Hoe duurzaamheid inplannen en evalueren binnen de eigen organisatie

Transcriptie

1 eerste hulp bij duurzaamheid Kit versie 1.0 Hoe duurzaamheid inplannen en evalueren binnen de eigen organisatie Stichting voor Toekomstige Generaties, mei 2009 Met steun van de Programmatorische Federale Overheidsdienst Duurzame Ontwikkeling en van de Nationale Loterij Programmatorische Federale Overheidsdienst Duurzame Ontwikkeling

2 Inleiding 3 Achtergond en ambitie van het project 3 Voor wie en waarvoor is de kit bestemd? 3 Een duurzaam project? In de eerste plaats een foto van het project maken 4 Wat deze kit te bieden heeft en wat niet 4 Eerste Hulp bij Duurzaamheid 5 Eerste fase : Twaalf aandachtspunten m.b.t. duurzame ontwikkeling bepalen (een panoramisch zicht van 360 ) 5 Tweede fase : een boordtabel ontwerpen 8 Derde fase : Een vooruitgangstraject opstellen 10 Vierde fase : Het vervolg 12 Deze kit is het resultaat van een proces in verschillende fasen, waaraan meerdere organisaties en personen hebben meegewerkt. De Stichting voor de Toekomstige Generaties wil hen allen hartelijk bedanken voor hun investeringen en hun steun. De stuurgroep De stuurgroep was samengesteld uit verschillende projectleiders en experts op het gebied van duurzame ontwikkeling. Ze testte de allereerste versies van Eerste Hulp bij Duurzaamheid uit. De volgende personen namen deel aan deze testfase : - Philippe Mertens (VSGB) - Lieven Peters (De Wissel) - Leida Rijnhout (VODO) - Sylvie Varlez (Task force duurzame ontwikkeling van het Federaal Planbureau) - Anne Versaille (Associations 21)- Peter Wollaert (Kauri) 5 organisaties Er werden 5 organisaties gecontacteerd met de vraag om de Beta versie van Eerste Hulp bij Duurzaamheid in hun organisatie uit te proberen : - Atoutazart - Empreintes - ESF-Vlaanderen - Gracq - Toolbox Partners Nationale Loterij - PODDO Programmatorische Federale Overheidsdienst Duurzame Ontwikkeling

3 Inleiding Achtergrond en ambitie van het project De Stichting voor Toekomstige Generaties ( financiert en begeleidt al tien jaar lang organisaties en plaatselijke overheden die hun initiatieven duurzamer willen maken. De ervaring heeft ons geleerd dat de meeste projectleiders wel erg gemotiveerd zijn, maar dat ze vaak niet de nodige afstand nemen om hun projecten te evalueren vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling. De weinige projectleiders die beslissen om in een dergelijke evaluatie te investeren, moeten twee problemen overwinnen. Enerzijds zijn de bestaande evaluatiesystemen omslachtig en niet geschikt voor kleine organisaties. Anderzijds is het erg moeilijk om achteraf een evaluatie uit te voeren, indien de evaluatiecriteria niet op voorhand werden gedefinieerd. In deze context heeft de Stichting beslist om een planningsen evaluatiekit te ontwerpen om projectleiders te helpen de verschillende dimensies van duurzame ontwikkeling op hun project toe te passen. Daarnaast helpt de kit om doelstellingen te definiëren en het project rond deze doelstellingen te gaan evalueren. De samenstelling van de kit is gebaseerd op een reeks vaststellingen en ervaringen die de Stichting heeft opgedaan tijdens de begeleiding van talrijke projecten : A/ De meeste projectleiders spitsen zich meer toe op de projectactiviteiten en minder op de evaluatie of de programmering. Alle tijd die niet naar directe activiteiten uitgaat, wordt vaak als verloren tijd beschouwd. De tijd die in het gebruik van de kit wordt geïnvesteerd, moet beperkt zijn. B/ Elk project kampt met een gebrek aan tijd en middelen, maar wanneer de teamleden werkelijk gemotiveerd zijn om zich in te zetten voor iets dat ze heel waardevol vinden, slagen ze er over het algemeen wel in om tijd en middelen vrij te maken. Het gebruik van de kit moet bijdragen tot het delen van waarden en tot de motivatie van een team. C/ De bestaande evaluatie-instrumenten voor de duurzaamheidsaspecten van een project zijn vaak te complex voor kleine organisaties. Meestal geven ze een globaal, stilstaand beeld van de situatie en bieden ze de projectleiders weinig concrete sporen Het gebruik van de kit moet toegankelijk zijn voor leken en op pragmatische wijze op het project geconcentreerd zijn. D/ Vaak is een bepaalde dimensie niet in een project geïntegreerd, niet wegens een gebrek aan middelen maar eenvoudigweg omdat niemand eraan heeft gedacht toen het project werd uitgetekend. Het gebruik van de kit moet de creativiteit ondersteunen van bij het ontwerp van het project. De samenstelling van deze kit was mogelijk dankzij de steun van de Nationale Loterij en de Programmatorische Federale Overheidsdienst voor Duurzame Ontwikkeling (POD DO). Voor wie en waarvoor is de kit bestemd? Eerste Hulp bij Duurzaamheid is bestemd voor alle projectleiders en verantwoordelijken van organisaties die hun project duurzamer willen maken. In principe is de kit zowel bruikbaar in commerciële als in niet commerciële sectoren. Het doel van de kit is om de projectverantwoordelijke een instrument te bieden om de aandachtspunten en specifieke doelstellingen van het project inzake duurzame ontwikkeling te formuleren. Eerste hulp bij Duurzaamheid is zo opgevat, dat het een instrument vormt om in groep over duurzame ontwikkeling na te denken, eerder dan als een individuele oefening. De uitvoering vergt enige tijd en enkele basisvaardigheden op vlak van vorming (voor de lancering moeten 2x2 uur in groepsverband worden gerekend, plus een bijkomend uur voor de persoon die de resultaten zal verwerken). Maar voorafgaande kennis op het gebied van duurzame ontwikkeling is niet vereist. De kit kan op alle ogenblikken van de projectcyclus worden toegepast : - tijdens de ontwerpfase van het project, om de specifieke waarden en doelstellingen van het project in de verschillende dimensies van duurzame ontwikkeling te formuleren ; - tijdens de uitvoering, om de vooruitgang van de vooropgestelde doelstellingen te gaan meten ; - bij de evaluatie, om de resultaten van op meer afstand te gaan beschouwen. De reikwijdte van het instrument is aanzienlijk : het kan helpen om een balans op te maken of doelstellingen te formuleren voor de follow-up van de globale werking van de organisatie op het gebied van duurzame ontwikkeling. Daarnaast kan het de projectleider helpen om een welbepaald project voor te bereiden, op te volgen en te evalueren. Om praktische redenen zullen we het in de rest van dit document zonder onderscheid over projecten hebben.

4 Een duurzaam project? In de eerste plaats een foto van het project maken De definitie van duurzame ontwikkeling die hier wordt gehanteerd, is de meest veralgemenende en ook de meest gebruikelijke : Het welzijn van de huidige generaties verzekeren zonder de levenskwaliteit van de toekomstige generaties te ondergraven Dit betekent dat we bij alles wat we doen niet alleen rekening houden met wat hier en nu gebeurt, maar ook wat er elders en in de toekomst gebeurt. Daarvoor is het nodig om in onze projecten rekening te houden met heel wat meer dimensies dan gewoonlijk, en deze in het project te integreren. Traditioneel en om pragmatische redenen bekijken we duurzaamheid vanuit vier grote dimensies : - het welzijn van de mensen (People) - de bescherming van het milieu (Planet) - een gezonde economie (Profit) - een goed beheer en participatie (Governance) Om met deze vier dimensies rekening te kunnen houden, is het in de eerste plaats nodig om een zekere afstand te nemen van het project en op die manier een panoramisch zicht van 360 te hebben met deze vier dimensies als ankerpunten. In het dagelijkse leven zijn er weinig elementen die ons helpen om dit panorama van 360 op te bouwen. Integendeel, vaak hebben we een gespecialiseerde opleiding genoten en hebben we heel specifieke bekwaamheden; onze energie en onze evaluatiesystemen zijn geconcentreerd op ons directe sociale voorwerp ; en bovendien ontbreekt het ons aan tijd en middelen om nog iets meer te doen. Dit alles draagt ertoe bij dat we ons soms volledig toespitsen op een heel eng spoor en daardoor de hele tijd in rondjes draaien. Een organisatie doen evolueren en een project in de richting van duurzame ontwikkeling sturen, betekent voor alles dat we bekwaam moeten zijn om het hoofd te heffen en rondom ons in een straal van 360 te kijken. Wat deze kit te bieden heeft en wat niet De kit biedt u een animatiescenario, dat u in staat moet stellen om samen met uw team : 1/ een 360 panorama van uw project te vormen (zie punt 3) en de twaalf aandachtspunten te formuleren waaraan u volgens u voorrang moet geven om uw project duurzamer te maken. Deze twaalf aandachtspunten zullen uw panorama van 360 afbakenen ; 2/ voor deze twaalf aandachtspunten pragmatische en haalbare doelstellingen te formuleren ; 3/ voor elk van deze twaalf aandachtspunten een vooruitgangstraject in vijf fasen op te stellen, dat u zal helpen om uw doelstellingen te bepalen en uw vooruitgang te evalueren. De kit levert u dus geen DO-label op. Ook vindt u hier geen praktische of technische informatie over hoe u uw project concreet kunt uitwerken. Daarvoor bestaan er gespecialiseerde gidsen.

5 Eerste Hulp bij Duurzaamheid Eerste fase : Twaalf aandachtspunten m.b.t. duurzame ontwikkeling bepalen (een panoramisch zicht van 360 ) Te voorzien : - 2 uur teamwerk - een teamlid of een externe persoon die de rol van animatieleider speelt - zelfklevende notitieblaadjes (bijv. Post-it) - grote vellen papier om op te hangen ( flip chart stijl) - materiaal om dat papier op de muur of op een bord te bevestigen (magneetjes, zelfklevende tape, enz.) Doelstellingen van de animatie : Samen met het team een panoramisch zicht van 360 van het project maken met de vier grote dimensies van duurzame ontwikkeling als ankerpunten; Nagaan wat deze vier dimensies, toegepast op uw project, concreet zouden kunnen betekenen; hiervoor bepaalt u twaalf aandachtspunten die voor u prioritair lijken om uw project duurzamer te maken (zorg ervoor dat u minstens twee aandachtspunten per dimensie van duurzame ontwikkeling heeft). Dimensie 2 : welzijn van de mensen (sociale dimensie) Persoonlijke ontwikkeling, vorming en bijscholing, relaties en sociale netwerken, het evenwicht tussen werk en privéleven, een rechtvaardige verloning : deze punten hebben betrekking op alle werknemers en/of vrijwilligers die bij de organisatie betrokken zijn, de leveranciers, de onderaannemers, de directe begunstigden van de activiteit van de organisatie en de omgeving van de organisatie (bijv. de bewoners, andere organisaties in de buurt, enz.). Voorbeelden van aandachtspunten : - Samenhang en sfeer binnen het team versterken - Interculturele dialoog en respect bevorderen - Aangename werk- en leefomstandigheden scheppen - Het aanleren van nieuwe vaardigheden aanmoedigen - Ingaan tegen bewuste en onbewuste discriminatie - Producten gebruiken die het resultaat zijn van eerlijke handel - Contact en samenwerking met de buurtbewoners aanmoedigen - Intergenerationele dialoog bevorderen - Enz. Dimensie 1 : bescherming van de planeet (milieu) Deze dimensie betreft het behoud en de ontwikkeling van de natuurlijke rijkdommen : water, lucht, aarde, energie, biodiversiteit, landschappen, enz. Concreet komt dit er vaak op neer dat we letten op de verschillende aspecten van consumptie binnen de organisatie: het verbruik van water, energie, voedsel en materiaal, maar ook afvalbeheer en mobiliteit. In bepaalde projecten kan dit ook de manier van bodemgebruik of de impact van het project op het landschap betreffen (bijv. bouwprojecten, vakantiekampen, enz.). Voorbeelden van aandachtspunten : - Énergie besparen in de lokalen - Duurzame verplaatsingsmiddelen kiezen - Beter afvalbeheer (minder afval, meer sorteren) - Milieuvriendelijke producten en materialen gebruiken - Milieuvriendelijke voeding (productie, vervoer, plaatselijke variëteiten, gematigd verbruik van vlees, enz.) - Betere integratie van de gebouwen in het landschap - Verbruik van water, papier, enz. verminderen - Respect voor de diversiteit van flora en fauna (biodiversiteit) - Enz.

6 Dimensie 3 : een gezonde economie De term economie moet hier in de ruimste zin worden begrepen. Het gaat erom de meerwaarde van de uitwisseling van goederen en diensten te verhogen. Deze dimensie betreft natuurlijk alle financiële aspecten van uw project (diversiteit van de financieringsbronnen, goed kostenbeheer, enz.), maar ook de niet-financiële uitwisseling van goederen en diensten (ruiloperaties, schenkingen, delen van goederen en diensten, vrijwilligerswerk, enz.) Voorbeelden van aandachtspunten : - De beschikbare middelen beter besteden door een rem te zetten op verkwisting - Prijs/kwaliteit verhouding van de aankopen verbeteren - Prijs/kwaliteit verhouding van de eigen producten en diensten verbeteren - De follow-up en het financiële beheer verbeteren - De kosten van de kredieten drukken - De inkomstenbronnen diversifiëren en duurzaam maken - De zelffinanciering verhogen en duurzaam maken (verkoop van goederen of diensten, schenkingen, enz.) - Ruiloperaties en niet-monetaire uitwisselingen bevorderen - Vrijwilligerswerk ten gunste van het project bevorderen - Enz. Dimensie 4 : goed beheer Deze dimensie heeft betrekking op het goede beheer van de beslissingen en het sturen van het project of de organisatie : participatie, aangepaste instrumenten voor het beheer van het project, dialoog met de financiers, vennoten en begunstigden, de relaties tussen het professionele team, de beheerraad en de vrijwilligers, een systeem voor de follow-up en de evaluatie van het project, enz. Voorbeelden van aandachtspunten : - Inspraak voor de betrokkenen in de beslissingen en het beheer van het project - Betere formulering van de missie en de doelstellingen - Beter plannen - Beter evalueren - Betere integratie van de verschillende dimensies van duurzame ontwikkeling in alle beslissingen - Hogere transparantie van het beleid, zowel binnenshuis als naar buiten toe - Enz. Visueel kunt u het resultaat van uw werk als een horloge voorstellen. Bij elk uur schrijft u één van de twaalf aandachtspunten.

7 Scenario van de animatie en de instructies 1/ Vorm twee teams (of meer, indien u heel talrijk bent) die parallel zullen werken. 2/ Elk team heeft de opdracht twaalf aandachtspunten te bepalen die het fundamenteel vindt om het project duurzamer te maken. Voor elke dimensie (milieu, sociale dimensie, economie, beheer) moeten er minstens twee aandachtspunten worden opgegeven. U kunt inspiratie vinden in de hierboven voorgestelde voorbeelden. 3/ Elk aandachtspunt wordt in hoofdletters en duidelijk leesbaar op een zelfklevend notitieblaadje geschreven. Deze blaadjes zijn immers erg handig bij de samenvatting en de vergelijking van de resultaten van beide teams. 4/ Elk team plakt zijn twaalf blaadjes op een groot blad, waarop een horloge met de twaalf uren afgebeeld staat. Op die manier bouwt elk team zijn 360 panorama met de twaalf aandachtspunten. 5/ De twee teams stellen hun 360 panorama voor. 6/ Op basis van deze twee panorama s stelt de groep een enkel panorama samen. Dit mag slechts twaalf aandachtspunten bevatten, evenredig verdeeld over de vier dimensies van duurzame ontwikkeling. De teams moeten met elkaar overleggen om eventueel meerdere aandachtspunten onder eenzelfde titel te groeperen. Deze twaalf gezamenlijk gekozen aandachtspunten zullen de twaalf basiselementen vormen van de boordtabel van duurzame ontwikkeling van uw project.

8 Tweede fase : een boordtabel in elkaar steken Te voorzien : - 2 uur teamwerk - een teamlid of een externe persoon die de rol van animatieleider speelt - zelfklevende notitieblaadjes (bijv. Post-it) - een muur of bord om op te werken met ruimte voor 12 x 10 zelfklevende blaadjes Het is aanbevolen om een pauze in te lassen vooraleer met deze etappe te beginnen, of ze op een andere dag uit te voeren. Doelstellingen van de vorming : Een boordtabel met een matrixstructuur opstellen: - verticale input : de twaalf aandachtspunten van duurzame ontwikkeling - horizontale input : de acht à tien etappes van uw project (of soorten/sets van uit te voeren taken) Voorbeeld : project voor een feestelijke bijeenkomst voor de buurtbewoners, georganiseerd door een jeugdcentrum Soorten of sets van taken : - opstellen van een animatieprogramma, keuze van een plaats en datum - uitnodiging (lijst van genodigden, productie en verzending van uitnodiging) - promotie (soort promotie, ondersteuning en locaties) - borden, bewegwijzering en versiering - drank en voeding - onthaal - bouw en versiering van de stands - animatie (muziek, enz.) - opruimen - dankbetuigingen, evaluatie en follow-up na het evenement De twaalf aandachtspunten i.v.m. duurzame ontwikkeling, geformuleerd voor fase 1, zijn : - afval - mobiliteit - lawaai - kostenbeheer - maximale diversiteit van de inkomstenbronnen - winst zoeken om achteraf in materiaal te investeren - diversiteit van het publiek - waardering van de jongeren door de buurt - vaardigheden aanleren - zoeken naar externe medewerkers - participatie van de jongeren in de beslissingen - transparantie van het beheer

9 Progr. Uitnod. Promo Deco Stands Onthaal Anim. Eten Opruim After Afval Mobiliteit Lawaai Kosten Middelen Winst Publiek Jongeren Leren Ext. medew. Participatie Transparantie Scenario van de animatie : 1/ Om het werk te vergemakkelijken, worden indien mogelijk drie of vier teams gevormd. Elk team werkt rond een bepaald deel van het bord. Dat betekent dat elk team een dertigtal cellen voor zijn rekening neemt. 2/ Voor elke cel noteren de teams op zelfklevende blaadjes de ideeën om deze fase of dit aspect van het project te verbeteren vanuit het perspectief van het betreffende aandachtspunt. Het kan dat sommige cellen leeg blijven. Alle teams brengen hun blaadjes op het bord aan. 3/ Dan bespreken alle teams samen het geheel en zien ze of er verbeteringen mogelijk zijn. Voor elke cel op het bord wordt beslist welke doelstelling men wil bereiken. 4/ Tot slot wordt een bestek opgesteld rond het duurzaamheidsaspect van het project. Hierin worden alle doelstellingen van op het bord etappe per etappe opgesomd.

10 Derde fase : Een vooruitgangstraject opstellen Te voorzien : - 2 uur teamwerk - een teamlid of een externe persoon die de rol van animatieleider speelt - zelfklevende notitieblaadjes (bijv. Post-it) - een muur of bord om op te werken Deze etappe kan later in het project worden uitgevoerd, zodat het mogelijk is om de gedane investeringen te zien. Het doel van de derde etappe is de evaluatie te vergemakkelijken. Velen zullen deze etappe misschien niet echt nodig vinden, maar ze ligt aan de basis van een degelijke evaluatie van het project. Doelstellingen : Voor elk van de twaalf aandachtspunten die het team heeft geformuleerd, wordt een vooruitgangsproject opgesteld. Elk traject gaat van niveau 1 tot 3 of van niveau 1 tot 5. De bedoeling is om voor elk van de twaalf aandachtspunten te evalueren op welk niveau de organisatie staat en om de resultaten op een spindiagram voor te stellen. Elk punt op het vooruitgangstraject moet een heel concrete beschrijving bieden van een gegeven situatie, die de projectleiders gemakkelijk kunnen herkennen : 1 : De situatie waarbij het project geen rekening houdt met deze dimensie van duurzame ontwikkeling. 2 : Een situatie die tussen niveau 1 en 3 ligt. 3 : De situatie zoals in de meeste gelijksoortige projecten die u kent 4: Een situatie die tussen niveau 3 en 5 ligt. 5: De situatie die u zou kunnen bereiken indien de maximale inspanningen werden gedaan op het gebied van financiën, human resources, mentaliteitswijziging, enz. Het moet een haalbare situatie zijn (dus geen ideale situatie). Niveau 2 : Sommige letten op bepaalde punten en spreken er anderen op aan, voor wie dit onderwerp geen prioriteit is. Niveau 3 : Er zijn specifieke investeringen gedaan (bijv. de installatie van thermostatische ventielen) en er werden enkele specifieke instructies gegevens. Sommigen volgen die instructies, anderen niet. Op individuele basis zijn er sommigen die ook letten op andere aspecten waarvoor geen instructies werden gegeven. Er werd een balans gemaakt van het energieverbruik, maar er is geen follow-up. Niveau 4 : Velen bekommeren zich om de energiebesparing, er zijn steeds meer instructies, die vaak worden opgevolgd, maar er is geen globale visie of een gestructureerd besparingsplan. Er zijn steeds meer specifieke investeringen. Er wordt geregeld een balans opgemaakt van het verbruik. Niveau 5 : Energiebesparing is een prioriteit geworden. Er werd een energie-audit uitgevoerd en een investeringsplan opgesteld, return on investment (ROI) werd berekend. Het plan wordt momenteel uitgevoerd. De gebruikers van het gebouw hebben duidelijke instructies met betrekking tot elektriciteitsverbruik, warm water en verwarming. Behalve de vorming rond dit onderwerp, zijn er pictogrammen om de gebruikers aan de instructies te herinneren. De balans van het energieverbruik wordt geregeld aan iedereen meegedeeld. Er bestaat geen universeel geldend vooruitgangstraject. Het is belangrijk dat u zelf een vooruitgangstraject opstelt dat zin heeft voor het projectteam in de gegeven situatie. Voorbeeld van een vooruitgangstraject voor het aandachtspunt energiebesparing Niveau 1 : Niemand bekommert zich om energiebesparing. Er wordt op dit gebied geen enkele investering gedaan.

11 Scenario van de vorming : 1/ Om het werk te vergemakkelijken, worden indien mogelijk drie of vier teams gevormd. Elk team werkt rond het vooruitgangstraject van drie of vier aandachtspunten, afhankelijk van de affiniteiten. 2/ Elk team stelt een vooruitgangstraject op voor elk van de dimensies waarrond het werkt. 3/ De trajecten worden op zelfklevende notitieblaadjes genoteerd (er zijn er dus vijf per traject). 4/ De twaalf vooruitgangstrajecten worden parallel op de muur of op een bord aangebracht. 5/ De teams bespreken samen de voorgestelde vooruitgangstrajecten: zijn deze realistisch? Zijn ze nuttig voor het verdere verloop en de evaluatie van het project? Zijn de verschillende niveaus gemakkelijk te onderscheiden, waarneembaar of meetbaar met de beschikbare middelen? 6/ Eens er consensus is bereikt over de twaalf trajecten, vindt er een gezamenlijke zelf-evaluatie plaats voor elk van de twaalf punten: op welk niveau bevinden we ons voor elk van die punten? Het resultaat wordt op een stervormig diagram voorgesteld. Het diagram vormt als het ware een 360 -foto van het project of de organisatie. 7/ Het team formuleert realistische doelstellingen voor elk van de twaalf aandachtspunten in de twaalf komende maanden (of voor de duur van het project, indien deze minder dan twaalf maanden is)

12 Vierde fase : Het vervolg Uw team beschikt nu over : - de twaalf aandachtspunten die voor u absoluut prioritair zijn voor een duurzame ontwikkeling van uw project ; - een boordtabel, dat u in een bestek heeft omgevormd ; - voor elk van de dimensies, een vooruitgangstraject waarop u de huidige situatie kunt herkennen en de situatie die het resultaat van uw vooruitgang zal zijn ; - een spindiagram, dat zal bijdragen tot de communicatie van uw doelstellingen binnen de organisatie en naar buiten uit. Het moeilijkste moet natuurlijk nog gebeuren, maar is inherent aan het klassieke beheer van elk project : alle doelstellingen zo concreet mogelijk formuleren, de middelen formuleren die nodig zijn om ze te verwezenlijken, de doelstellingen aanpassen aan de reële middelen, een planning en een taakverdeling opstellen, en momenten bepalen waarop de organisatie nadenkt over de vooruitgang in elk van de dimensies. Op het einde van het project (of na twaalf maand) maakt u een balans op van de vooruitgang in de verschillende dimensies en deelt u die mee aan alle betrokken partijen. Op dat moment zult u zien of het nodig is om het 360 panorama aan te passen op basis van de opgedane ervaring, de vooruitgangstrajecten te updaten en nieuwe doelstellingen te formuleren.

13 Redactie : Sandrino HOLVOET Dorothée MARÉCHAL Aangepast in het Nederlands door : Saskia HOSTENS Kurt PELEMAN Nani WATERSCHOOT Grafisch ontwerp : Adrénaline, Namen Foto s : Stichting voor Toekomstige Generaties Schema s : Adrénaline ISBN: Wettelijk depot : D Gedrukt op 100% gerecycleerd papier