Verkenning domotica voor energiebesparing

Transcriptie

1 Verkenning domotica voor energiebesparing 1 Inleiding... 2 Definitie.2 2 Domotica: breder dan energiebesparing alleen... 2 A) Installatietechniek... 3 a.1) Inzicht in energiegebruik... 3 a.2) Klimaatregeling... 3 a.3) Verlichting... 3 a.4) Beveiliging... 4 a.5) Water... 4 B) Consumentenelektronica en witgoed... 4 C) Infotainment... 4 D) Technologie waarlangs diensten (op maat) worden afgenomen Potentiële energiebesparing door slimmere klimaatregeling Potentiële energiebesparing door gedragsverandering na inzicht in verbruik Aandachtspunten bij het toepassen van domotica... 6 Functionaliteit... 6 Privacy (en de slimme meter)... 6 Compatibiliteit met andere systemen... 7 Kennis en kunde van de adviseur en installateur... 7 Nieuwbouw of renovatie... 7 Draadloos of bedraad Voorbeeldprojecten... 7 Slimste Woning, Eindhoven... 7 Technologie Thuis Nu!... 8 Cité, Rotterdam... 8 Huis van de toekomst, Vilvoorde, België... 8 Het Domotel, Den Haag... 8 Bijdorp, Zoetermeer... 8 De Machinist, Rotterdam Meer informatie... 9 Colofon Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

2 1 Inleiding De woning is misschien wel het laatste product of object dat nog niet met informatietechniek wordt bestuurd. Met de steeds verdergaande introductie van domotica gaat dit veranderen. In onderstaande paragrafen wordt een snelle verkenning van de stand van zaken van domotica in Nederland weergegeven. Definitie Domotica omvat een breed scala aan intelligente elektronische of mechanische technieken in en om het huis. Domotica, home automation, smart home, en intelligent home zijn vier termen die door elkaar worden gebruikt wanneer wordt gesproken over de automatisering van de woning (Chan e.a. 2008). In Nederland is de term domotica het meest gangbaar. Domotica is een samentrekking van domus (Latijn voor huis) en telematica (volgens sommigen ook: informatica en robotica). De term domotica betreft uitsluitend woningen. Dat neemt niet weg dat soortgelijke techniek ook wordt toegepast in bijvoorbeeld kantoren en scholen. Sterker nog: de automatisering van deze gebouwen is al gebruikelijker dan in woningen. De term domotica is zo breed dat je kunt spreken van een containerbegrip. Dit heeft tot gevolg dat het vaak niet duidelijk is waarover het gaat wanneer er wordt gesproken over domotica. Er kan een onderscheid worden gemaakt in vier typen (Heusinger 2005): A) geautomatiseerde systemen waarmee de installatietechniek in de woning kan worden geregeld. Waarbij installatietechniek in de breedste zin van het woord kan worden opgevat. Dit is inclusief systemen die temperatuur, luchtvochtigheid, luchtkwaliteit en verlichtingssterkte meten, regelen en aansturen; B) besturing van witgoed en consumentenelektronica in huis; C) technologie waarlangs infotainment (diensten voor de massa) in huis kan worden afgenomen; D) technologie waarlangs individuele diensten in huis kunnen worden afgenomen. Hiervan is zorg op afstand de belangrijkste. Hoewel door sommigen een elektrisch te openen gordijn ook domotica wordt genoemd gaat het meestal om gecombineerde systemen. In plaats van de verschillende elektrotechnische voorzieningen ieder afzonderlijk in te bouwen en te laten functioneren integreert domotica al deze voorzieningen in één samenhangend geheel van apparaten en infrastructuren in en rond woningen, die elektronische informatie gebruiken voor het meten, programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners. 2 Domotica: breder dan energiebesparing alleen De toepassingen van domotica beperken zich niet alleen tot energiebesparing. Domotica kan vele functies vervullen, zie figuur 1 op de volgende bladzijde. Het Domoticaplatform Nederland onderscheidt zeven functies. Deze functies zijn in figuur 1 gekoppeld aan de vier typen van domotica. Naast de toepassing energiebesparing krijgt met name de toepassing zorg op afstand nationaal en internationaal veel aandacht. Het wordt gezien als een essentieel hulpmiddel om in een vergrijzende samenleving toch voldoende zorg te kunnen leveren (Korporaal e.a. 2002; Loera 2008; Nispen 2003; Tang & Venables 2000; Algemene Rekenkamer 2009). Veel bedrijven richten zich op die vraag. Bovendien zijn er domotica toepassingen op het gebied van audio en video; in de keuken en de badkamer; evenals voor comfort, veiligheid en efficiënt energiegebruik. Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

3 Figuur 1: Domotica kan vele functies vervullen Diverse voorbeelden van toepassingen zijn hieronder opgesomd 1. De technieken en systemen die kunnen bijdragen aan energiebesparing zijn gemarkeerd met een * : A) Installatietechniek a.1) Inzicht in energieverbruik De slimme meter (zonder mogelijkheid tot uitlezen door de netwerkbeheerder) geeft inzicht in het energieverbruik. De bewoner kan hierop zijn gedrag of de instellingen aanpassen. * a.2) Klimaatregeling Verwarming, airconditioning, rolluiken en zonwering zouden per plaats kunnen worden bediend al naargelang het uur van de dag, weersomstandigheden of de aanwezigheid of afwezigheid van personen. * De gewenste temperatuur kan worden ingesteld op de voorziene tijdstippen en de klimaatregelaar kan daarbij rekening houden met de nodige opwarm- en afkoelperiode. * De temperatuur kan per kamer afhankelijk van het gebruik geregeld worden; bepaalde ruimtes zoals de badkamer worden alleen dan verwarmd wanneer dit echt nodig is. Voorbeeld 1: een sensor in de kinderkamer kan reageren op beweging en de speelkamer van de kinderen extra verwarmen, wanneer er beweging wordt gedetecteerd. Voorbeeld 2: als u het huis verlaat gaat de verwarming op de nachtstand. * De ventilatie kan op een 'intelligente' manier worden verzorgd, zodat er doelmatiger wordt geventileerd. Zo worden vochtigheid en geuren in de woning of het gebouw op een gezond en comfortabel niveau gehouden, zonder al te veel koude lucht toe te voeren. * Ramen kunnen automatisch openen en sluiten, bediend door een tijdslimiet, CO2-melder, afstandbediening, temperatuur, etc. * Op basis van sensoren kan de verwarming automatisch uitschakelen in een ruimte waar het raam wordt geopend. * a.3) Verlichting Sensoren kunnen de verlichting ontsteken als een persoon in de buurt komt en doven ze als er niemand meer is. * 1 gebaseerd op benaderd op 3 december 2009 Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

4 De voorkeursverlichting kan op een vooraf door de gebruiker bepaald uur spontaan ontsteken. * Ook kunnen bepaalde sfeerscenario s worden ingesteld, zoals romantische sfeer, werksfeer, leessfeer of vakantiesfeer. Met elektronische dimmers kan de sterkte van de verlichting aan de behoefte worden aangepast. Bij het verlaten van het huis kan de verlichting centraal worden uitgeschakeld. * Ook bij het slapen gaan kan met het omhalen van één schakelaar alle lichten uit worden geschakeld. * a.4) Beveiliging Parlofonie, al dan niet met een camera en beeldscherm die doorschakelt naar een GSM. Openen van deuren en sloten op afstand, bijvoorbeeld via GSM. Het meest bekende voorbeeld is het openen en sluiten van garagedeuren. Het openen en sluiten van sloten door personen met de gepaste sleutel, bijvoorbeeld een RFID-tag en registratie welke personen zich waar en wanneer bevinden. Inbraakalarm met licht en geluid. Rookontwikkeling kan worden gesignaleerd via een rookmelder die vervolgens de aanwezigen alarmeert en een eventuele brandblusinstallatie activeert. Gaslekken kunnen op dezelfde manier bewaakt worden. Bij detectie wordt men daarvan onmiddellijk op de hoogte gesteld, bijvoorbeeld via een alarm. Eventueel kan ook de toevoer van gas afgesloten worden. a.5) Water Waterkranen kunnen openen door de nabijheid van handen en sluiten bij het wegtrekken ervan. Dit biedt hygiënische voordelen: niemand hoeft met schoon gewassen handen een kraan dicht te draaien die voordien met vuile handen geopend is. Een aqua-stop kan de watertoevoer automatisch afsluiten na detectie van een waterlek. Toiletten kunnen automatisch worden doorgespoeld. Ook kan de toiletbril worden gereinigd als de gebruiker is opgestaan. Er kan een bijdrage worden geleverd aan het voorkomen van legionellabesmetting door automatisch spoelen van de tappunten. B) Consumentenelektronica en witgoed Door middel van een tijdsinstelling schakelen stroomvreters als wasmachine, vaatwasmachine en wasdroger pas in tijdens daluren tegen het goedkoopste tarief. * Toestellen die stand-by staan kunnen worden uitgeschakeld wanneer ze niet nodig zijn. Hiermee kan ook het sluikverbruik worden vermeden. Ook bepaalde stopcontacten kunnen gedeactiveerd worden als de woning wordt verlaten. * De gebruiker kan erop attent worden gemaakt dat bepaalde toestellen of onderdelen aan onderhoud toe zijn. Bij storm en regen kan ervoor worden gezorgd dat bijv. rolluiken worden gesloten en zonneschermen niet nat worden of stuk waaien. Een eventuele windsensor kan tijdig het zonnescherm ophalen als er een stevige wind opsteekt, zeker ook als u afwezig bent. Overspanningbeveiliging zorgt ervoor dat overbelasting of spanningsonderbrekingen worden gesignaleerd en opgevangen. Elektrische huishoudtoestellen kunnen worden geprogrammeerd en van afstand worden gecontroleerd en bediend. Bijvoorbeeld het voorprogrammeren van de oven of het koffiezetapparaat. C) Infotainment Een scherm waarop alle videotoepassingen worden getoond (televisie, video, DVD, internet, computer, etc.). Dit geldt ook voor audio; een set geluidsboxen kan alle toepassingen te horen brengen. Audiovisuele apparaten kunnen vanuit meerdere plaatsen worden bediend, beluisterd en bekeken. Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

5 D) Technologie waarlangs diensten (op maat) worden afgenomen De slimme meter (met de mogelijkheid tot uitlezen door de energiemaatschappij) geeft de hoogte van het energieverbruik direct door aan de energieleverancier. Deze kan de opwekking hierop afstemmen. Zo wordt verspilling voorkomen. * Rookontwikkeling of een gaslek kan worden gesignaleerd via een sensor die de brandweer of bewakingscentrale via de telefoon informeert. Mobiliteitsbewaking m.b.v. bewegingssensoren en/of camera's; daarmee kan automatisch bepaald worden dat een bewoner hulp nodig heeft na bijvoorbeeld een ongeval in huis. Inbraakalarm die per telefoon of SMS doorschakelt naar bewakingscentrale of politie. Aanvullen van de keukenvoorraad door het automatisch plaatsen van een bestelling via internet bij de supermarkt. Wanneer bepaalde toestellen of onderdelen aan onderhoud toe zijn wordt het defect via een telefoonlijn automatisch doorgeven aan de onderhoudsdienst. Tele-medicine is het op afstand verlenen van zorgdiensten door gebruik te maken van informatieen communicatietechnologie (ICT). Tele-medicine kan in alle fasen van het primaire zorgproces een rol spelen; van preventie en tele-diagnose tot behandeling en tele-thuiszorg. Bijvoorbeeld noodoproepsystemen. 3 Potentiële energiebesparing door slimmere klimaatregeling Al in 1998 heeft het Domotica Platform in samenwerking met TNO, KEMA en ECN voor het Ministerie van Economische Zaken het Masterplan Domotica en Energie uitgebracht. In 2003 verrichtte ECN onderzoek naar de mogelijkheden van energiebesparing door inzet van domotica (Jong & Kamphuis 2003). Hoewel al enkele jaren geleden uitgevoerd lijken de resultaten nog altijd relevant. Het onderzoek spitste zich toe op de vraag: Hoeveel energie kan er worden bespaard door seniorenwoningen uit te breiden met domotica met energiebesparingfuncties? Hiervoor is een tweetal domoticavarianten gedefinieerd. De E-domotica kan de verlichting, verwarming en de ventilatie uitschakelen op het moment dat de bewoner de woning verlaat. De tweede variant, genaamd AE-domotica, is een geavanceerde versie van E-domotica. Deze domoticainstallatie anticipeert door het aansturen van de verwarming voor de woning op de weersverwachting. Bovendien is deze domoticainstallatie voorzien van een automatische regeling voor de zonwering gebaseerd op zonintensiteit, binnentemperatuur, regen en wind. De twee domotica varianten zijn getest met drie typen gebruikers: zuinig, gemiddeld en verkwistend. Zuinige bewoners vinden een binnentemperatuur van 19 C beha aglijk, openen geen ramen tijdens het stookseizoen en schakelen de verlichting uit tijdens afwezigheid. Verkwistende bewoners vinden 23 C behaaglijk, openen de ramen in het stookseizoen relatief lang en laten de verlichting branden tijdens afwezigheid. Iedere domoticavariant voor ieder bewonersprofiel is gesimuleerd met het gebouwsimulatie programma TRNSYS, zie tabel. Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

6 Tabel: overzicht van potentiële besparing door E(nergy) en A(dvanced)-E(nergy) domoticatoepassingen uitgezet tegen drie gebruikersprofielen. (Jong & Kamphuis 2003) 4 Potentiële energiebesparing door gedragsverandering na inzicht in verbruik Het energieverbruik thuis is normaal gesproken onzichtbaar voor de gebruiker. De meeste mensen hebben slechts een vaag idee van hoeveel energie ze verbruiken en hoeveel invloed ze daar zelf op hebben met het eigen gedrag en de eigen ingrepen. Meer inzicht in het verbruik blijkt te leiden tot 5 á 15% besparing. Het meest effectief blijkt directe feedback over het verbruik. Deze feedback kan op verschillende manieren worden gegeven: zelf de meter lezen; via de pc; pay-as-you-go; ambient-technologie, enz. Een gebruiksvriendelijke display is echter een noodzaak. Bij voorkeur wordt er direct inzicht gegeven in 1) de huidige stand, 2) het verbruik op dit moment (hoger naar mate er nu meer apparatuur aan staat), 3) verbruikshistorie (hoeveel verbruikte ik vorig jaar in januari?), 4) CO2-uitstoot, en 5) kosten. (Darby 2006; Parker e.a. 2006; ECN 2006) 5 Aandachtspunten bij het toepassen van domotica Domotica: energiebesparend of energieverslindend, in het rapport met deze titel schreef J.C. Römer (1999) al over domotica: De huishoudelijke apparatuur moet voorzien zijn van een regeling die eventuele stuursignalen kan begrijpen en vertalen in acties. Huidige problemen zijn dat er nog onvoldoende standaardisatie bestaat tussen de verschillende systemen en tussen de diverse apparaten die in een woning aanwezig zijn. Bij de meeste van deze systemen kan met de verschillende apparaten gepraat worden maar is er geen sprake van integraal aansturen; de apparaten kunnen onderling niet met elkaar communiceren. Het is jammer te moeten vaststellen dat dit ook in 2009 nog steeds waar is. Er zijn echter meer aandachtspunten waarmee rekening moet worden gehouden (Chan e.a. 2008; van der Vlies & van Bronswijk 2009). Functionaliteit Een veel gemaakte fout bij de toepassing van domotica is dat er te weinig oog is voor de wensen van de gebruiker. Nog te vaak wordt er een keur aan techniek in een woning gestopt waar de bewoner geen behoefte aan heeft, of waarvan de bewoner niet weet hoe het te gebruiken. Dit kan voorkomen omdat er geen instructie bij is, of omdat de interface van het systeem bijzonder gebruiksonvriendelijk is. Zelfs woningen, die zijn gebouwd om een toonbeeld te zijn van de stand van de techniek en dus het neusje van de zalm, zijn soms uitgesproken onhandig in de bediening. Van ouderen is bekend dat zij vooral die domotica waarderen die een bijdrage levert aan hun onafhankelijkheid en veiligheid. Van jongere volwassenen is bekend dat zij domotica waarderen die een bijdrage levert aan het gemak en comfort in hun woning. Vanuit de bewoner moet rekening worden gehouden met de volgende typen wensen: Functionele eisen: aansluiten bij de behoeftes van de gebruiker en gebruiksvriendelijk zijn, Technische eisen: het moet werken, Esthetische eisen: het moet netjes in de woning passen, zo veel mogelijk uit het zicht, Aanpasbaarheid in de toekomst: als de bewoner wisselt moet het systeem kunnen veranderen. Privacy (en de slimme meter) Privacy is een onderwerp dat relevant is voor een klein aantal typen domotica. Het is alleen relevant voor die domotica die data vanuit de woning naar een externe partij stuurt. In de eerder genoemde lijst met voorbeelden betreft dit alleen domotica uit categorie D. Uit deze categorie levert bovendien alleen de slimme energiemeter (al dan niet met uitlezing door de netwerkbeheerder) een bijdrage aan energiebesparing. De privacydiscussie gaat over bescherming van persoonsgegevens. De gegevens over energieverbruik in combinatie met de adresgegevens zouden alleen mogen worden gebruikt waarvoor deze zijn verzameld en niet voor andere doeleinden. Zolang de betrokkenen goed worden geïnformeerd, er afspraken zijn gemaakt over het gebruik van de gegevens, duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is en de leverancier een goed systeem levert, is er geen sprake van een privacy-issue 2. 2 Uit: Artikel Voorkom indianenverhalen over radiografisch uitlezen van meterstanden, Mr. Alexander Singewald (juridisch adviseur op het gebied van de bescherming van persoonsgegevens), De Warmtemeter, pag. 9, december 2009, ISTA. Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

7 Compatibiliteit met andere systemen De onderdelen van het systeem communiceren met elkaar in hun eigen taal of bus, zoals dat in het jargon heet. Er zijn verschillende bussystemen. Twee bekende en open source bussystemen zijn Konnex en LonMark, hoewel bij het open source gehalte van beide nog opmerkingen kunnen worden geplaatst. Veel fabrikanten hebben echter ook nog systemen die alleen de fabrikant-eigen taal spreekt. Het risico bij het samenstellen van een systeem is dan ook dat er een totale spraakverwarring optreedt. Nu kan dit voor een deel worden opgelost (vergelijk het met het inzetten van tolken ). Toch blijft het omzetten van de ene in de andere taal een risico. Kennis en kunde van de adviseur en installateur Domotica valt binnen het werkveld van de installateur en de installatietechnisch ontwerper. Domotica, dat zijn elektronen die door koper gaan, dus dat is net als met een stopcontact. De E(lectrotechnisch)- installateur zal dat dus ook wel kunnen, is vaak de gedachte. Echter dit is wat te makkelijk gedacht. Domotica vraagt radicaal andere kennis (bijvoorbeeld van programmeertalen) dan wat de traditionele E-installateur in huis heeft. Het ontwerpen en installeren van domotica vraagt om specialisten. Sterker nog, complexere domotica vraagt zelfs om een andere inrichting van het bouwproces. De traditionele verdeling tussen ontwerper (installatietechnisch adviseur) en uitvoerende (installateur) is voor domotica geen goede. In een traditionele aanbesteding wordt de installateur geselecteerd op basis van prijs. De kwaliteit van het werk wordt gegarandeerd door het ontwerp van de adviseur. Deze traditionele wijze werkt niet voor domotica. Nieuwbouw of renovatie Nieuwbouw biedt meer mogelijkheden voor de toepassing van domotica dan bestaande bouw. Bij bestaande bouw is de uitgangssituatie immers dat de wanden, vloeren en het dak al overeind staan. Terwijl bij nieuwbouw vanaf een blanco vel kan worden begonnen. Het voornaamste probleem in de bestaande bouw is het gebrek aan ruimte om de benodigde kabels te trekken. Dit geldt overigens ook voor het grootste deel van de zeer recent opgeleverde bestaande woningen. Er zijn echter plint- en gootsystemen en ook draadloze systemen op de markt die dit kunnen compenseren. Daarnaast wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een systeem op basis van optische media. Voor dit systeem zouden bestaande leidingen worden gebruikt waar nu al de 230 volt kabels in liggen. Draadloos of bedraad Draadloze dataoverdracht introduceert vrijheid en flexibiliteit: randapparatuur kan vrijuit worden geplaatst en hoeft niet aan de datakabel te worden gekoppeld. Hierbij moet men met twee zaken rekening houden. Ten eerste dat de randapparatuur vaak een voeding nodig heeft. Bij schakelaars is een batterij al voldoende maar bij randapparatuur als sensoren of camera s is een voeding vanuit het lichtnet nodig. Ten tweede dat draadloze signalen niet bruikbaar zijn in elk gebouw. Iedereen kent wel een gebouw waar de ontvangst voor de radio of mobiele telefoon slecht is. Draadloos geeft daardoor meer kans op storingen en is dus iets minder betrouwbaar. Een punt waaraan nog weinig aandacht wordt besteed betreft het relatief hoge energieverbruik van draadloze systemen. 6 Voorbeeldprojecten Er zijn in Nederland en wereldwijd vele voorbeeldprojecten. Hier staat een klein overzicht van een aantal voorbeelden in Nederland. Slimste Woning, Eindhoven 3 De Slimste Woning van Nederland is de demonstratie- en testwoning van Stichting Smart Homes die is voorzien van veel intelligente technologie. Qua gebruiksgemak is rekening gehouden met de richtlijnen van WoonKeur! Zo kent een woning met WoonKeur een hoog niveau aan gebruikskwaliteit, inbraak- en sociale veiligheid, valveiligheid, toegankelijkheid en flexibiliteit. 3 Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

8 De woning is bedoeld om de bezoekers - in een zo natuurlijk en realistisch mogelijke woonomgeving - te laten beleven wat slim wonen kan betekenen voor de kwaliteit van wonen, werken, leren en ontspannen. Door middel van educatie, demonstratie en voorlichting wordt onder meer getoond welke mogelijkheden er zijn op het gebied van nieuwe woontechnologie. Of hoe er voor gezorgd kan worden dat iemand met een zorgbehoefte, zo lang mogelijk thuis kan blijven wonen. En welke breedbanddiensten er zijn voor jong en oud. Technologie Thuis Nu! 4 Het programma Technologie Thuis Nu! beoogt ouderen en mensen met een beperking langer zelfstandig thuis te laten wonen met hulp van domotica. In Woerden zijn inmiddels twee van de beoogde vier demonstratiewoningen gerealiseerd. Cité, Rotterdam 5 Door Stadswonen Rotterdam is op de Kop van Zuid appartementencomplex Cité gerealiseerd met een parkeergarage, m2 commerciële ruimten en 496 appartementen voor jonge, pas afgestudeerde studenten. Bediening van de woning, toegangscontrole, energiebeheer en automatische facturering zijn geautomatiseerd. Om de daarvoor noodzakelijke domotica optimaal te benutten en te integreren in de appartementen, is gekozen voor een flexibele opbouw met één geïntegreerd netwerk voor digitale tv, radio, internet, telefonie, beveiliging, gebouwbeheer en domotica. Hierdoor kan de bewoner via zijn mobiele telefoon of via internet wereldwijd inloggen in zijn woning, de toestand uitlezen en de woning bedienen. De woning zet zich in rusttoestand bij vertrek en reageert op de wensen van de bewoner. De bewoner krijgt een overzicht van zijn energiegebruik, afgezet tegen zijn aanwezigheid en een gemiddeld gebruik. Dit bevordert de bewustwording van de relatie tussen gedrag en energiegebruik. Ook facturering voor huur en gebruik van de beschikbare middelen kan langs deze weg worden geautomatiseerd. Huis van de toekomst, Vilvoorde, België 6 In Vilvoorde in België staat een unieke attractie om kennis te maken met woon, werk- en leeftrends van de toekomst. Er worden rondleidingen gegeven in het huis, het kantoor en de creatieve industrieën van de toekomst. In de Living tomorrow rondleiding staan welzijn, gezondheid en plezier in de toekomst centraal. Domotica is een van de ontwikkelingen die hier aanschouwd kan worden in en om het huis. Het Domotel, Den Haag Het Domotel is een onderdeel van een seniorencomplex met 69 appartementen dat als doel heeft om senioren bekend te maken met domotica. Bij een van de proeven bleek het volgende: gebruikers vinden vooral de video intercom en het elektrisch slot handig; het gebruik van de vingerafdruk-entree is verwarrend, slecht 40% kan er goed mee omgaan; de leesbaarheid en de afmetingen van knoppen zijn vaak te klein; elektrische apparatuur werkt naar behoren; aan- en uitzetten van de domotica in de woning is verwarrend door de onduidelijk bediening. Bijdorp, Zoetermeer 7 In Zoetermeer zijn 169 appartementen voor ouderen gerealiseerd. Doelstelling is om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig in de woning te kunnen laten wonen. Om dit te bereiken, zijn onder andere de voorzieningen opgenomen die het mogelijk maken om vanuit het bed de toegang tot de woning te regelen door middel van een videofoon. Verder zijn er welzijnssensoren in de woon- en slaapkamer geplaatst en blijft bij stroomuitval een aantal wezenlijke onderdelen functioneren. Ook brandt er oriëntatieverlichting gedurende de nacht. Daarnaast zorgen voorzieningen op het gebied van alarmering en brandsignalering ervoor dat een zo veilig mogelijke huisvesting wordt gecreëerd. Een modulaire opbouw moet ervoor zorgen dat alleen die voorzieningen worden geactiveerd die aansluiten bij de behoefte Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

9 De Machinist, Rotterdam 8 Energieopslag en een uitgebreid pakket aan domoticavoorzieningen voor 76 appartementen, m² commerciële ruimten en een parkeergarage. 7 Meer informatie Algemene Rekenkamer, Zorg op afstand. Een innovatie in de langdurige zorg, s Gravenhage: Sdu uitgevers. Available at: [Bezocht Juli 12, 2009]. Chan, M. e.a., A review of smart homes--present state and future challenges. Computer Methods and Programs in Biomedicine, 91(1), Darby, S., The effectiveness of feedback on energy consumption. A Review for DEFRA of the Literature on Metering, Billing and direct Displays. ECN, Demand Side Management achter de Meter, Petten: ECN. Heusinger, W., Das intelligente Haus: Entwicklung und Bedeutung für die Lebensqualität, Frankfurt am Main: P. Lang. Jong, M. & Kamphuis, I., Milieukentallen domotica in relatie tot gebruikersgedrag, Petten: ECN Energieonderzoek Centrum Nederland. Korporaal, D., Praas, M. & Rijkhoek, P., Succesfactoren bij nieuwe wooninitiatieven; Vraagsturing in de praktijk, Utrecht: Vereniging Somma. Loera, J., Generational Differences in Acceptance of Technology. Telemedicine and e-health, 14(10), Nispen, B., Zorgdomotica, Den Haag: Nederlands Instituut voor Telemedicine. Parker, D. e.a., How much energy are we using? Potential of residential energy demand feedback devices. Proceedings of the 2006 Summer Study on Energy Efficiency in Buildings, American Council for an Energy Efficient Economy. Asilomar, CA. Römer, J., Domotica, energiebesparend of energieverslindend, Petten: ECN. Tang, P. & Venables, T., 'Smart' homes and telecare for independent living. J Telemed Telecare, 6(1), Van der Vlies, R. & van Bronswijk, J., Home automation as an example of construction innovation. In Conference proceedings of the Global Innovation in Construction Conference. Loughborough: Loughborough University. Meer achtergronden bij domotica Domotica Platform Nederland Stichting Smart Homes: promotor van Domotica met 85 aangesloten organisaties, waaronder leveranciers en opdrachtgevers. WDTM: brancheorganisatie voor aanbieders van technologie en diensten op het gebied van personenalarmering en domotica met 8 Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10

10 55 aangesloten organisaties, waaronder leveranciers en (zorg)opdrachtgevers. Colofon Uitgave: Delft, januari 2010 Contactgegevens: TNO Bouwinnovatie Postbus 49, 2600 AA Delft Van Mourik Broekmanweg XE Delft T F I: Tekst: Remy van der Vlies (TNO) Leonie van der Steen (PeGO) Redactie: Annoesjka Nienhuis (TNO) Verkenning domotica voor energiebesparing, / 10