Inhoud. h 3. Voorwoord h4. Inleiding h6. Handleiding opzoekboek De bovenkamer h15. Opzoekboek De bovenkamer met toelichtingen h16

Transcriptie

1 Inhoud h 3 Voorwoord h4 Inleiding h6 Handleiding opzoekboek De bovenkamer h15 Opzoekboek De bovenkamer met toelichtingen h16 Gebruikte termen h153 Literatuur h155 Inhoudsopgave cd-rom h156

2 Voorwoord h 5 Sinds jaar en dag geef ik lessen Nederlands aan leraren die op hun beurt weer lesgeven aan anderstalige leerlingen. Het viel me op dat men woordenschatlessen vanzelfsprekend vond, in tegenstelling tot grammatica lessen. Deze lessen, grammatica in ruime zin, kwamen nauwelijks aan bod. Op vragen als: Hoe maak je zinnen? Hoe spreek je Nederlandse klanken uit? Met welke intonatie? Hoe maak je een meervoud van een zelfstandig naamwoord? Hoe een verkleinwoord? Hoe vervoeg je werkwoorden? Wat betekenen de verschillende tijden in het Nederlands? Hoe maak je een samenstelling? hebben moedertaalmethodes geen antwoord. In oefeningen van moedertaalmethodes gaat men al van deze kennis uit, terwijl vooral anderstalige leerlingen geen taalintuïtie op deze terreinen hebben. Tijdens trainingen en nascholingen bleek dat er wel degelijk behoefte was aan een speciale grammatica voor jonge(re) leerlingen, zowel anderstalig als Nederlandstalig. Dit alles was voor mij de aanleiding om De bovenkamer te schrijven. Wat ik uiteindelijk met De bovenkamer beoog, is Nederlandstalige én anderstalige leerlingen op een plezierige wijze kennis laten maken met het Nederlands taalsysteem. Niet zozeer verbaal, maar zoveel mogelijk met visuele middelen zoals foto s, kleuren en schema s. Ik hoop verder dat de gekleurde zinsdeelstrookjes en woordstrookjes de leerlingen helpen bij het maken én, later, het ontleden van zinnen. Dit boek is met hulp van veel mensen tot stand gekomen, onder wie leerkrachten en leerlingen van scholen, cursisten van verschillende opleidingen en van nascholingen. Ik ben iedereen zeer erkentelijk voor hun medewerking. Een paar mensen wil ik apart noemen. Allereerst dank ik de leerlingen en de leerkrachten van de Kernschool Eerste Opvang Nieuwkomers te Zaandam voor hun medewerking bij het maken van de foto s. Voorts dank ik verscheidene vrienden en buren die op soms ongelegen momenten steeds bereid waren om zich te laten fotograferen. Ook dank ik Hidde en Sam Leurink voor hun bijdrage: ze figureren in verschillende foto s, al zijn soms alleen hun handen te zien. De vele versies van dit boek zijn uitermate kritisch becommentarieerd door Ans Drubbel en Marion Nout. Ik dank hun hartelijk voor hun doorwrochte commentaren. Verder dank ik Marian Hoefnagel en Joke Walvis die met hun Kleurensysteem de basis legden voor de kleuren van De bovenkamer. De montessorivereniging was verder zo vriendelijk mij toe te staan enkele symbolen uit de montessorigrammatica te gebruiken. Een woord van dank ook aan Valentine Kalwij die de geestige teksten aanleverde: we staan opnieuw samen in een boek. Iets wat we sinds onze studententijd nastreven. Tot slot dank ik Marije Heijdenrijk hartelijk voor alle geestelijke ondersteuning. Vanaf de jaren negentig geef ik met haar allerlei taaltrainingen. Zij bleef geloven in het nut en de noodzaak van De bovenkamer, ook als ik zelf begon te twijfelen aan de hele onderneming. Zonder haar en de uitgeverij Bazalt was De bovenkamer er niet gekomen. Voor de fouten die in het boek staan ben ik echter alleen verantwoordelijk. Voor opmerkingen en aanmerkingen houd ik mij dan ook aanbevolen. Amsterdam, zomer 2015 Josée Coenen

3 h 6 Inleiding Deze handleiding De bovenkamer hoort bij De bovenkamer, een kleurrijke grammatica van het Nederlands, een opzoekboek voor leerlingen. De handleiding is bedoeld voor leraren die lesgeven in de laatste klassen van het primair of basisonderwijs en in de eerste klassen van het secundair of voortgezet onderwijs. In de handleiding staat hoe u De bovenkamer, het opzoekboek voor leerlingen, kunt gebruiken in de klas. In deze inleiding beschrijf ik de achtergronden en de opzet van De bovenkamer, zowel van het opzoekboek als van de handleiding. Uitgave Het materiaal voor de leerling bestaat uit: De bovenkamer, het opzoekboek voor de basisgrammatica van het Nederlands; een set strookjes, met zinsdelen en woordsoorten. Het materiaal voor de leraar bestaat uit: De bovenkamer, de handleiding; een bijgevoegde cd-rom; overzichten van verschillende moedertaalmethodes voor het primair onderwijs met hierin aanwijzingen voor het gebruik van De bovenkamer, op de websites en Doelgroep De bovenkamer, het opzoekboek, kan elke individuele leerling van acht jaar tot en met vijftien jaar gebruiken. π De bovenkamer, het opzoekboek, is bedoeld: voor een moedertaalspreker van het Nederlands én voor een zogenoemde anderstalige leerling. Dat is een leerling die naast het Nederlands een andere moedertaal heeft. Dat kan een tweedetaalverwerver zijn: een leerling die het Nederlands leert in een vooral Nederlandstalige omgeving. Het kan ook een vreemdetaalleerder zijn: een leerling die het Nederlands leert in een omgeving waar weinig tot geen Nederlands gesproken wordt. Doelen π De bovenkamer kan de leerling gebruiken vanaf groep vier (Nederland) of leerjaar twee (Vlaanderen) van het primair onderwijs tot het derde jaar van het middelbare of secundair onderwijs, of in het Nederlandstalig onderwijs buiten Vlaanderen en Nederland. De leerling neemt het boek al die jaren met zich mee. π In De bovenkamer staan foto s, schema s en kleuren die allerlei Nederlandse taalverschijnselen illustreren zoals zinnen, woorden en woordsoorten, voorvoegsels en achtervoegsels, klanken en letters. Het ontleden van zinnen en woorden is in een apart hoofdstuk geplaatst. π Voor alle leerlingen is De bovenkamer taalbeschouwing, dat wil zeggen dat het boek inzicht geeft in de taalkunde van het Nederlands. Voor de anderstalige leerling is het ook een ondersteuning bij het verwerven of het leren van het Nederlands. π De verwachting is, dat wanneer de (anderstalige) leerling de taalverschijnselen gedurende een lange tijd ziet, hij deze zich eigen maakt. Hij slaat ze dan in zijn eigen bovenkamer op. 2 Doet?, doen?, gebeurt? eurt? (handeling) Z ij rent (enk elvoud). Z ij rennen (meervou d). oplezen plak- gebouwd. beloven schakel- werkwoord houden (van) werkwoord I k heb een to ren Ik kan zwemmen! Ik verheug me! Ik word later dokter! 32 In de handleiding, die bedoeld is voor leraren in het primair en gedeeltelijk secundair onderwijs in Nederland, in Vlaanderen en hierbuiten, geef ik eerst achtergrondinformatie over het tot stand komen van De bovenkamer. Vervolgens beschrijf ik de indeling van De bovenkamer, het opzoekboek en hoe deze te gebruiken. Daarna beschrijf ik de indeling en werkwijze van deze handleiding, gevolgd door de inhoud van de cd-rom. Voor de afstemming op de verschillende moedertaalmethodes verwijs ik naar bovengenoemde websites.

4 h 7 Verantwoording Ruim vijfentwintig jaar geef ik lessen Nederlandse taalkunde aan leraren die lesgeven aan vooral anders - talige leerlingen in het primair onderwijs. Hier vielen me verschillende dingen rond het grammatica - onderwijs op. 1 In het gewone primair onderwijs komen grammaticale verschijnselen aan bod in moedertaalmethodes. In het montessorionderwijs zijn er ontwikkelingsmaterialen, zoals taaldozen en taalsymbolen voor de leerling om structuren van het Nederlands te begrijpen en er zelf mee te werken. Veelal is dit grammaticaonderwijs gericht op inzicht in het Nederlands (taalbeschouwing) en minder op het leren of verwerven van het Nederlands. Verder wordt in taaloefeningen vaak een beroep gedaan op de Nederlandse taalintuïtie van de leerling, een intuïtie die anderstalige leerlingen vaak niet hebben. Voor anderstalige leerlingen bieden moedertaalmethodes te weinig. 2 Kijkend naar het tweedetaalonderwijs viel me op dat er verschillende grammatica s zijn voor (jong) volwassenen zoals De regels van het Nederlands, Nederlandse grammatica voor anderstaligen of Grammatica in gebruik. (Zie E Literatuurlijst.) Maar er was/is weinig voor anderstaligen in het basisonderwijs. Vanaf de jaren negentig is de aandacht meer gericht op woordenschat- en niet op grammaticaonderwijs. 3 Ans Drubbel en Marian Hoefnagel wezen me op het speciaal onderwijs. Hier bestaat van oudsher aandacht voor een aparte, visuele grammatica voor dove en slechthorende leerlingen. 1 Het Kleurensysteem (Krijnen en Walvis (1996)) 2, is de recentste visuele grammatica. Met al deze zaken in het achterhoofd begon ik jaren geleden met het schrijven van De bovenkamer, met de betekenis als invalshoek (zie ook Van Dort-Slijper (1984)). Verder combineer ik de kleuren die afkomstig zijn van Het Kleurensysteem met een aantal symbolen voor woordsoorten, overgenomen uit de grammatica van M. Montessori. 3 Uit trainingen aan leraren bleek vervolgens dat niet alleen anderstalige leerlingen baat konden hebben bij proefversies van De bovenkamer, maar ook Nederlandstalige leerlingen. Dit alles resulteerde in de uiteindelijke uitgave De bovenkamer, met als doel leerlingen, Nederlandstalige én anderstalige, visueel houvast te geven bij het leren van het Nederlands én het verkrijgen van inzicht in de Nederlandse taal. Indeling van De bovenkamer Kleuren π Het Kleurensysteem kiest communicatie als doel van het taalonderwijs en realiseert dit met de vraagwoorden Wie? of Wat?, Doet? Doen? Gebeurt?, Wanneer?, Waar? of Waarheen?, Hoe? en Hoeveel?, waaraan kleur categorieën zijn gekoppeld. Dit systeem heb ik in De bovenkamer overgenomen. Vijf hoofdstukken zijn zo op basis van deze vraagwoorden en kleurcategorieën gerangschikt. Hierbij ligt de nadruk op de betekenis. De kleuren zijn de basis voor het bouwen van zinnen. Op deze wijze krijgen de leerlingen visueel inzicht hoe Nederlandse zinnen zijn opgebouwd en hoe je deze zinnen kunt maken. π De kleuren zijn: geel, voor de verwijzing naar mensen (Wie?) bruin, voor de verwijzing naar dieren en dingen (Wat?) rood, voor handelingen (Wat doet/doen de hoofdpersoon/hoofdpersonen? of Wat gebeurt er?) oranje, voor de verwijzing naar tijd (Wanneer?) paars, voor de verwijzing naar plaats en richting (Waar? of Waarheen?) groen, voor verwijzing naar het hoe van iets of iemand (Hoe?) en naar maten en gewichten (Hoeveel?). Aan deze kleuren heb ik de kleur roze voor de weergave van uitgesproken woorden (klanken) toegevoegd. 1 Zie Van Uden (1973). 2 De informatie over Het Kleurensysteem is geheel afkomstig van de speciaal voor de J.C. Ammanschool te Amsterdam geschreven grammatica, voor het leren van het Nederlands voor kinderen met een auditieve beperking. Zie Krijnen en Walvis (1996) en Hoefnagel-Höhle (1996). 3 Zie Boots en Heijenk (1981).

5 h 8 De bovenkamer, het opzoekboek π De eerste vijf hoofdstukken beginnen met een overzicht van het hele hoofdstuk. Allereerst met foto s die de betekenis in verschillende situaties weergeven Dan volgt een algemene uitleg van de betekenis en de hieraan gekoppelde kleuren. Bij Wie? of Wat? leg ik bijvoorbeeld uit hoe je verwijst naar personen, dieren en dingen en dat je dit doet met de kleuren geel en bruin. Dan ziet de leerling hoe je deze betekenis in zinnen met een gekleurd zinsdeel weer kunt geven, een gele of bruine horizontale balk. Dit correspondeert met een gekleurd strookje uit de set strookjes. 1 Wie? (mensen) Wat? (dieren en en dingen) n e en meisje en jongen wij e d ieren essen, s chotels het m slot, de sloten d e schoen, het schoentjee e igennamen d eze schaar, d eze bal 10 Hierna volgen verschillende andere vormen of woordsoorten waarmee je de betekenis kunt uitdrukken. Tot slot volgt een afbeelding van een strookje met een symbool voor de woordsoort, die correspondeert met het verticale strookje uit de set strookjes. Na het algemene overzicht in elk van deze vijf hoofdstukken volgen er deelhoofdstukken met woordsoorten en/of uitbreidingen met verbuigingen en vervoegingen. Bij het Wie?Wat?-hoofdstuk is dat onder meer het zelfstandig naamwoord en de woordsoorten die daarbij horen: het lidwoord en het aanwijzend voornaamwoord. Ook hier begint het deelhoofdstuk met een foto of een schema, gevolgd door een uitleg. Bij de woordsoorten staan ook vormaspecten zoals verbuigingen van zelfstandige naamwoorden of vervoegingen van werkwoorden. π Na deze vijf hoofdstukken volgt het hoofdstuk Joker woorden; dat is een door mij verzonnen term voor verwijzende functiewoorden. 4 Het hoofdstuk begint met een overzicht van een aantal verwijzende functiewoorden dat in De bovenkamer staat, zoals hij, zij, ze of die, dat, deze. Hierna volgt een aantal van deze functiewoorden met eerst een foto en dan een tekst die de verwijzing van het functiewoord laat zien, gevolgd door een uitleg. Dit hoofdstuk heb ik opgenomen omdat het gebruik en de betekenis in teksten van deze verwijzende functiewoorden moeilijk is, zowel voor Nederlandstalige als voor anderstalige leerlingen. 4 Zoals de joker in het kaartspel andere kaarten kan zijn, zo verwijzen deze functiewoorden naar steeds andere antecedenten, afhankelijk van de tekst.

6 h 9 π In het hoofdstuk Klanken en letters beschrijf ik de relatie tussen klanken en letters, de uitspraak en de schrijfwijze in ruime zin. Dat wil zeggen: niet alleen losse klanken, maar ook de klemtoon van woorden en in een zinsdeel. Kortom, de gehele zinsmelodie. Plus de namen van letters, afkortingen en de namen van leestekens. π Realiseert u zich dat de uitspraak van het Nederlands ten grondslag ligt aan de schrijfwijze. Voor Nederlands - talige leerlingen is de uitspraak een gegeven, maar niet voor anderstaligen. Het niet of slecht verstaan van de Nederlandse klanken heeft grote invloed op het leren en verwerven van het Nederlands. π In het hoofdstuk Zinnen beschrijf ik onder meer de (verschillende) volgordes in soorten zinnen als de hoofdzin, de mededelende zin, de twee soorten vraag - zinnen en de beveelzin, alsook de volgorde in een zinsdeel. Met de gekleurde zinsdelen die de betekenis weergeven, zien de leerlingen de volgorde in zinnen. De zinsdelen staan op aparte gekleurde strookjes. Nederlandstalige en anderstalige leerlingen krijgen zo meer inzicht in de opbouw van Nederlandse zinnen. Voor anderstalige leerlingen is het visueel een houvast. Dit geeft beide groepen leerlingen steun bij het zelf maken van zinnen, bij het zeggen en schrijven van eigen teksten, of, later, bij het ontleden. π Een apart hoofdstuk vormt het Ontleden, of, in traditionele termen, zinsontleding en woordbenoemen. Qua volgorde van aanbieding komt dit hoofdstuk na alle andere hoofdstukken. Omdat de leerlingen dan al bekend zijn met de verschillende betekenissen van de zinsdelen en omdat ze al kennis hebben gemaakt met de verschillende woordsoorten. Het verschil in zinsontleden (redekundig ontleden) en woordbenoemen (taalkundig ontleden) is te zien: de zinsdelen leg je horizontaal neer en de woordsoorten benoem je door de strookjes verticaal onder de woorden te leggen. Op de achterkant van de strookjes staan termen als persoonsvorm of gezegde. De verschillende bepalingen zijn heel eenvoudig af te leiden uit de gekleurde stroken voor tijd en plaats en richting. Een verdere indeling van bepalingen (van hoedanigheid, maat, graad of van gesteldheid) geef ik niet. Deze zijn wel eenvoudig toe te voegen. Zie verder bij E Ontleden, blz. 117 van het opzoekboek. Hierna komen syntactische categorieën aan bod: onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp en voorzetselvoorwerp. In de set strookjes staan deze op doorzichtige strookjes. Deze strookjes zou je ook joker strookjes kunnen noemen. Net als de joker woorden staan in elke zin zinsdelen die het onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp of voorzetselvoorwerp kunnen zijn.

7 h 10 Na het zinsontleden behandel ik de verschillende woordsoorten, met symbolen uit de montessorigrammatica, maar dan voorzien van de kleuren uit Het Kleurensysteem. π Als laatste is er een lijstje met gebruikte termen, zowel de bestaande grammaticale termen als fanienamen. π Tot slot heb ik verschillende bijlagen opgenomen. Als eerste een lijst met de frequentste voor- en achtervoegsels, waarmee leerlingen de betekenis van de voor-en achtervoegsels zien én welk effect dit heeft op het basiswoord om een nieuw woord te vormen. Hiervoor heb ik gedeeltelijk gebruik gemaakt van De Kleijn en Nieuwborg (1983). Dan volgen drie bijlagen met onregelmatige en sterke werkwoorden, alfabetisch geordend. Hiervoor heb ik gebruik gemaakt van lijsten uit Fontein en Pescher-ter Meer (1983), Bakx e.a.(1999) en Florijn e.a. (1994). Dit resulteerde in een lijst werkwoorden die ik vervolgens vergeleken heb met de werkwoorden die voorkomen in Schrooten en Vermeer (1994). Soms heb ik werkwoorden toegevoegd en weer andere weggelaten. De uiteindelijke keuze is een lijst van gebruikte werkwoorden, waarbij zeer niet-frequente werkwoorden eruit gelaten zijn. Voor Nederlandstalige leerlingen zijn de meeste vormen van deze werkwoorden niet vreemd. Anderstalige leerlingen zullen deze moeten leren. Op de laatste bijlage ziet u de afbeeldingen van de set strookjes, de voorkant en de achterkant. De set strookjes Bij De bovenkamer hoort een set strookjes. 5 Met de horizontale strookjes kun je zien hoe een Nederlandse zin is opgebouwd; met de verticale strookjes zie je de afzonderlijke woorden. π De horizontale, gekleurde strookjes geven de betekenis aan van de verschillende zinsdelen waaruit een Nederlandse zin kan bestaan. Op de voorkant van de strookjes staan de vraagwoorden. Op de achterkant staat de verwijzing, zoals mensen of dieren en dingen voor Wie? of Wat?. Bij de rode strookjes, Doet? Doen? Gebeurt?, staan op de achterkant de termen die de leerling nodig heeft bij het ontleden zoals persoonsvorm of werkwoordelijk gezegde. π De verticale, voornamelijk witte strookjes of kaartjes, staan voor de verschillende woordsoorten, zoals lidwoord of zelfstandig naamwoord, en zijn voorzien van een symbool, ontleend aan de montessorigrammatica, maar ingevuld met de kleuren van Het Kleurensysteem. π De geheel witte strookjes kan de leerling gebruiken voor zinsdelen of woorden die hij nog niet gehad heeft of niet weet. voorkant achterkant 5 De set geplastificeerde strookjes kunt u apart bestellen bij U kunt de strookjes ook zelf printen vanaf de cd-rom.

8 h 11 Hoe De bovenkamer te gebruiken? Algemene werkwijze van De bovenkamer π De bovenkamer, het opzoekboek, is allereerst bedoeld als naslagwerk van het Nederlands voor de leerling. Hij kan het zelfstandig gebruiken en hij neemt het boek mee vanuit de lagere naar de hogere leerjaren. π De volgorde van de hoofdstukken staat niet vast. Alle hoofdstukken zijn kris kras door elkaar te gebruiken. Doordat de moeilijkheidsgraad van de verschillende onderwerpen oploopt in de deelhoofdstukken, kan de leerling regelmatig teruggrijpen op datgene wat hij al kent en wat nog niet. π Er is één uitzondering. Het hoofdstuk Ontleden komt pas aan bod nadat de leerling verschillende hoofdstukken heeft gezien en hiermee heeft gewerkt. Werkwijze van de strookjes π De leerling legt de zinsdeelstrookjes boven de zin die hij schrijft. Op deze wijze: geeft hij betekenis aan de zinsdelen kan hij de volgorde (laten) zien van de zinsdelen kan hij zijn geschreven tekst controleren op volgordes. π De leerling legt de woordstrookjes onder de woorden in de zin die hij schrijft. Op deze manier: kan hij de verschillende woordsoorten (laten) zien kan hij de volgorde van de woord(soort)en in een zinsdeel (laten)zien kan hij zijn geschreven teksten controleren op volgordes. π Met de horizontale strookjes voor zinsdelen en de verticale strookjes of kaartjes voor de woordsoorten, kan de leerling het verschil in zinsontleden en woordbenoemen (laten) zien. Opbouw en werkwijze van deze handleiding π In deze handleiding staat De bovenkamer, het opzoekboek voor de leerling, integraal afgedrukt. π Op elke bladzijde in deze handleiding staat informatie voor u als leraar. π Het begin van elk hoofdstuk geeft een overzicht van het onderwerp. Dat gebruikt u als introductie. U ziet in nummers 1, 2, 3 of 4 in verschillende kleurgradaties, van licht naar donker de moeilijkheidsgraad van de onderwerpen. π Bij de volgende bladzijden, na het overzicht, staat achtergrond - informatie over dit deel en aanwijzingen voor het behandelen van de deelonderwerpen in de klas. Binnen elk niveau is ook weer een gradatie, beginnend bij a, b en zo verder. Het hangt af van het niveau van de leerling(en) wat u wilt behandelen. Een enkele keer geef ik extra achtergrondinformatie voor u als leraar. Die hoeft u niet te delen met de leerlingen. Er is af en toe aangegeven of een onderdeel extra moeilijk is voor een anderstalige leerling in vergelijking met een Nederlandstalige leerling. Uitleg π Bezit kun je in het Nederlands op drie manieren uitdrukken: met bezittelijke voornaamwoorden zoals in deze tabel staan: Dit is zijn boek. Je noemt eerst de bezitter : zijn, en dan het bezit : boek. met het voorzetsel van en eenepersoonlij jk voornaamwoord: Dit boek is van hem. met de klank s en letter s: Het boek van Jan = Jans boek. π S taan er twee vormen in de tabel, dan gebruik je in spreektaal mees tal de niet- vetgedrukte vorm m: dus z n en niet zijn. De vetgedrukte woorden in de ta abel gebruik je om nadruk te geven. Woordbenoemen n H et symbool voor het bezittelijk voornaamwoo ord is en dingen. Deze staan op samen één verticaal kaartje: mijn zus of zijn neef. π Bij de hoofdstukken Joker woorden, Klanken en letters en Zinnen staat, voorafgaand aan het eigenlijke hoofdstuk, een aparte inleiding en/of werkwijze beschreven. π In de toelichting verwijs ik af en toe naar Werkbladen die op de cd-rom staan. Zie voor de inhoud van de E cd-rom blz. h 12 en achterin dit boek. 1 Het bezittelij k voornaamwoord enkelvoud mijn, m n jouw, je uw zijn, z n haar, d r meervoud! onze ons jullie uw hun boek! Bij het-woorden, 28 z ijn h aar enkelvoud zeg je niet onze, maar ons: het voor team, Wie? (mensen) Wat? (dieren en dingen) ons mensen en team. v oor dieren