KOEPEL VAN VLAAMSE ZIEKENHUIZEN

Transcriptie

1 KOEPEL VAN VLAAMSE ZIEKENHUIZEN MET PUBLIEKE PARTNERS VERSLAG VAN HET ICURO-SYMPOSIUM ETHIEK IN DE COMMISSIE EN OP DE WERKVLOER: STAND VAN ZAKEN EN WISSELWERKING Hilde Lamers Op 1 juni 2010 vierde ICURO haar geboorte met een feestelijke en informatieve happening. Als nieuwe Vlaamse ziekenhuiskoepel van 22 ziekenhuizen met publieke partners is ICURO ontstaan uit de Vereniging van Openbare Verzorgingsinstellingen (VOV-Nederlandstalige kamer). De organisatie heeft als ambitie deze ziekenhuizen te ondersteunen, zowel in hun belangenbehartiging als in hun concrete werking. De ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek wil hierbij een actieve rol opnemen. Zijn hart klopt voor het dynamiseren van de ethische werking in het ziekenhuis én voor de bredere bewustwording van de ethische aspecten in de gezondheidszorg. De leden onderzoeken daarbij de ontwikkeling van een morele consensus binnen de pluralistische gemeenschap van een ziekenhuis, en dit mede vanuit het grote maatschappelijke belang van kwaliteitsvolle gezondheidszorg. De ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek vormt daarom een netwerk dat een bijdrage wil leveren aan het uitwisselen van informatie over ethiek en aan het systematisch beantwoorden van ethische vragen. Niet onbelangrijk zijn hierbij de studiebijeenkomsten die de werkgroep jaarlijks organiseert. Het eerste symposium 2008 was gewijd aan Het geraakt-zijn door ethiek in al zijn aspecten. Zowel zorgethiek als bedrijfseconomische en bestuurlijke aspecten van ethiek in een ziekenhuis werden belicht. Het tweede symposium 2009 Op weg naar ethisch overleg liet de deelnemers proeven van de wijze waarop ethische reflectie kan verlopen. De deelnemers reflecteerden over de procesmatige aspecten van ethiek zowel op de werkvloer als in de beleidsvoering. Ethische Perspectieven 21 (1), 72-81, doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.

2 1. Alle goede dingen bestaan (minstens) in drieën Op vrijdag 22 oktober 2010 werd het derde symposium in de Provinciale Hogeschool Limburg georganiseerd. Deze studiedag breide met zijn thematiek Ethiek in de commissie en op de werkvloer: stand van zaken en wisselwerking de twee voorbije symposia naadloos aan elkaar. De Ethische Commissie (officieel: Plaatselijk Ethisch Comité of Lokale Commissie voor Ethiek ) werd in de schijnwerpers geplaatst. De hamvraag was: Hoe is het anno 2010 in feite gesteld met die Ethische Commissie en haar interactie met andere fora van ethische reflectie binnen onze ziekenhuizen? Het antwoord werd via een complementariteit van drie basisdisciplines gezocht: die van de ethicus, de arts-specialist en de verpleegkundige. Deze posities werden respectievelijk bekleed door ethicus Professor Dr. Paul Schotsmans, 1 artsen Professor Dr. Marleen Temmerman 2 en Dr. Maria Vansteenkiste, 3 verpleegkundigen Dr. Julien Libbrecht 4 en Fabienne Mertens. 5 In een sfeer van dialoog en met een open blik en interesse voor elkaars aanpak enthousiasmeerden zij de aanwezigen met drie lezingen en drie workshops. Elk van de sprekers gaf ruimte voor interactieve vraagstelling, maar bracht ook naast haar/zijn positie nog andere boeiende perspectieven mee, zoals deze van de pedagogie en de theologie (Paul Schotsmans), van het politieke forum en onderzoeksprojecten onder andere in Afrika (Marleen Temmerman), van de ethiek als praktijk op de werkvloer en de functie van het Ethisch Comité hierbij (Julien Libbrecht). De topics van de plenaire lezingen waren een terugblik op de Ethische Commissie, haar stand van zaken en een toekomstgerichte kijk; de relatie tussen wetenschappelijk onderzoek, ethiek en maatschappelijke ontwikkelingen specifiek vanuit het thema van de prenatale diagnostiek; en de zorg voor zowel patiënt én zorgverlener. Deze onderwerpen werden tijdens de workshops uitgediept en met concrete toepassingen verhelderd. 2. De ethicus aan het woord: Professor dr. Paul Schotsmans Commissies voor medische ethiek: een terugblik en een vooruitblik Na de hartelijke verwelkoming door Johan Hellings, Afgevaardigd Bestuurder ICURO, en het inleidend woord van Walter Krikilion, Voorzitter van de werkgroep Ethiek in de kliniek, gaf Paul Schotsmans een indrukwekkend overzicht over het historisch en steeds veranderende landschap van de Commissie voor medische Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 73

3 ethiek (CME) in België. Als medewerker bij de oprichting en uitbouw van verschillende CME s in regionale en universitaire ziekenhuizen gidste hij zijn publiek moeiteloos door de historische tijdlijn van de CME die haar wortels in The Declaration of Nuremberg en The Declaration of Helsinki vindt. Vóór 1970 was het vooral de Orde van geneesheren die waakte over het naleven van de regels van medische plichtenleer (deontologie). Maar tussen 1974 en 1984 zagen verschillende academische en grote ziekenhuizen de noodzaak in om CME s te institueren. Oorspronkelijk namen deze commissies schoorvoetende initiatieven om artsen te begeleiden bij moeilijke medisch-ethische problemen. Tegelijkertijd ontstonden verschillende federale initiatieven zoals het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek (RCBE) 6. Ook internationale overlegorganen zoals het National Ethics Councils Forum van de opeenvolgende voorzitters van de Europese Unie, zagen het daglicht. Een reuzenstap werd gezet toen elk ziekenhuis door het Koninklijk Besluit (KB) van 12 augustus 1994 een lokaal ethisch comité volgens wettelijk bepaalde vereisten moest oprichten. De experimentenwet van 7 mei 2004 was een volgende mijlpaal: vanaf dan opereren verschillende CME s met een aparte commissie voor het toetsingsgedeelte in het kader van experimenten, naast een commissie voor de begeleidingsfunctie. Paul Schotsmans vervolgde zijn lezing met een verdieping van het KB Alsof hij een vergrootglas in zijn handen hield, belichtte hij de essentie van dit KB, maar ook de wereldwijde consensus over drie grote fasen in het ethisch overleg of moreel beraad, namelijk de verkenning van de medische en/of klinische en/of wetenschappelijke problematiek, de ethische uitklaring van de ethische gevoeligheden bij de commissieleden en het opstellen van een ontwerpadvies en finalisering. Ook de geschiedenis van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek werd uitgediept. Uit de jaarlijkse activiteitenverslagen die CME s naar dit Comité versturen, kwamen diverse werkpunten van de CME s tot uiting. Paul Schotsmans puurde hieruit mooie realisaties: zo schonken in 2009 veel CME s aandacht aan patiëntenrechten, dementie, psychiatrische problematiek, vorming en eigen functionering. Om CME s beter te bedienen, zal het FAGG (Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten, de bevoegde autoriteit in het kader van de experimentenwet van 7 mei 2004 toetsingsfunctie) 7 een interactieve website voor de ethische opvolging van medisch wetenschappelijk onderzoek ter beschikking stellen. Voor pluralistische besprekingen van inhoudelijke thema s mogen CME s vermoedelijk rekenen op een oriënterend optreden van het RCBE. Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 74

4 Deze hoopvolle initiatieven zijn als een hart onder de riem voor veel Commissies die (blijven) geloven in de toekomst van ál hun functies. Want zoals er al vóór 1994 Commissies waren die ethiek ruimer zagen dan een (wettelijke) verplichting, zo doen deze CME s méér (met de begeleidings- en ondersteuningsfunctie) dan hetgeen de wet voorschrijft. Zij beschouwen de Commissie (Medische) Ethiek als een belangrijk instrument voor ethische zorg en bedrijfsvoering in het ziekenhuis. In de uitbouw van deze commissies worden prachtige uitdagingen aangekaart, maar helaas vertalen die zich ook vaak als pijnpunten. Zo kunnen Ethische Commissies dromen van verpleegkundige en paramedische inbreng, maar in werkelijkheid is er op dat vlak nog veel werk aan de winkel. Ook het onafhankelijk statuut van de CME en van hun adviezen is nog niet door iedereen gekend of gewaardeerd. En wat met de verregaande juridisering ook van ethische kwesties in België? De ontpopping tot steeds meer bio-ethische wetgeving hangt immers als een schaduw over de goede samenwerking tussen artsen en CME s. Ondanks deze gevaren en de neiging om de aandacht enkel naar de toetsingsfunctie te verschuiven, liggen ook kansen klaar om de begeleidingsfunctie (verder) te exploreren en een eigen structuur en cultuur rond ethisch overleg en advies te ontwikkelen. Paul Schotsmans formuleerde hierbij enkele suggesties. Opdat een Commissie in een ziekenhuis goed kan functioneren én (h)erkend wordt, dient zij niet alleen artsen en ziekenhuispersoneel over al haar functies te informeren, maar dient zij ook een denktank te zijn voor (ethische) vorming én dient zij haar band te verdiepen met de algemene ethische cultuur binnen de verzorgingsinstelling en met de multidisciplinariteit binnen de hulpverlening. Anderzijds mag een CME ook niet te veel hooi op haar vork nemen. Want veel CME s hebben het bijvoorbeeld best wel moeilijk als ze hun taken als toetsings-, begeleidings- en eventueel ook als consultatiecommissie blijven combineren. Zeker moet zijn dat een Commissie in haar werking moet blijven geloven én dat ze deze functionaliteit niet enkel ten dienste van artsen mag voorbehouden. Zij dient multidisciplinariteit te versterken, hetgeen op zich natuurlijk geen eenvoudige opdracht is, maar het kan wel een stimulans zijn voor zorgverleners uit verschillende disciplines om reflectief voor hun eigen spiegel van waarden, normen, conditioneringen en verwachtingen te staan. Het nodigt uit om samen ethisch te denken en in consensus te werken. Deze wijze van ethiek doen, is een ethisch Novum, min of meer te beschouwen als een vorm van Realpolitik. Uiteindelijk dient dit alles verzoenbaar te zijn met de aandacht voor de individuele patiënt. Vandaar last but not least: ook de bedside ethiek verdient de nodige aandacht, alsook de casuïstiek en de ethiek van de zorg. Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 75

5 In interactie met vragen van deelnemers diepte Paul Schotsmans vervolgens tijdens de Workshop Commissies voor medische ethiek: uitdieping van actuele tendensen en pijnpunten de bovenstaande CME-tendensen en pijnpunten uit. Er werd realistisch en openhartig gebrainstormd over het normatieve aspect van een Commissie en haar ethische adviezen, de wijze van een CME samen te stellen, het belang van vorming, de verschillende taken van een CME en de identiteit van een zorginstelling. Er werden ook bezorgdheden gedeeld zoals de afwezigheid van CME s in rusthuizen en de mogelijke belemmeringen bij het formuleren van een ethisch advies. 3. De arts-specialist aan het woord: Professor dr. Marleen Temmerman Relatie tussen wetenschappelijk onderzoek, ethiek en maatschappelijke evoluties: de prenatale diagnostiek In de tweede lezing informeerde Marleen Temmerman de deelnemers over ethiek in de verloskunde. Niet dat ze alle gynaecologische problematieken doorlichtte, maar ze kaartte wel grote ethische kwesties aan rond de reproductie, de prenatale diagnostiek en de wijze waarop de Ethische Commissie van het Universitair Ziekenhuis Gent ermee omgaat. Allerlei medisch-ethische onderwerpen zoals (contra-)indicatie voor fertiliteitsbehandeling, het kunstmatig in leven houden van zwangere vrouwen, de grens van de levensvatbaarheid en Abortus Arte Provocatus (AAP) roepen allerlei verantwoordelijkheden maar ook ethische dilemma s op. Dat doet zich onder andere voor wanneer via echografie, risicoscreening, invasieve technieken enzovoort een foetale afwijking wordt vastgesteld. Tijdens de niet-medische indicatieperiode (eerste trimester van de zwangerschap) opteren sommige ouders voor een abortus, die in België onder bepaalde wettelijke bepalingen is vastgelegd. Maar bij vaststelling van een foetale afwijking na 14 weken kan abortus in principe niet, wat de discussie opent over het nut, de zin en de ethiek van prenatale diagnose. Naarmate de wetenschap meer afwijkingen tijdens de zwangerschap kan opsporen, wordt de vraag belangrijker hoe de maatschappij, de patiënten, de ziekenhuizen en Ethische Commissies (EC) daarmee omgaan. Belangrijk is vooral dat de ouders zeer goed ingelicht worden over het beleid van het ziekenhuis waar zij gevolgd worden. Wat is de visie van het ziekenhuis omtrent Abortus Arte Provocatus? Laat het toe dat een zwangerschap wordt afgebroken wanneer zijn artsen een afwijking vaststellen? Veel ziekenhuizen leggen trouwens de vraag naar een zwangerschapsafbreking aan hun Ethische Commissie voor. Maar daarvoor moet niet alleen het wettelijk kader goed gekend zijn, maar dringt zich ook een breed maatschappelijk debat op. Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 76

6 Om de daad bij het woord te voegen, nodigde Marleen Temmerman de deelnemers uit om interactief de wetgeving te bespreken én om aan de hand van casussen meningen uit te wisselen. Deze interactieve gespreksvoering bloeide op naarmate zij de deelnemers meer vertrouwd maakte met het wettelijk kader en hen confronteerde met duizelingwekkende getallen en statistische gegevens over (motivaties tot) abortussen, contraceptie en moedersterfte op nationaal en mondiaal niveau. De standpunten van de deelnemers waren geen extreem uiteenlopende stellingnamen. Wat wel opviel, was het feit dat de meesten het niet gemakkelijk vonden om een abortus goed te keuren tijdens de tweede en derde trimester van een zwangerschap die meestal gepland en erg gewenst is. Iedereen voelde aan dat deze materiebespreking (zeker) in een ziekenhuis duidelijke regelgeving en beleidsstandpunten nodig heeft. Dat is dan ook onder andere de reden waarom het Universitair ziekenhuis van Gent een procedure AAP heeft opgesteld: koppels die tijdens de eerste zwangerschapstrimester AAP wensen, worden naar een abortuscentrum verwezen. Tijdens de tweede trimester spreekt de dienst Gynaecologie op basis van medische redenen zijn mening uit. Als de foetus levensvatbaar is én de abortusvraag blijft, wordt het dossier aan het Ethisch Comité voorgelegd. Een subcommissie die uit een gynaecoloog, neonatoloog, deontoloog en geneticus bestaat, beraadslaagt en spreekt een advies uit. Eventuele abortussen worden nadien ook altijd aan een nationale commissie gerapporteerd. Marleen Temmerman beëindigde haar lezing met enkele beklijvende kerngedachten. Vooreerst beklemtoonde ze het belang van een voorlichtingsdienst bij een instelling die abortussen uitvoert. Ze legde er sterk de nadruk op dat ziekenhuizen zwangere vrouwen/koppels vóór prenatale diagnostiek moeten informeren of zij ook abortussen uitvoeren. De rol van de Ethische Commissie is hierbij belangrijk, meer bepaald in het uitbouwen van een kader waarbinnen gewerkt kan worden, in het verlenen van een advies bij elk dossier én in het continu reflecteren over en bewaken van procedures en regelgeving teneinde de hoogste ethische standaarden te hanteren. De workshop van Maria Vansteenkiste Het lokaal Ethisch Comité: een haalbaar niveau in het ethisch consult tussen arts en patiënt? speelde harmonieus in op de lezing van Marleen Temmerman. Ook hier werd interactief de cruciale rol van een Ethische Commissie bij medisch-ethische problematieken benadrukt, zeker daar waar de medischwetenschappelijke interesse en kennis aan het ethisch bewustzijn dreigt vooraf te gaan. Voor een aantal medisch-ethische problemen bestaan wel stappenplannen, maar de Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 77

7 casuïstiek laat zich niet in rigide banden leggen en kenmerkt zich door unieke ethische overwegingen die het zuiver medisch karakter ver overstijgen. Vandaar is het wenselijk dat artsen, andere zorgverleners en patiënten niet alleen beschikken over ethische informatie omtrent allerlei medische problematieken, maar ook daadwerkelijk een discussieforum ter beschikking hebben waarop allerlei knel- of pijnpunten in ethische reflectie kunnen gebracht worden. Deelnemers aan de workshop bevestigden hiermee het belang van ethisch overleg zowel op de werkvloer als tussen artsen en patiënten zodat finale ethische beslissingen in dialoog tot stand kunnen komen. 4. De verpleegkundige aan het woord: Dr. Julien Libbrecht Zorg voor de patiënt en zorg voor de verstrekker: twee zijden van dezelfde medaille Zorginstellingen worden vandaag geconfronteerd met twee uitdagingen: enerzijds het invullen van hun kerntaken, namelijk hun verantwoordelijkheid ten aanzien van de patiënten onder de vorm van antwoorden op noden en behoeften, maar ook en dit is nieuw de zorg voor de verstrekkers van zorg, zij die de eerste kerntaak voor hun rekening nemen in hun dagelijkse praktijk, zo wist Julien Libbrecht te vertellen. Dikwijls vertalen deze uitdagingen zich als een dilemma: zijn zorg voor de patiënt/ bewoner en zorg voor de zorgverstrekker wel te combineren? Libbrecht toonde aan dat deze kerntaken wel degelijk verzoenbaar zijn, en zelfs in elkaars verlengde liggen. Meer nog: de problemen en knelpunten waarmee zorgverleners worden geconfronteerd, kunnen hun oplossing vinden door het patiëntenperspectief aan te nemen. Het is enkel het opzetten van een zorgorganisatie vanuit de vraag van de patiënt die de knelpunten van de zorgverstrekkers tot een goed einde kunnen brengen. Om dit te verduidelijken, klaarde Julien Libbrecht uit dat zorg zeker geen supermarkt mag zijn van willekeurige en afdwingende vragen en aanbod. Mensen moeten vooreerst inzien dat zorg primair een relatie tussen mensen is, een proces waarin iets gebeurt. Wat betekent dat? Volgens Libbrecht zijn er verschillende fasen: 1) initiatie (selectie op basis van analyse van de bestaande situatie bij de eerste ontmoeting; criterium: objectiviteit, feitenverzameling), 2) reproductie (interpretatie en actie in functie van onze bestaande kennispatronen; er wordt zin en betekenis aan de interpretatie gegeven), 3) transformatie (transformeren naar realistische zorgbenaderingen), 4) adaptatie (uittesten, aanpassen, evalueren) en 5) finaliteit als voldoening (voorlopig eindpunt geen ideaal groeiproces). De core-business van een zorginstelling is het meest gepaste Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 78

8 antwoord zoeken voor de gezondheidsnoden van patiënten. Dit antwoord kan enkel gevonden worden in relatie met de zorgverstrekker die ook zijn verwachtingen met betrekking tot de zorgverlening heeft. Volgens een wetenschappelijk onderzoek (van de Vlaamse Beroepsvereniging Voor Verpleegkundig Kaderpersoneel Université Libre de Bruxelles) worden de noden van zorgverstrekkers door intrinsieke en extrinsieke factoren bepaald. De intrinsieke worden binnen het kader van de zorgrelatie teruggevonden. Het zijn de resultaten van wat de zorgverlener doet. De extrinsieke factoren hebben te maken met de mate waarin invloeden van de instelling, de directe omgeving, de leidinggevende enzovoort als positief of negatief worden ervaren. Arbeidsvreugde bloeit op bij ondersteuning. Deze vertaalt zich in alles wat het bereiken van resultaten vergemakkelijkt (hulp in veranderingsprocessen, coachen, degelijk materiaal aanbieden, begrip, feedback) en wat belemmeringen in het bereiken van resultaten opheft. De Ethische Commissie (EC) kan hierbij een krachtige functie opnemen door zowel de instelling als de praktijk op de werkvloer te ondersteunen en tussen hen beide te bemiddelen. Zij kan een belangrijke rol spelen in het verzamelen en herverdelen van oplossingen die vanuit de praktijk op de werkvloer gegeneerd worden. Op dat moment wordt ethiek geen specialiteit voor theoretici of academisch gevormden, maar een steeds zoeken van een antwoord op de vraag welke de meest aangepaste manier van werken is in die bepaalde situatie. Tijdens de workshop De rol van een paramedisch ethisch comité in een ziekenhuis introduceerde Fabienne Mertens de deelnemers in de wijze van samenstelling en werking die een PEC op zich kan nemen. Ook een paramedisch ethisch comité (PEC) kan een belangrijke rol spelen in de werking rond ethiek in een ziekenhuis, zo getuigde zij vanuit de dubbele rol die zij in een PEC opneemt als ethisch referentiepersoon en als verpleegkundige. Het doel van een PEC is ethisch leren reflecteren, ethische knelpunten bespreekbaar maken en eventueel een visie geven op ethisch gevoelige kwesties. De commissie kan ook bepaalde procedures kritisch analyseren vanuit haar aanwezige verpleegkundige ervaring en deskundigheid. Fabienne Mertens benadrukte hierbij de nauwe samenwerking met het Lokaal Ethisch Comité. In een tweede luik van de workshop kregen de deelnemers inhoudelijk en logistiek advies bij het mogelijk opstarten van een PEC. Opdat deze commissie goed kan werken, is een goede dialoog tussen de verschillende betrokkenen noodzakelijk, maar Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 79

9 ook een goede communicatie met de directie en het Lokaal Ethisch Comité. Ethische reflectie en communicatie in de zorg zijn niet altijd gemakkelijk. Een moreel stappenplan kan hierbij helpen. Fabienne Mertens gaf ons een voorbeeld van een plan met 11 fasen: 1) beschrijving van de situatie, 2) het afvragen wie betrokken is bij de situatie, 3) het formuleren van alternatieven, 4) het verzamelen van aanvullende informatie, 5) het benoemen van persoonlijke en professionele waarden, 6) het benoemen van ethische aangelegenheden, 7) het benoemen van eventuele conflicten, 8) het vaststellen wie de beslissing neemt, 9) het inventariseren van gedragslijnen en hun gevolgen, 10) het kiezen en uitvoeren van een gedragslijn en 11) het evalueren van de resultaten. Professionals die samen leren ethisch reflecteren en goed communiceren, kunnen in de zorg veel betekenen. Zo gemakkelijk en zo moeilijk is het. 5. Slot Met dit symposium appelleerden de leden van de ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek ook aan het gevoel en besef: Hiermee kunnen we concreet aan de slag. De theoretische duiding en praktische informatie gaven een beter inzicht in de verschillende aspecten en opdrachten van een Ethische Commissie. De leden drukten daarbij de wens uit om een bijdrage te leveren aan het ontwikkelen en ondersteunen van een bredere (qua publiek en themata) en diepere ethische dynamiek binnen de ziekenhuizen en binnen ICURO. Ethiek in de kliniek is bereid om dit proces verder uit te werken, te begeleiden en eventueel tijdens andere studiemomenten uit te diepen. Maar uiteindelijk is de actie in de praktijk van elke dag in het ziekenhuis de proef op de som. Want tenslotte: is het niet genoeg, te weten, men moet ook toepassen; het is niet genoeg, te willen, men moet ook handelen. (Johann Wolfgang von Goethe ) Voor meer info over de ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek kan men zich wenden tot Stefaan Van Roey: Noten 1. Professor dr. Paul Schotsmans is licentiaat in de Pedagogische Wetenschappen, doctor in de Godgeleerdheid, gewoon hoogleraar Medische Ethiek, vice-decaan van de Faculteit Geneeskunde en lid van het groepsbestuur Biomedische Wetenschappen van de K.U.Leuven. Hij vervulde en vervult ook mandaten in (inter)nationale Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 80

10 organisaties zoals The European Association of Centers of Medical Ethics en het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Hij is mederedacteur van het boek Commissies Medische Ethiek (Kluwer Rechtswetenschappen Antwerpen, 1991) en van het boek Lokale commissies voor ethiek en medische praktijk (LannooCampus, 2006). Paul Schotsmans is ook de auteur van het Handboek Medische ethiek (LannooCampus, 2008, eerste herdruk 2009, tweede herdruk 2010). 2. Professor dr. Marleen Temmerman is senator voor de SP.a, gewoon hoogleraar aan de Universiteit Gent en diensthoofd Gynaecologie-Verloskunde aan het Universitair Ziekenhuis Gent. Ze heeft de leiding over het International Centre for Reproductive Health. Als wetenschapper en arts leidde zij 5 jaar lang een onderzoeksproject over aids aan de Universiteit van Nairoba, Kenia. 3. Dr. Maria Vansteenkiste is als gynaecologe werkzaam in het A.Z. Sint Elisabeth te Herentals. Zij is voorzitster van het Lokaal Ethisch Comité van dat ziekenhuis en lid van de ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek. 4. Dr. Julien Libbrecht is van opleiding verpleegkundige en doctor in de filosofie. Hij is directeur van de Dienst voor Geestelijke Gezondheidszorg Rivage-den Zaet Brussel en tevens verantwoordelijke van de werkgroep Ethiek Vlaamse Verpleegunie. 5. Fabienne Mertens is als verpleegkundige coördinator algemene waak tewerkgesteld in het Virga Jessa Ziekenhuis Hasselt. Als referentiepersoon ethiek is zij zowel in het ethisch als paramedisch ethisch comité van dat ziekenhuis betrokken. Zij is eveneens praktijklector aan de Provinciale Hogeschool Limburg en lid van de ICURO-werkgroep Ethiek in de kliniek index.htm?fodnlang=nl 7. Ethische Perspectieven 21 (2011)1, p. 81