focus november 2009 Preventieve maatregelen moeten zich ook richten tot de jongere werknemers. Zij zijn immers de oudere werknemers van morgen.

Transcriptie

1 focus november 2009 Preventieve maatregelen moeten zich ook richten tot de jongere werknemers. Zij zijn immers de oudere werknemers van morgen. De houding van het bedrijfsmanagement is een belangrijke factor in het ganse gebeuren van de tewerkstelling van oudere werknemers 1. In deze tekst wordt dieper ingegaan op enkele facetten die van belang zijn bij het voeren van een verantwoord leeftijdsbewust personeelsbeleid. Hierbij komen onder meer de Work Ability Index, het concept van herstelbehoefte en de evaluatie van arbeidsgebonden belasting aan bod. 4 Het begrip work ability en de Work Ability Index De Work Ability Index (WAI)-vragenlijst werd in het begin van de jaren tachtig ontwikkeld door onderzoekers van het Finnish Institute of Occupational Health (FIOH). Het instrument werd gebruikt binnen de bedrijfsgezondheidszorg. De WAI meet de work ability. Vrij vertaald betekent dit: iemands mogelijkheid om het werk aan te kunnen 2. De work ability kan gezien worden als de resultante van de interactie tussen individuele en werkgebonden factoren. De WAI kan niet beschouwd worden als een pure gezondheidsindicator. De index geeft de mate weer waarin een werknemer met zijn actuele lichamelijke en geestelijke gezondheid (ongeacht of die nu goed of minder goed is) en met zijn individuele attitudes en belevingen (motivatie, jobtevredenheid,...) de arbeidsgebonden belastingen (nog) aankan. Omwille van de leeftijdsgebonden veranderingen en de ontwikkeling van compensatiemechanismen is de work ability een evolutief gegeven. Bovendien neemt de interindividuele variabiliteit toe met de leeftijd. De WAI-vragenlijst bestaat in een lange en een korte versie. De lange versie leent zich eerder voor gebruik op individuele basis tijdens het arbeidsgeneeskundig onderzoek, terwijl de korte versie zich beter leent voor onderzoeken op groepsniveau. In beide versies worden ook medische gegevens nagevraagd, waardoor het gebruik van de WAI enkel mag gebeuren door personen die gebonden zijn door het medisch beroepsgeheim. Het gebruik van de WAI buiten een (arbeids)geneeskundige context is dan ook volledig uit den boze. De WAI omvat 7 items, waarmee de werkbekwaamheid van (oudere) werknemers wordt aangetoond. De werknemers worden door middel van één of meerdere vragen bevraagd. De WAI wordt berekend door de scores voor de 7 items op te tellen. Dit levert uiteindelijk een score op tussen 7 en 49, waarbij een score hoger dan 36 aanzien wordt als goed (score lager dan 27: slecht; score van 28 tot 36: middelmatig; score van 37 tot 43: goed; score hoger dan 43: uitstekend) 3. Een lage WAI (<37) geeft aan dat de werknemer de werkgebonden belasting onvoldoende aankan.

2 Figuur 1: Work Ability Index (WAI) bij 255 beroepsbrandweermannen van 45 jaar en ouder WAI Leeftijd (jaar) Een Belgische studie uitgevoerd bij 255 beroepsbrandweermannen van 45 jaar en ouder 4,5 illustreerde mooi de toenemende interindividuele variabiliteit met toenemende leeftijd (figuur 1). Naast de toenemende interindividuele variabiliteit valt ook de hoge score op van de brandweermannen die nog actief waren na de leeftijd van 58 jaar. Dit is een mooi voorbeeld van het healthy worker effect : enkel zij die nog in staat waren om te functioneren als brandweerman, bleven (indien zij dat wensten) doorwerken. Brandweermannen met een slechte WAI-score zullen niet meer in staat zijn te werken voorbij hun 58 jaar, zelfs al zouden zij dat nog zo hard wensen. Uit de onderzoeken met betrekking tot de WAI, kan onder meer geconcludeerd worden dat discussies omtrent het verleggen van de pensioenleeftijd (inwerken op de verticale lijn van de grafiek) zinloos zijn wanneer niet eerst wordt gewerkt aan de work ability van de werknemers zelf (de horizontale lijn). Herstelbehoefte en oudere werknemers Als de WAI verlaagd is, betekent dit dat de mogelijkheid om de werkbelasting aan te kunnen reeds verminderd is. Naar preventie toe is men dan met andere woorden eigenlijk al te laat. De WAI kan wel gebruikt worden om te evalueren in welke mate de arbeidscapaciteit van een werknemer is aangetast. Een personeelsbeleid sturen aan de hand van de WAI, is echter nog geen proactief beleid voor oudere werknemers. Indien men een echt proactief leeftijdsbewust personeelsbeleid wil voeren, dan zal men zich moeten beroepen op een parameter die vroegtijdige gezondheidseffecten evalueert. De herstelbehoefte ( need for recovery in het Engels) is zo n parameter. In recent onderzoek werd aangetoond dat aan stress toegeschreven gezondheidsproblemen eerst worden voorafgegaan door effecten op korte termijn. Deze kortetermijneffecten zijn tekenen van vermoeidheid die voornamelijk worden ervaren tijdens of op het einde van de werkdag. Deze vermoeidheid vormt normaal gezien geen probleem als er tussen twee werkperioden in voldoende kan gerecupereerd worden. Is deze recuperatie daarentegen onvoldoende, dan zullen de gecumuleerde effecten van deze vermoeidheid leiden tot gezondheidsschade op lange termijn 6 (figuur 2). De Work Ability Index geeft aan in welke mate een individuele werknemer de arbeidsgebonden belastingen aankan. Figuur 2: Schematische voorstelling van het concept van de herstelbehoefte onvoldoende herstel stress factoren bijv. hoge werkbelasting korte termijn effecten vermoeidheid einde werkdag lange termijn effecten psychosomatische aandoeningen herstelbehoefte 5

3 focus november 2009 Figuur 3: Evolutie van de herstelbehoefte volgens leeftijd bij een populatie van 1855 werknemers 50 Herstelbehoefte-score (0-100) < Leeftijd (jaar) Discussies omtrent het verleggen van de pensioenleeftijd zijn zinloos wanneer niet eerst wordt gewerkt aan de work ability van de werknemers zelf. De herstelbehoefteschaal meet de mate van vermoeidheid tijdens of op het einde van de werkdag en is een goede parameter voor de opsporing van vroegtijdige gezondheidseffecten 7,8,9, nog voor ernstige gezondheidsschade optreedt. 10 De herstelbehoefte blijkt tevens een goede voorspeller te zijn van gezondheidsklachten en absenteïsme 11. Vanuit preventief oogpunt is het beter reeds in te spelen op deze indicator, in plaats van te wachten tot er effectieve gezondheidsschade is opgetreden en pas dan in te grijpen. De herstelbehoefte wordt gemeten door middel van een vragenlijst, die bestaat uit 11 vragen en wordt uitgedrukt met een getal op een schaal van 0 tot 100. Hoe hoger de herstelbehoefte, hoe meer kans op gezondheidsschade. De herstelbehoefte wordt als verhoogd beschouwd als deze groter is dan 54. Recent onderzoek toonde aan dat oudere werknemers een hogere herstelbehoefte hebben dan jongere. De herstelbehoefte kent een specifiek leeftijdsgebonden patroon 12 (figuur 3): in het begin van de loopbaan start de jonge werknemer met een hogere herstelbehoefte (onwennigheid in de nieuwe job, onervarenheid,...); tot de leeftijd van jaar neemt de herstelbehoefte af (men geraakt gewend aan het werk), om vanaf de leeftijd van 35 jaar progressief te stijgen (zelfs al zijn er geen substantiële wijzigingen in de arbeidsgebonden belasting). De herstelbehoefte piekt op de leeftijd van jaar. Vanaf 55 jaar daalt de herstelbehoefte terug naar het niveau van de min-25-jarigen. De verklaring voor deze tendens is dat oudere werknemers met een te hoge herstelbehoefte afhaken en enkel zij met een lage herstelbehoefte aan het werk blijven. Recent onderzoek toonde aan dat oudere werknemers een hogere herstelbehoefte hebben dan jongere, zowel bij een gelijkaardige arbeidsgebonden blootstelling 13 als bij een blootstelling die gunstiger was bij de oudere werknemers 14. Bovendien blijken er tussen oudere en jongere werknemers verschillen te bestaan in gevoeligheid voor psychosociale factoren. Dit betekent dat de preventieve maatregelen anders gestuurd dienen te worden voor oudere en jongere werknemers. Een degelijke evaluatie van de (psychosociale) arbeidsgebonden blootstelling is dan ook essentieel om een verantwoord leeftijdsbewust personeelsbeleid te voeren. Evaluatie van de arbeidsgebonden belasting Het eenzijdig bepalen van een gezondheidsparameter is totaal zinloos als deze niet in verband wordt gebracht met de arbeidsgebonden blootstelling. Het in kaart brengen van de arbeidsgebonden belasting is dan ook even belangrijk als het in kaart brengen van gezondheidsparameters. 6

4 Voor de evaluatie van de arbeidsgebonden lichamelijke belasting op individueel niveau kan een beroep gedaan worden op een ergonomische analyse van de arbeidspost. Op groepsniveau kan hiervoor ook gebruik gemaakt worden van vragenlijsten, waarbij aan de hand van bedrijf- of taakspecifieke vragen de fysieke arbeidsbelasting van een bepaalde functie kan geëvalueerd worden. De evaluatie van de psychosociale werkbelasting gebeurt enkel op groepsniveau. Recent werd een nieuw instrument voor de evaluatie van psychosociale werkomstandigheden ontwikkeld: de Copenhagen Psychosocial Questionnaire (COPSOQ) 15. Dit instrument heeft een theoretische basis, maar is niet gebonden aan één specifieke theorie, en is toepasbaar in alle bedrijfssectoren. Alhoewel de COPSOQ in België nog niet zo n grote bekendheid geniet, wordt deze internationaal meer en meer gebruikt. De vragenlijst bestaat inmiddels in 11 officiële vertalingen, waaronder het Nederlands, en werd ook voor gebruik in Vlaanderen gevalideerd 16. Er wordt ook nog gewerkt aan een internationaal COPSOQ-netwerk, dat ernaar streeft het instrument verder te optimaliseren en te gebruiken voor internationale vergelijkingen. Recent werd ook de vernieuwde en verbeterde versie van de COPSOQ uitgetest in Vlaanderen 17. De COPSOQ brengt de psychosociale werkbelasting in kaart, opgesplitst in 22 dimensies, die elk herleid zijn tot een begrijpbare schaal van 0 tot 100. De COPSOQ-dimensies kunnen grafisch worden weergegeven wat praktisch zeer bruikbare blootstellingsprofielen oplevert. Dergelijke profielen laten toe in één oogopslag een gedetailleerd beeld te krijgen van de psychosociale belasting op het werk en de knelpunten te identificeren. Een voorbeeld van dergelijk blootstellingsprofiel wordt weergegeven in figuur 4. Een proactief leeftijdsbewust personeelsbeleid Een leeftijdsbewust personeelsbeleid dient rekening te houden met gezondheid en welzijn op het werk. Wil men daarbij proactief te werk gaan, wordt er best vertrokken van vroegtijdige gezondheidseffecten - lang voordat zich nadelige gezondheidseffecten hebben ontwikkeld. Dit impliceert ook dat preventieve Figuur 4: Voorbeeld van een COPSOQ-blootstellingsprofiel (groen: gunstig; rood: ongunstig; geel: twijfelachtig, dient in het oog gehouden te worden) kwantitatieve werkvereisten 41,0 werktempo cognitieve werkvereisten emotionele werkvereisten verbergen van emoties rolconflict jobonzekerheid rolduidelijkheid voorspelbaarheid zinvolheid van het werk werkvariatie ontwikkelingsmogelijkheden invloed op het werk kwaliteit van het leiderschap ondersteuning leidinggevende ondersteuning collega's sociale omgeving op het werk betrokkenheid bij de werkplaats horizontaal vertrouwen verticaal vertrouwen appreciatie en erkenning 61,7 59,6 46,8 66,4 32,7 20,8 79,3 58,3 83,1 58,2 66,7 43,0 60,8 54,8 58,8 73,8 66,7 69,4 69,0 68,1 rechtvaardigheid en respect 60,

5 focus november 2009 maatregelen zich eveneens dienen te richten tot de jongere werknemers. Zij zijn immers de oudere werknemers van morgen en bepaalde (vnl. locomotorische aandoeningen) vinden reeds hun oorsprong vóór de leeftijd van 45 jaar. Door de gegevens van de blootstellingsevaluatie te linken aan de gezondheidsgegevens kunnen dan gerichte bedrijfspecifieke en zelfs leeftijdsgebonden preventiemaatregelen voorgesteld worden. Tabel 1 somt een aantal preventieve maatregelen op die passen in een proactief leeftijdsbewust personeelsbeleid en die universeel toepasbaar zijn, ongeacht de aard van het werk. Tenslotte is ook de houding van het bedrijfsmanagement met betrekking tot de oudere werknemers bijzonder belangrijk. Daarbij moet een positieve attitude aangenomen worden ten opzichte van het verouderingsproces. Er moet rekening gehouden worden met de leeftijdsgebonden veranderingen van de oudere werknemers bij de planning en organisatie van het werk en er moet een goed overleg en vroegtijdige informatieverspreiding gebeuren. Oudere werknemer Welzijn van de werknemers Tabel 1: Preventieve maatregelen voor een proactief leeftijdsbewust personeelsbeleid Maatregelen voor oudere én jongere werknemers Ergonomische maatregelen: verminderen van de fysieke werkbelasting; vermijden van oncomfortabele, slechte werkhoudingen en van monotoon, repetitief werk Aandacht voor ontwikkelingsmogelijkheden Specifieke maatregelen voor oudere werknemers Alternatieve werktijdschema s: deeltijds werk of alternatieve werkweekindelingen, waarbij rekening wordt gehouden met een verhoogde herstelbehoefte en een verminderde tolerantie voor ploegen- en nachtarbeid Aangepaste opleidingen Meer weten? (Nederlandse site rond de Work Ability Index) (Duits project rond de Work Ability Index) Psykisk%20arbejdsmilj%C3%B8.aspx?lang=en (Deense webpagina over de COPSOQ) (Duitse website over de COPSOQ 8

6 9 Leeftijd en Werk: Vlaams expertisecentrum