o In welke mate kunnen de landschappelijke en cultuurhistorische waarden nog worden verbeterd? o Welke uitgangspunten uit de diverse beleidsuitgangspuntennota s en structuurvisies zijn aanwezig; o Welke ontwikkelingen zijn er al gaande op en in de directe omgeving van de dijken; o Welke mogelijkheden zijn er en is het noodzakelijk om de huidige waarden en functies van de dijken te behouden, benutten en/of uitbreiden, verbeteren, versterken van bestaande waarden en functies van de dijken. o Welke waarden vertegenwoordigen de dijken, is deze waarde gelijk aan de waarde van de Loonse en Drunense Duinen en Heusden Vesting? Moet dit wellicht anders worden benaderd? Hoe kijken we tegen de dijken aan, welke waarden zijn aanwezig en belangrijk en hoe kunnen deze worden benut? Kan en moet de gemeente Heusden zich meer gaan profileren met haar dijken? Kortom, op welke wijze maken we, de cirkel rond (verbinding Heusden Vesting en Loonse en Drunense duinen) en kunnen de dijken een extra meerwaarde gaan vormen voor de gemeente. Definitief Juli 2012

6 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 1.5 Werkwijze Voorafgaand aan het opstellen van de visie zijn allereerst de diverse beleidsuitgangspunten, structuurvisies en diverse van belang zijnde ontwikkelingen en projecten geïnventariseerd (hoofdstuk 2). Vervolgens is een analyse gemaakt van de waarden die de dijken op dit moment vertegenwoordigen (hoofdstuk 3). Vervolgens is gekeken op welke wijze de waarden van de dijken kunnen worden versterkt, beter kunne worden benut of bekender kunnen worden gemaakt. Kortom, is de vraagstelling uit paragraaf 1.4 beantwoord. Het resultaat is de visie als opgenomen in hoofdstuk 4 en bijbehorende kaart. Definitief Juli 2012

7 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 2 UITGANGSPUNTEN EN VOORWAARDEN 2.1 Uitgangspunten vanuit beleid Bij het opstellen van een totaalvisie voor de dijken is het van belang de uitgangspunten uit de volgende beleidsvelden te kennen en indien gewenst mee te nemen. Zij geven de uitgangspunten aan met betrekking tot de ontwikkeling van de gemeente Heusden vanuit het betreffende beleidsveld: Economie, recreatie en toerisme; Beleid vanuit ruimtelijke ordening, cultuurhistorie en landschap; Sociaal en maatschappelijk; Wonen. De uitgangspunten uit deze beleidsvelden, zoals deze er bij het tot stand komen van deze visie lagen (juni 2012), zijn opgenomen in de bijlagen 2 t/m Dijk als ecologische zone van beekdalen naar rivieruiterwaarden Op twee plekken is er nog een noord-zuid verbinding mogelijk tussen de verstedelijkte delen van de Oostelijke Langstraat en de groene gebieden ten zuiden en de Maas ten noorden van de Langstraatdorpen. Dit zijn de Baardwijkse overlaat (Drongelens kanaal eo. tussen Drunen en Waalwijk) en de Bokhovense overlaat (Polders aan oostzijde, tussen Vlijmen en Den Bosch). 2.2 Functies en waarden van de dijken De cultuurhistorische en landschappelijke waarden zijn van een dusdanige kwaliteit dat ze op het gebied van economie recreatie, toerisme al een belangrijke meerwaarde opleveren. Naast deze functies, bieden de dijken mogelijk ook kansen op het gebied van wonen en sociale en maatschappelijke waarden. De dijken hebben op dit moment onder ander de volgende functies en waarden: o Primaire (direct waterkerend bijv. de maasdijk) en secundaire waterkeringen (niet in eerste instantie waterkerend bijv. Inlaagdijk); o Landschappelijke en cultuurhistorische beleving en waarden; o Natuurwaarden; o Recreatieve waarde; o o o o Verbinding tussen de kernen; Ontsluiting van de kernen; Duidelijke begrenzing van (het stedelijk gebied van) de gemeente Heusden; Ecologische verbinding. 2.3 Ontwikkelingen en projecten rondom de dijken In de directe omgeving van de dijken zijn op dit moment een aantal projecten in voorbereiding, waarbij met het oog op de visie en bijbehorend uitvoeringprogramma aansluiting moet worden gezocht. Deze zijn: Het project Hoog water Den Bosch (Howabo); Definitief Juli 2012

8 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Ecologische vooroever van de Maas door Rijkswaterstaat bij Hedikhuizen; Vlijmens Ven 2.4 Uitgangspunten externe partijen Met deze volgende partijen is tijdens het opstellen van de visie overleg gevoerd en genoemde (beleids)uitgangspunten zijn hierbij naar voren gekomen: Natuurmonumenten Met betrekking tot de visie is door natuurmonumenten het volgende aangegeven: Belangrijk voor de totale visie is dat deze zich niet allen richt op de dijk zelf, maar ook op de ontwikkelingen rond de dijken. In de totaalvisie Dijken van de gemeente Heusden kan de visie voor de Elshoutse Zeedijk integraal opgenomen worden. De Heidijk onder Vlijmen vormt na ontwikkeling van het gebied Vlijmens Ven een logisch onderdeel van ditzelfde gebied en zorgt voor de overgang van droog naar nat. In de gemeente Heusden heeft Natuurmonumenten (nog)geen buitendijkse eigendommen die direct grenzen aan de Maasdijk. Een enkel buitendijks perceel (daar waar Maasdijk en Heidijk elkaar treffen) vormt hierop een uitzondering. De uiterwaard ter hoogte van Heusden is smal. Ik zou willen voorstellen om in dat kader Rijkswaterstaat te betrekken bij het visieproces. Wat ons betreft sluit de ontwikkeling van de dijken grotendeels aan op de ontwikkelingen die verder in de Langstaat plaatsvinden. (Mede)financiering vanuit het GOL lijkt in die zin logisch. Wellicht is het zinvol om in die denktrant ook de dijk langs het Drongelenskanaal en de zomerdijk onder de Baardwijkse overlaat mee te nemen in de totaalvisie voor de dijken in de gemeente Rijkswaterstaat Voor Rijkswaterstaat is het uitgangspunt, dat er bij ontwikkelingen langs de Maas er gestreefd moet worden naar vergroting van het debiet (afvoercapaciteit) van de Maas. Aan ontwikkelingen waarbij sprake is van een afname van dit debiet wordt op voorhand geen toestemming verleend Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer ziet de functie van de dijken als volgt en neemt de dijken op deze wijze mee in haar ontwikkelingen: 1) Dijk als ecologische zone van beekdalen naar rivieruiterwaarden Op twee plekken is er nog een groenblauwe noord-zuid verbinding mogelijk tussen de verstedelijkte delen van de Oostelijke Langstraat. Dit zijn de Baardwijkse Overlaat (Drongelens kanaal eo. tussen Drunen en Waalwijk) en de Bokhovense overlaat (Polders aan oostzijde, tussen Vlijmen en Den Bosch), onderdeel van de klimaatbuffer Vlijmen-DenBosch.. 2) Dijk als symbool van bescherming tegen water Met de plannen van HOWABO komt de dijk als bescherming tegen hoogwater weer in beeld als er water geborgen gaat worden in de Biessertpolder. Het overlaten systeem functioneert al decennia lang niet meer maar (het verhaal van) de dijk krijgt weer nieuwe betekenis als er weer water aan de voet van de dijk komt te staan. Binnen de dijk is het droog, buiten de dijk is het nat (Het eiland van Heusden). 3) Dijk als link tussen het dorp en haar buitengebied Bij hoog water zaten de inwoners veilig achter de dijk maar op momenten dat er geen water overlast was dan had het gebied buiten de dijk nadrukkelijk een functie als weidegrond en bouwland. Zo heeft de Biessertpolder vroeger de functie gehad als gemeenschappelijke weidegronden (gement) voor de boeren uit Vlijmen. De naam van de weg De Gemeint verwijst Definitief Juli 2012

9 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur hier nog naar. In de visie van Staatsbosbeheer kan de Biessertpolder weer het zelfde gaan betekenen als het Bossche Broek voor Den Bosch, namelijk uitloopgebied voor de inwoners. Dit geeft meerwaarde aan Vlijmen (mooie plek om te wonen). Dit vraagt dan wel om een omschakeling van het huidige agrarische gebruik van de percelen naar agrarisch natuurbeheer en aanpassing van watersysteem gericht op gebiedseigen schoon water vasthouden Waterschap Aa en Maas Waterkeringen in Heusden In onderstaande figuur zijn de waterkeringen weergegeven die waterschap Aa en Maas beheert binnen de gemeentegrenzen van Heusden. Primaire waterkering De Maasdijk is aangeduid als primaire waterkering en maakt deel uit van dijkring 36 Land van Heusden/De Maaskant. Deze waterkering moet volgens de wet een waterstand kunnen keren die optreedt met een waarschijnlijkheid van eens per 1250 jaar. Regionale waterkering Binnen de gemeente Heusden zijn er twee regionale waterkeringen: 1. de dijk langs het Drongelens kanaal (aan weerszijden van het kanaal). Deze kades beschermen het achterland, waaronder Den Bosch, Drunen en het zuidelijke deel, tegen overstromen (peil in het kanaal loopt fors op bij hoge waterstand in de Maas in combinatie met hoge afvoer op Aa en Dommel. )De kades dienen een waterstand te kunnen keren die statistisch gezien eens in de 150 jaar voorkomt (wordt nog getoetst). 2. de compartimenteringskering ten oosten van Haarsteeg en Vlijmen. Deze kade heeft een functie om bij een doorbrekende Maasdijk overstroming van het achterland (Vlijmen, Den Bosch) te voorkomen, danwel te vertragen. Historische dijken De historische dijken in Heusden, zoals Elshoutse Zeedijk en Heidijk hebben geen functie (en status) als waterkering meer. Definitief Juli 2012

10 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Regelgeving In het kader van de veiligheid moet er voor de waterkeringen worden voldaan aan de bepalingen uit de Keur Waterschap Aa en Maas 2011 : Bij vergunningverlening van activiteiten op of naast de waterkering wordt getoetst aan de beleidsregels behorende bij de keur: Belangrijke uitgangspunten van het beschermingsbeleid zijn: De waterkerende functie heeft de hoogste prioriteit. Andere functies worden alleen toegestaan als de veiligheid van de waterkering niet in het geding komt. In de periode van 1 oktober tot 1 april (hoogwaterseizoen) zijn geen werkzaamheden of activiteiten toegestaan die het waterkerend vermogen (tijdelijk) aantasten. Vernieuwbouw van bestaande bouwwerken, waarbij (nagenoeg) een geheel nieuwe constructie wordt gerealiseerd, wordt beoordeeld als nieuwbouw. Het vervangen van bestaande bomen en struiken, wordt beoordeeld als het aanbrengen van nieuwe bomen en struiken. Het waterschap houdt bij ontwikkelingen rond waterkeringen rekening met aanwezige LNC-waarden. Definitief Juli 2012

11 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 3 ANALYSE VAN DE HUIDIGE WAARDEN VAN DE DIJKEN De belangrijkste waarden van de dijken op dit moment zijn: Het feit dat het stedelijk gebied van Heusden volledig omsloten wordt door dijken is uniek. Dit biedt kansen om de dijken meer op de kaart te zetten en tevens de gemeente Heusden meer te profileren. Een slagzin zou kunnen zijn: Eiland van Heusden, een dijk van een gemeente. E.e.a. verdient nadere uitwerking; De dijken vormen een natuurlijke scheiding tussen Waalwijk / Den Bosch. De gemeente heeft en behoudt hierdoor haar eigen identiteit. Dit is ook het gevolg van het terugkeren van de waterbergende functies van de gebieden tussen Vlijmen en s-hertogenbosch en Drunen en Waalwijk. Hierdoor blijven de gebieden tussen de gemeenten onbebouwd; Een aantrekkelijk en divers landschap (van zand naar klei) wordt verbonden door dijken. De diversiteit komt naar voren in het kleinschalige landschap (westzijde) en grootschalig landschap (oostzijde), het waterfront aan de noordzijde (Doeveren, vesting) en het open landschap (overlaatgebied) aan de zuidzijde en in het feit dat iedere dijk afzonderlijk haar eigen kenmerken heeft. Dit is het gevolg van de ligging in een gebied, waarin de ondergrond overgaat van zand (Loonse en Drunense duinen) naar klei (Maas); De dijken vertegenwoordigen een belangrijke cultuurhistorische waarde: o De dijken hebben de ontwikkeling van de gemeente Heusden mogelijk gemaakt en hebben ervoor gezorgd, dat het gebied blijvend bewoond kon worden. Ze vertellen het verhaal van de ontwikkeling van het landschap, dorpen en natuur. Het is het verhaal van onder andere de strijd tegen het water, overstromingen en dijkdoorbraken, het overlaatgebied, de Zuiderwaterlinie, waterberging naar waterkering, militair verdedigingswerk en de aanleg en realisatie van de Nieuwe Maas; Er zijn diverse routes over de dijken aanwezig voor voornamelijk wandelaars en fietsers. Deze routes sluiten aan op de regionale en landelijke netwerken (knooppuntenroute netwerk); De dijken verbinden bijzondere plekken van uiteenlopende waarde. Het betreft o.a. wielen (Haarsteegse Wiel / Nieuwkuijkse Wiel), natuurgebieden (Vlijmens Ven, Hooibroeken, Sompen en Zooislagen) waterwerken (sluizen), forten, bruggen, molens, vesting, veerponten, steenfabriek, agrarisch landschap, coupure Hedikhuizen; De dijken maken het mogelijk als basis te fungeren bij de verbinding van de verschillende landschappelijke zones en deelgebieden en vormen hierbij een vaste waarde. De dijk is ook een verbindende schakel tussen de verschillende kernen en heeft daarmee ook een symbolische betekenis; De dijken vormen vanuit natuur, cultuurhistorische en landschappelijke waarden belangrijke educatieve elementen. Definitief Juli 2012

12 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 4 VISIE 4.1 Visie op de dijken van Heusden De waarde van de dijken is groot en de ligging van de huidige gemeente Heusden tussen dijken uniek. Voorgaande inventarisatie van functies, waarden en bijbehorende analyse, leidt tot de volgende visie voor de dijken van Heusden: 1. Waarden behouden: De dijken zelf zijn op het gebied van landschap en cultuurhistorie aantrekkelijke en waardevolle elementen. Langs en in de dijken zijn tal van waardevolle elementen (parels) aanwezig. Deze waarden moeten door middel van afgestemd beheer met bijbehorende reservering van middelen worden behouden voor de toekomst; 2. Profileren: De bekendheid van de totale dijkenring (parelsnoer) en de aanwezige kwaliteiten en elementen (parels) dient te worden vergroot. Door de kwaliteiten van de dijken en de unieke ligging tussen dijken meer te profileren, wordt de bekendheid van de dijken en de gemeente vergroot. Dit komt de beleving ten goede. Bovendien kan een grotere bekendheid leiden tot meer betrokkenheid uit de maatschappij. Particuliere initiatieven en nieuwe verdienmogelijkheden kunnen er toe bijdragen dat delen van de ambitie worden gerealiseerd met minder financiële middelen van de overheid. Hierdoor wordt de dijkenstructuur als geheel nog belangrijker en de identiteit van de gemeente versterkt; 3. Verbinden: Doordat de gemeente Heusden zich bij nieuwe ontwikkelingen meer richt op de aanwezigheid en de kwaliteiten van de dijken en hierbij directe verbindingen legt, wordt de waarde van de dijk meer benut en neemt de kwaliteit van betreffende ontwikkeling toe (economisch). Het gaat hierbij om het verbeteren van de verbinding tussen bebouwd en onbebouwd gebied, zowel boven over als onderlangs de dijk. Daarnaast zal de dijk meer dan voorheen kunnen fungeren als fysieke verbinding tussen de dorpen en als sociale verbinding tussen burgers, ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheid; 4. Eigen identiteit: De afzonderlijke dijken hebben hun eigen specifieke kenmerken en kwaliteiten als gevolg van ligging en opbouw. Deze dient per dijk beleefbaar en inzichtelijk te zijn voor initiatiefnemer en gebruiker. 4.2 Visiekaart Voorgaande vier uitgangspunten nader uiteen gezet, leidt tot de verdere onderbouwing van de visie, waarbij een duidelijke ontwikkelingsrichting wordt aangegeven. Deze zijn aangegeven op de onderstaande visiekaart. Deze visiekaart wordt in de nu volgende alinea s nader toegelicht. Definitief Juli 2012

13 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Metafoor: parelsnoer De dijken zelf vormen een eenheid (snoer van de ketting) en een verbindend element. Door de inrichting van wegen, fietspaden en meubilair eenduidig te maken, wordt de dijkenstructuur een route op zich en is deze fysiek herkenbaar. Langs dit snoer zijn tal van elementen met hun eigen kwaliteit aanwezig. Door deze diversiteit van verrassende elementen (parels aan het snoer) te benadrukken en deze aan te vullen met tal van activiteiten langs de route, wordt de dijkenstructuur nog eens extra interessant Profileren en verbinden Er zijn al veel kwaliteiten en voorzieningen op en langs de dijken: waardevolle elementen als parels, routes, netwerken, aantrekkelijk landschap, kunstwerken, wielen. Het gaat om het profileren, het vergroten van de bekendheid van wat al aanwezig is, het gaat om verbinden van andere aanwezige kwaliteiten, of toekomstige ontwikkelingen in het gebied met de dijkenstructuur. Hiermee wordt de waarde van de dijken meer benut, natuurgebieden met elkaar verbonden en wordt tevens de kwaliteit van de woongebieden vergroot Verbindingen: bestaande parels aan het snoer Door het leggen en verbeteren van de koppelingen tussen bestaande parels, andere routes, kernen en centra en het koppelen van de dijkenstructuur met het economisch-recreatief beleid wordt de meerwaarde van de dijken vergroot. Dit vergroot mede de kwaliteit van de woongebieden, omdat landschappelijk, cultuurhistorisch en recreatief waardevolle elementen beter bereikbaar zijn vanuit de woongebieden. Het leggen van verbindingen met het gebied in de directe omgeving van het Drongelens Kanaal valt hier ook onder Verbindingen: Nieuw parels aan het snoer Er zijn een aantal grotere transformatie/ontwikkelingslocaties die direct aan de dijk liggen of in de nabijheid ervan. De dijk kan hier ingezet worden als kwaliteit en verbindend element. Het betreft onder andere de volgende ontwikkelingen: Jonker Fris terrein, bedrijventerrein Heesbeen, ontwikkelen waterfront Heusden-vesting, De Grassen te Vlijmen (ontwikkelingen woonwijk aan de dijk / verbeteren verbinding met Engelenmeer), Poort van Heusden, Ei van Drunen (verbinding met transferium leggen), Gemeentewerf Vlijmen (ontwikkeling/transformatie gebied liggend aan de dijk), A59 op- en afrittenstructuur (rekening houden met zicht op dijk en omgeving) Realiseren van de visie - uitvoeringsmaatregelen Voorgaande visie levert de volgende uitvoeringsmaatregelen op om de kwaliteiten van de dijken op cultuurhistorisch, landschappelijk, recreatief, sociaal en economisch (wonen) gebied de dijken (snoer) en de aanwezige waardevolle elementen (parels) te vergroten: Het aanbrengen van duidelijke uitzicht- en markeringspunten; Optimaliseren van bestaande fietsroutes (pleisterplaatsen, schuilmogelijkheden) en realisatie van nieuwe korte routes, zowel boven over, als onderlangs de dijk. Drongelens kanaal benutten als onderdeel van fietsroutes; Verbeteren regionale fietsroutenetwerk en toegangspoorten (transferia Poort van Heusden, Ei van Drunen, Engelenmeer, Heusden-vesting), inclusief bijbehorende voorzieningen (bijvoorbeeld fietsoplaadpunten); Vergroten bekendheid en beleefbaarheid van de kralen (verder parels genoemd?) aan de dijken vanuit de kernen; Verbeteren van de directe verbindingen tussen kernen en dijken; Verbeteren van informatie over huidige waarden en historie van de dijken (panelen, apps, internetsite, sfeerimpressies); Definitief Juli 2012

14 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Streekverhaal o.a. van de Zuiderwaterlinie, Overlaatgebied (Biessertpolder) en overstromingen beleefbaar maken (oude foto s, sfeerimpressie, 3D-visualisatie, panelen, apps); Het koppelen van onderwerpen als duurzaamheid, sport en beweging aan de dijken. Fietsen is gezond, bespaart brandstof en CO2 uitstoot. Promotie van woon- werkverkeer in de regio via de dijken (economisch gebruik fiets). De dijken bieden kansen voor een uitbreiding van educatieve samenwerking van primair onderwijs tot aan wetenschappelijk onderwijs. De dijkenring meer te promoten via de gemeentelijke website, in regionaal verband de VVV, het HBT, aanschrijven van televisie programma s, vakbladen, documentairemakers, mensen die betrokken zijn bij ruimte voor rivieren, klimaatveranderingen in relatie tot berging van water; Stimuleren en faciliteren van de organisatie van evenementen op en rond de dijken (rondje dijken, hardloop- en wandelevenementen). Nieuwe vormen van recreatie stimuleren: Geocaching, puzzelroutes. Dijk als element inzetten voor activiteiten: dijk als tribune, dijk als uitkijkpunt; Koppeling leggen met overige attracties: molens Drunen en Nieuwkuijk, Engelenmeer, grotere Maasroute en pontenroute; Zorg dragen voor een eenduidig ingericht wegprofiel. De dijken vormen één geheel (snoer); De landschappelijke verscheidenheid van iedere afzonderlijke dijk wordt versterkt. Type en soort beplanting maken duidelijk waar je bent (van zand naar klei). Wanneer je voorzieningen creëert kan dit ook een overlastgevende plek worden waar vernielingen plaatsvinden of hangjongeren bij elkaar komen; De dijken meer laten functioneren als ecologische verbindingszone. Dit kan mede als onderdeel van de plannen voor de klimaatbuffer Vlijmen-DenBosch, de Baardwijkse Overlaat en fungeren als geleidingzone in noordzuidelijke richting naar de Maas; Alleen bouwen in de directe omgeving van de dijken als daarmee ook de landschappelijke waarden van de dijk kunnen worden versterkt Dromen. Doen. Heusden. Met Dromen. Doen. Heusden legt de gemeente meer initiatief bij burgers en ondernemers en neemt de gemeente zelf een meer faciliterende rol op zich. Ook op provinciaal niveau doet de overheid beleidsmatig een stapje terug, maar probeert wel nieuwe allianties te sluiten tussen de 4 O s (overheid, ondernemers, onderwijs en omgeving). In deze tijd van bezuinigingen is het daarnaast noodzakelijk om nieuwe verdienmogelijkheden te integreren in projecten. Door het stimuleren en faciliteren van initiatieven van onderop kan de inzet van private partijen bijdragen aan het realiseren van ambities voor de dijk. Burgers, ondernemers en maatschappelijke organisaties kunnen hiertoe worden uitgedaagd door enerzijds het profileren van de huidige waarden en de potentie van de dijk. Anderzijds is ook het stimuleren van inspirerende ontmoetingen tussen deze partijen op en rond de dijk van belang. Dit kan leiden tot creatieve ideeën en nieuwe kansen voor de ontwikkeling van de dijkenring, zonder dat de overheid alles zelf volledig hoeft te betalen en uit te voeren. De dijkenring werkt op deze manier niet alleen als fysieke verbinding tussen dorpen onderling of tussen het stedelijk gebied en het landelijk gebied, maar ook als sociale verbinding tussen verschillende partijen binnen de maatschappij. Definitief Juli 2012

15 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur 5 HET VERVOLG De uitvoeringsgerichte maatregelen uit hoofdstuk 4 zorgen voor een verbetering van de functies van de dijken. Na goedkeuring en vaststelling van de visie door de gemeenteraad in september 2012, is hiermee de basis gelegd voor een verdere uitwerking. Deze basis geeft voldoende richting aan de ontwikkeling van de dijken en de afzonderlijke dijken in het bijzonder. Dit is dan ook de reden dat e.e.a. wordt uitgewerkt op het moment dat er zich kansen en financiële mogelijkheden voordoen. Er op voorhand veel tijd in steken zonder dat bekend is of, waar en wanneer er zich mogelijkheden aandienen, kost op voorhand veel tijd, inspanning en geld. Dit is niet gewenst en de basis om e.e.a. snel uit te werken is nu aanwezig. Wel is het van belang om in het kader van Dromen, Doen, Heusden, zie paragraaf een plan van aanpak te schrijven en dit zo snel mogelijk op te pakken. De dijken hebben namelijk op dit moment al voldoende kwaliteiten om een grotere meerwaarde voor de gemeente te hebben, dan nu al het geval is. Definitief Juli 2012

16 De dijken van Heusden Beleving van cultuurhistorie en landschap, verbinding voor mens en natuur Bijlage 1: Samenvatting uit het boek: De Maas is om, duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog) water; Definitief Juli 2012

17 De Maas is om - Duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog)water Auteur: Bert van Opzeeland Inleiding De geschiedenis van de gemeente Heusden en omgeving is onlosmakelijk verbonden met de Maas. Deze rivier slingerde met grote bogen (meanders) door het gebied en vormde het landschap. Op de hogere plaatsen die geschikt waren voor bewoning en akkerbouw vestigden zich mensen. Vanaf ongeveer 1000 na Christus werden er dijken aangelegd. De bewoners wilden zich enerzijds beschermen tegen hoog water en anderzijds de woeste en natte gronden ontginnen. De kloosterlingen van de Abdij van Berne speelden hierbij in de loop van de eeuwen een belangrijke rol. Het aanleggen van dijken leidde er toe dat de rivier steeds minder ruimte kreeg om buiten zijn oevers te treden. De druk op de dijken nam hierdoor toe. Het gevolg was een toenemend aantal dijkdoorbraken. Nog steeds getuigt een groot aantal wielen in de gemeente Heusden van de vele dijkdoorbraken die in het verleden plaatsvonden. Ook oorlogen leidden tot het doorsteken van dijken om de vijand te weren. Er werden dammen in de Maas gelegd om de loop te verleggen, zelfs de maasmonding werd afgesloten. Om het hierdoor ontstane overtollige water af te leiden werden er overlaten aangelegd. Uiteindelijk werd de oude maasmonding weer hersteld. Door alle waterwerken en het landbouwkundige gebruik van de uiterwaarden heeft de Maas veel van haar natuurlijke karakter verloren. Heusden en omgeving liggen in het laagste gedeelte van de centrale slenk in het midden van Noord-Brabant. Deze slenk is een verzakt gedeelte tussen twee breuklijnen, de breuk van Sterksel en de Peelrandbreuk. Tot op de dag van vandaag is de bodem nog in werking en worden nog steeds aardschokken geregistreerd. De Maas ontspringt in Frankrijk op het Plateau van Langres in Pouilly-en-Bassigny. Zij is een regenrivier en ontvangt haar water uit een deel van Frankrijk, de Ardennen, Belgisch en Nederlands Limburg, een stukje Duitsland en het midden en oostelijk deel van Noord- Brabant. De lengte van de bron tot aan de monding is 900 km. en de oppervlakte van het stroomgebied km 2. Een aantal zijrivieren loost water in de Maas, zoals de Semois, de Sambre, de Ourthe, de Geul, de Roer, de Niers en de Brabantse beken de Aa, de Dommel en de Broek- en Zandley. Tijdens de laatste ijstijd was een groot deel van de Noordzee drooggevallen. In de ijstijd stroomde de Maas door een open toendralandschap met een bodem die permanent was bevroren (permafrost). De loop van de Maas veranderde voortdurend. s Winters bevatte de Maas nauwelijks of geen water. In de korte zomers bevatte zij niet alleen grote hoeveelheden smeltwater, maar ook veel zand en klei dat als sediment werd afgezet. De bovenste laag van de bodem ontdooide en zand stoof uit tot zandruggen. Ongeveer jaar geleden eindigde de laatste ijstijd. Zo heeft de Maas lang het landschap gevormd. Voor het begin van onze jaartelling waren er broekbossen, moerassen, venen en zandopduikingen te vinden. In de vroege middeleeuwen was het hele gebied ten westen van Drunen, tussen de Maas en de zandrug van de latere Loonse en Drunense Duinen en Huis ter Heide, nog bedekt met veen. Onder de veenlaag lag de zandwal van de Beneden-Langstraat waarop, nadat het veen was ontgonnen, later dorpen BvOpzeeland De Maas is om

18 zoals Waalwijk en Sprang-Capelle ontstonden. De zandwal strekte zich verder oostelijk uit richting Drunen, Nieuwkuijk en Vlijmen, waar deze wal aan de oppervlakte lag. Omstreeks het jaar 1000 kende de Maas geen bedijkingen en was de omgeving van Heusden een knooppunt van rivierlopen. Grote gebieden overstroomden regelmatig. In het zuiden werd het gebied begrensd door de hogere zandgronden. Ten noorden daarvan bevond zich een veengebied met oeverwallen. Hier en daar lagen donken van de zandwal aan de oppervlakte. In het westen lag veen, waarvan de ontginning al in de middeleeuwen begon. De Maas boog vanuit het oosten ter hoogte van Bokhoven in noordelijke richting om Ammerzoden heen, om vervolgens bij Well verder stroomafwaarts weer af te buigen richting Haarsteeg. Bij Haarsteeg boog de rivier weer af richting Oudheusden en ging zo verder in westelijke richting. Deze oude riviertak wordt ook wel Romeinse Maas genoemd en vormde later lange tijd de grens van het graafschap Holland en het hertogdom Brabant. Zonder bedijking schiep de rivier hier een landschap van uitgestrekte vlaktes, kommen en riviergeulen. In oostelijke richting meanderde de Maas vrijelijk door het Maasdal. Niet alleen de Maas vormde het landschap. Ook enkele Brabantse beken zoals de Dommel, de Aa en de Broek- en Zandley zorgden voor reliëf. Zij stroomden naar het laagste punt van het centrale deel van Noord-Brabant, richting Heusden en omgeving. Chronologisch overzicht In verband met de leesbaarheid is het chronologisch overzicht geschreven in de tegenwoordige tijd : In deze periode ontstaat bij Hedikhuizen een klein riviertje door een splitsing van de Maas. Het riviertje loopt naar het noorden richting Berne, ten zuiden langs Hemert en vandaar richting Heusden, waarna het naar het noorden stroomt. Het watertje krijgt de naam Rivel. 1132: In het jaar des heren 1132 gebeurt het, dat Fulco van Berne (roofridder) wordt achtervolgd en niet meer kan ontsnappen. Hij is van alle kanten omsingeld en doet de belofte aan God, dat als hij door Gods toedoen aan zijn vijanden zal ontkomen, hij zijn kasteel te Berne tot een klooster zal maken (ten noorden van Hedikhuizen/Herpt aan de binnenkant van de toenmalige maasmeander, bij het huidige gehucht Bern). Hij werpt zich met behulp van Maria gewapend en te paard in de Maas en weet weldra de overkant te bereiken. 1134: Stichting van de Abdij van Berne. Belofte maakt schuld en in eerste instantie haalt Fulco augustijnen uit Rolduc naar Berne om tot de stichting van een klooster te komen. omstreeks 1135: Door een overvloed aan rivierwater baant de Maas zich bij Hedikhuizen een nieuwe weg richting Veen om daar in de Alm op te gaan. Hierdoor wordt de Alm een aftakking van de Maas. 1136: De oudste vermelding van Doeveren: Dovereh. De naam is van oorsprong Keltisch en betekent water of de wateren. 1183: In de stichtingskroniek van Berne wordt vermeld dat er sprake is van zware regenval en direct daarop volgt zo n enorme overstroming, dat alle dijken (aggeres) breken en akkers en weiden geruïneerd worden. Voor de abdij is het een zware ramp: In diezelfde zomer hebben we dertig sterke merries verkocht voor vijf mark en zijn al onze schapen gestorven, waarvan we zo n overvloed hadden. Het nodige graan ontbreekt om brood te bakken, waarop de abt naar Keulen gaat om graan te kopen. BvOpzeeland De Maas is om

19 vóór 1230: De samenvoeging van waarden tot de Grote óf Zuidhollandse Waard vindt plaats. Het Land van Heusden behoort hiertoe (vanaf ), evenals het Land van Altena (vanaf 1399). omstreeks 1230: De kaden langs de Oude Maas worden verhoogd. Het is een project waarbij het graafschap Holland en de Abdij van Berne zijn betrokken. De dijk loopt langs de Oude Maas langs het Land van Heusden richting Hedikhuizen en wordt de Hollandse Dijk genoemd. 1231: Heusden aan de Maas is al een stad. Ze beschikt over een bekwame haven, waarin sedert het verdiepen daarvan, de grootste binnenvaartuigen kunnen liggen : De heer van Heusden (Jan III) en de graaf van Holland (Floris V) stellen het dijkrecht in voor de bedijking van de Oude Maas en sluiten een verdrag over het beheer van een gemeenschappelijke dwarsdijk. Tussen Hedikhuizen en Vlijmen wordt de Achterdijk (de Hoge Maasdijk) opgeworpen. Het ophogen van de dijken gebeurt in gemeenschap door de bewoners van eenzelfde rechtsgebied. De Hoge Maasdijk is in eerste instantie een zijdewinde, een dijk die dwars staat op de stroomrichting van de Maas. Floris V schakelt bij de aanleg van de dijk boeren in. Als betaling voor hun werk krijgen zij binnendijks woeste gronden die zij in cultuur kunnen brengen. De benamingen van de gebieden Vrijkavelen en Grote en Kleine Kaveling in Haarsteeg dateren uit die tijd. omstreeks 1273: Bij Hedikhuizen wordt een aarden dam (damblok) in de Maas opgeworpen, hoogstwaarschijnlijk door de kloosterlingen van de Abdij van Berne. De ingreep komt de Grote Waard, het gebied ten zuiden van de Maas (de kant van het veen) en de Landen van Dussen, Heusden en Altena ten goede. Het damblok bevindt zich nu ten noordwesten van Hedikhuizen bij de informatiepanelen langs de Maas. Het toponiem (gebiedsnaam) Damblok komt er nog voor. De hoofdloop van de Maas stroomt voortaan richting Woudrichem in plaats van ten zuiden van Heusden via de Oude of Romeinse Maas. De afsluiting zal tot veel wateroverlast gaan leiden omdat de gemiddelde waterstand van de Merwede stijgt en vooral problemen veroorzaakt bij ijsgang in de wintermaanden. 1335: Aan het Vergereind in Haarsteeg staat een adellijk slot dat vermoedelijk al omstreeks 1200 door Willem van Edichhuizen wordt bewoond. Later wordt het eigendom van het geslacht Duls(ch). In 1570 is het huis nog bewoond, in 1602 is het vervallen tot een ruïne. De Hedikhuizense Maas wordt ook wel de Dulsche Maas genoemd. 1366: Dijkdoorbraak in Hedikhuizen. Er komt een ringdijk tot stand. 1390: Dijkdoorbraak in de Maasdijk in Heusden en daardoor overstromingen in de Grote Waard. Hierdoor ontstaat de Heusdense Wiel ten westen van Heusden. 1392: Albrecht van Beieren geeft de Schutters van de Voetboog van Heusden het recht om met een kraan de schepen in de haven te lossen. 1454: Dijkdoorbraak bij de kerk van Doeveren. 1460: De maasmeander vanaf Berne richting Heusden wordt, op initiatief van s- Hertogenbosch, ten noorden van het kasteel van Nederhemert rechtgetrokken. Nederhemert wordt hierdoor gescheiden in Noord en Zuid. Omdat het gebied geheel omringd wordt door water krijgt het de bijnaam t Eiland. Jacob van Oudenhoven schrijft; door die van 's-hertogenbosch in 1460 gewapenderhand om van de Heusdense tol bevrijd te zijn. Zo is de Maas weer een stuk ingekort. Voor Heusden wordt de scheepvaart erg bemoeilijkt en het mist tol. Heusden verplaatst de tolrechten eerst naar Veen en later naar Woudrichem. Er blijft een vaargeul over van Heusden naar Wijk, die langzaam dichtslibt. Heusden zet al vrij snel een baggerschip in om de vaargeul op diepte te houden. BvOpzeeland De Maas is om

20 : De meander in de Maas die evenwijdig loopt langs de Hoge Maasdijk bij Haarsteeg wordt afgesloten door de inwoners van s-hertogenbosch door het graven van een verbinding door de Wellse Waard. De Hedikhuizense Maas bij Haarsteeg wordt een dode arm. Dit stuk van de Maas wordt ook wel Dulsche Maas genoemd naar de middeleeuwse familie Van Duls(ch). Zij hadden een versterkt huis/kasteel aan het Vergereind (zie ook 1335). De huidige weg De Omloop in de Bokhovense polder, verwijst naar de vroegere rivier. In die tijd zet de Maas jaarlijks de omgeving onder water en de bewoners van Bokhoven kunnen slechts via een natuurlijke hogere rug, die aan de binnenbocht van de Hedikhuizense Maas is ontstaan, de kerk van Hedikhuizen bereiken. Zij moeten ver omlopen vandaar de naam De Omloop. De Bokhovense polder is een belangrijk hooigebied. Dit heeft alles te maken met het vruchtbare slib dat de Maas elk jaar weer afzet waardoor een zeer goede kwaliteit hooi geoogst kan worden. Vooral heideboeren uit Helvoirt en Udenhout zijn hierin zeer geïnteresseerd. Soms trekken hele karavanen karren en maaiers de polder in. Nog in de 20 e eeuw staat in de polder een verplaatsbaar café, de Haarsteegse Hut. Het café wordt in het voorjaar in de polder opgebouwd en dient in het najaar weer te worden afgebroken voordat de Maas buiten haar oevers treedt en de Hut dreigt te overstromen. De Hut wordt maar liefst 27 keer verplaatst en daarna: Door de verlegging van de Maas in ontstaat bij Hedikhuizen een scherpe bocht van de rivier naar het noorden die voor de scheepvaart problemen geeft. Veel ondiepten, zandbanken en geulen vormen samen met noordwesten wind en opkomend tij een ongemakkelijke situatie. Deze hoek staat bij de schippers als slecht en gevaarlijk bekend en krijgt de naam Heleind of de Hel. De zandbanken verplaatsen zich voortdurend en de dijk bij Hedikhuizen staat onder grote druk omdat deze de stroom moet afbuigen. In 1648 zijn de uiterwaarden nog maar ongeveer 15 meter breed. Men vreest dat de dijk zal wegdrijven en besluit om rijswerken oft cribbingen stroomafwaarts aan te leggen om de stroom te divergeren ende te dwinge naar de overzyde van Gelderlant. 1480: Heusden beklaagt zich over het onbevaarbaar worden van de Maas omdat s- Hertogenbosch in 1460 tijdens de oorlog met Gelderland bij het kasteel van Nederhemert een doorgraving heeft gemaakt. Bij Heusden is de rivier al zo verdroogd (dichtgeslibd) dat men deze soms te voet kan oversteken. Heusden herhaalt in 1514 deze klacht. 1505: Bij Hedikhuizen ligt een blokhuis waar troepen zijn gelegerd. Hier ligt nu het Werk aan den Hoogen Maasdijk (Fort Hedikhuizen). 1514: Dijkdoorbraak bij Hedikhuizen : Doorbraken bij Vlijmen aan de Voordijk dicht bij de weg naar Engelen. 1571: Dijkdoorbraak in de Hoge Maasdijk bij Heusden. Het water komt zó hoog dat de mensen op het platteland hun toevlucht op de zolders moeten zoeken. De stad Heusden laat met schuiten brood rondbrengen om het volck in desen watersnoodt te spijsen. 1579: Dijkdoorbraak buiten de Herptse poort in Heusden. Het vijandelijke Spaanse leger rukt op naar Heusden. De bewoners van de stad steken een dijk door om de polders blank te zetten en de vijand tegen te houden. Omdat het water in de Maas te laag is vindt er geen inundatie (onder water zetten) plaats. Plotseling steekt een storm op waardoor het water uit de zee landinwaarts drijft. Het rivierwater wordt sterk opgestuwd en de dijk bij de Herptse poort breekt door. 1593: Prins Maurits laat bij Hedikhuizen verschansingen aanleggen en verbeteren (zie ook 1505 en ). Midden 18 e eeuw zijn deze totaal vervallen. BvOpzeeland De Maas is om

21 1602: In verband met het natte weer en de continuele regen is de Maas zeer hoog en kunnen de dijken bij Heusden en Heesbeen en de Hoge Maasdijk, die sterk zijn afgeslaagen en vernielt, niet met aarde worden hersteld (2 februari): Het zuidelijke deel van de Haarsteegse Wiel ontstaat na een langdurige noordwesterstorm. Twee uur daarna is er een dijkdoorbraak in Vlijmen. Jacob van Oudenhoven Anno 1610 de 2 februarius voor den daghenraedt brack de Dyck tot Hedickhuysen door ende twee uren daernae in den daghenraedt tot Vlijmen. De dijkdoorbraak heeft voor het dorp Hedikhuizen tot gevolg dat veel landerijen in zo n desolate toestand verkeren dat het onmogelijk is aan de ordinaire en extraordinaire verplichtingen, dijkgelden etc. te voldoen. Vanzelfsprekend geldt dit op de eerste plaats de percelen welke in de hoge Maasdijk s lands van Heusden considerabel gehoefslaagt (aanslag voor dijkonderhoud) waren. Een en ander leidt er toe dat veel eigenaren hun gronden eenvoudigweg abandonneerden (verlieten) zodat deze voortaan ten laste van het toch al onvermogende dorp komen. 1610: De Staten van Holland en West-Friesland geven de heemraden van Heusden bevel om het gat bij Hedikhuizen zo snel mogelijk te dichten. Dit was vooral nodig met het te verwachten Maartse opwater (6 december): Anno 1614 den 6 december tussen ses en seven uren bracken de twee steenen Beeren buyten de Wyksche Poort door by de Stadt Heusden de welcke daer nieuwt tot fortificatie van de stadt waren gemaeckt. De twee stenen beren waren kort tevoren voor de versterking van de stad aangebracht. 1615: Dijkdoorbraak bij Heusden. 1621: Heusden wil de vesting versterken en bovendien het zand in de Maas voor het doode Canaal opruimen. De stad vraagt aan de Staten van Holland om de levende Mase vanaf Hedikhuizen door het land van Berne naar Heusden en verder door het Canaal langs Aalburg te mogen leiden. De ingreep leidt tot merkelijke groote somme van Penningen waardoor het plan niet doorgaat, waarna het Heusdens Kanaal wordt uitgebaggerd. 1624: Doorbraak bij de Heusdense Wiel ten westen van Heusden. 1652: De Maas bevat veel water waardoor s-hertogenbosch en Heusden veel schade ondervinden. De dijk breekt door bij Heusden. 1673: De vesting Heusden wordt het zuidelijkste punt van de Oude Hollandse Waterlinie (1 januari): Aan de Wijkse poort in Heusden bezwijkt een houten beer (houten waterkering) waardoor de bruggen bij de poort wegspoelen. Er wordt gesproken van een grote watersnood (24 december): Dijkdoorbraak in de Hoge Maasdijk nabij Hedikhuizen waardoor het noordelijke gedeelte van de Haarsteegse Wiel ontstaat. Het doorbraakgat is ongeveer 240 meter lang. Het water overspoelt het gehele Land van Heusden en Altena. De wiel die in 1740 ontstaat wordt in eerste instantie gescheiden door een stukje land met de wiel ontstaan bij de dijkdoorbraak in De rug verspoelt en de wielen verenigen zich met elkaar tot de huidige Haarsteegse Wiel. De rug bevindt zich tegenwoordig enkele meters onder het wateroppervlak en loopt van zuidwest naar noordoost. De navolgende tekst is een samenvatting van een brief uit Heusden (december 1740) Den 22. dezer was de Rivier de Maze al geheel hoog, maar zwol noch op 21 ieder uur meer dan 1 duim. Dit wassen duurde dien gehelen dag en nacht, den volgenden Vrydag en Zaturdag al even sterk, zodat Dykgraaf en Heemraden, die bevorens al in de weer waren, alom Wachten op de Dyken stelden en zich zelf boven en beneden deze Stadt verdelende, alle vlyt aanwenden, om t Water met Kistdammen te keren. Binnen de Stadt was t niet minder gevaarlyk, en moest den gantsche Haven BvOpzeeland De Maas is om

22 met Kistdammen, die door de vlyt van Burgemeesteren met 'er haast gesteld waren, omzet worden. t Water was des Zaturdags avonds omtrent de klokke 10 uuren op t hoogste, zynde het over de drie quartier-voets hoger opgestegen, als t ooit by Menschen geheugen geweest was; kort daar na kreeg men de droevige en smertelyke tyding, dat het Water over den hogen Maasdyk onder Hedichuyzen by de Wiel, die aldaar omtrent voor 130 Jaren by dijkdoorbraak gespoeld was, meer dan een voet hoog overliep zo dat t er onmogelyk houden aan was; ja dat al t Arbeids Volk van den Dyk om een goed heen komen was wech gelopen, en in somma dat den Dyk doorgebroken was. Aanstonds deed den Herren Grave tot Bentheim, Gouverneur dezer Stadt, tot tweemalen zeven Cononschoten lossen, om de huislieden ten Platten Landen te waarschouwen, en in weinig tyd wierd t gantsche Land van Heusden, bestaande in 17 Dorpen, en dat van Altena, t geen daar mede gemeen legt, geïnondeert. Elendig was t gekerm der Huislieden van de naast by de Stadt gelegene Dorpen aan te horen, die in aller yl en met de grootste benaudheit na de Stadt quamen vlugten: Te nauwernood damde men de Stadts-Sortiers en andere Poorten, als mede de Sluis en Watergangen toe, t geen echter zeer spoedig, doch door den haast zo wel niet geschiede of de helft en t laagste gedeelte dezer Stadt raakte onder water; tot zo verre dat het Huis van den Gouverneur al mede onder water is gesteld. De vlyt en onvermoeide arbeid der Burgers en alhier in Guarnizoen leggende Soldaten heeft niet te min de Stadt voor verdere inundatie tot noch toe bewaard; t jammerlykste is d arme Huislieden met hun vee van Beesten t aanschouwen, die in zo groten menigte gevlucht zyn, dat er geen Stallinge genoeg en noch minder Voeder voor de zelve te bekomen is. De voorraad van Hooi en Stroo, die zy voor de Winter vergadert hadden, is meest wech gespoeld. De Grote Kerke alhier verstrekt zelfs het van honger loeijende Vee tot een schuilplaats, niettegenstaande de Burgers de gevlugte Huislieden met hun Vee in hunne Huizen gretig herbergen, en de zelve met t gene zy konnen bystaan. De Schade is noch onbeschryfelyk; men zegt; dat er enig Vee is verdronken, doch echter hoord men van weinig of geen Menschen. De stroom ging nevens de Stadt aan de Land zyde zo sterk, dat er een der Stads Bruggens met zyne Balancen en yzeren Leunigen geheel is wech gespoeld: Des anderendaags na de dijkdoorbraak zyn er hulpgaten in d oudheusdensche, drongelsche en verdere Zee Dyken gestoken, waar door t Water over den Biesbosch wech loopt, t geen bereids veel gevallen is. t Gat in de Hedickhuizenschen Dyk word gegist omtrent 60 Roeden lang te zyn. Veel inwoners vluchten naar Heusden. Het zijn er zoveel dat de stad twee schepen met koren uit Holland laat komen om de vluchtelingen te voeden. De huidige oppervlakte van de wiel bedraagt ongeveer 19 ha. en zij heeft een inhoud van circa m (16 februari): Meer dan 150 mannen beginnen met het bouwen van een cirkeldam op de plek van de doorbraak in de Hoge Maasdijk bij Hedikhuizen. Ze slaan meer dan 1000 palen van bijna 20 voet (ongeveer zes meter) lang de grond in. Op 2 maart is het gat gedicht. Dit is net op tijd, want op 5 maart staat het water vijf tot zes voet hoog tegen de nieuwe dijk aan. Half maart zakt het water en komen de kaden boven water. 1745: Dijkdoorbraak in Hedikhuizen bij het noordelijk deel van de Haarsteegse Wiel (30 maart): Door Schout, Borgemeesteren en Geregten van Hedikhuijsen wordt toestemming gegeven tot het graven van een nieuw canael en kom tot scheepvaert in Haarsteeg. Het zogenaamde Hedikhuizense Gat in Haarsteeg (nu buitendijks van de Oude Haven) wordt daartoe uitgebaggerd en uitgediept. De lengte van de Vaart (ook Vort genoemd) bedraagt 435 meter en loopt van de havenkom, die tegen de dijk aanligt, naar de Hedikhuizense Maas. De gemiddelde breedte is 13 meter en de vaardiepte is ongeveer 1.20 meter afhankelijk van het seizoen. In de winter staat BvOpzeeland De Maas is om