IVlet deze studie wil ProWest een inhoudelijke bijdrage leveren aan de hernieuwde discussie over de herstructureringsoperatie in Nieuw-West.

Transcriptie

1 pagina 1 van 2 Peter Sep / Van: Katja Bolt Verzonden: dinsdag 22 mei :07 Aan: Peter Sep Onderwerp: FW; , Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale tiuunwoningen in Amsterdam Nieuw-West' Bijlagen: Persberictit ProWest.pdf; , Rapport 'Verduurzaming sociale huurwoningen Nieuw- West'. pdf Vriendelijke groet, Katja Bolt Raadsgriffier stadsdeel Nieuw-West Pieter Calandlaan 1 Postbus CA Amsterdam en e mail k.bolt@nieuwwest.amsterdam.nl aanwezig ma - di - wc - do VaiT: - K... Verzonden: dinsdag 22 mei :52 Aan: Postbus Nieuw-West CC: Brouwer, Edith; Brommet, Jitske; IVIichel Brugman; Mustapha Daher; Marianne Van den Hoek; Tanja Kronenberg; Maarten van Maurik; H.Sahmi@nieuwwest.amsterdam.nl; m.spijker@nieuwwest.amsterdam.nl; Edward Vos; Michel Tromp; Piet van Grol; Claudette Ramsahai; Fred Siegel; Frans Slats; Herman Mulder; Tuncay Sevincer; Ellen van Slagmaat; Rien Fraanje; Avni Turgut; Serdar Akyol; Schaeffer, Chris; Bobeldijk, Erik; Jan Engel; Pieter Harkema; Peter Moerman; Gerard Molewijk; Ton Stor; Willem van Ham; Jeroen Mirck; Dunselman, Jaap; Femke Schuddebeurs; j.van.zandbergen@nieuwwest.amsterdam.nl; Hursit Ozdemir; Bert Stamkot; Hans Staphorsius; Carin Donk; A. Zwart; Andre Huijsing; Truus Verboom; Johan Krop; nti@nieuwwest.amsterdam.nl; Martie Spork; Achmed Baadoud; Autoreply J.BOS; Els Verdonk; Ronald Mauer; Paulus de Wilt; Mariella Echteld- Crombach; Peter Sep; Melvada Seymonson; Noemie Smit; Mare van Rooij; Lucas Winnips; Katja Bolt; Joke Goedhart; hinfo@heindehaan.nl Onderwerp: , Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West' Geachte mevrouw, mijnheer, De bestaande voorraad sociale huurwoningen in Nieuw-West milieu- en klimaatvriendelijk renoveren, kan dat? Jazeker, zegt de Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden (ProWest). In een beknopt onderzoeksrapport wordt uitgelegd wat er technisch mogelijk en financieel haalbaar is. Sociale en organisatorische aspecten worden niet vergeten. IVlet deze studie wil ProWest een inhoudelijke bijdrage leveren aan de hernieuwde discussie over de herstructureringsoperatie in Nieuw-West. Met vriendelijke groeten,

2 pagina 2 van 2 ir. H.P. de Haan Amsterdam, NB Het rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West' is ook te downloaden via de webpagina: option=com content&view=article&id=1 &ltemid=1 ir. H.P. de Haan Pedro de Medinalaan XR Amsterdam tel info@heindehaan.nl

3 PERSBERICHT Herstructurering Amsterdam Nieuw West kan beter, sneller en goedkoper Verbetering milieu mogelijk zonder sloop van woningen De huidige vooitaad sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kan met relatief eenvoudige ingrepen veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt. Grootschalige sloop, tweemaal gedwongen verhuizen en het vrijhouden van wisselwoningen zijn dan niet nodig en de bouwoverlast blijft tot een minimum beperkt. Doordat de totale woonlasten niet of nauwelijks stijgen kan de sociale voorraad gehandhaafd blijven. Dit stelt de Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden (ProWest) in haar rapport dat in maart 2012 werd uitgebracht. Met deze studie wil de vereniging een nieuwe discussie aangaan over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in Nieuw- West. Stedelijke vernieuwing Nieuw-West anders aanpaldien Volgens ProWest kan met een slimme aanpalc de herstructureringsoperatie sneller, beter en goedkoper verlopen, waai-bij Nieuw-West bovendien haar eigen stedenbouwkundige karakter kan behouden. Essentieel is dat bewoners van begin tot eind volop bij het vernieuwingsproces betroldcen worden. Mix van maatregelen ProWest pleit voor een mix van ruimtelijke, bouwkundige en organisatorische maatregelen. De vereniging onderzocht welke kansen er zijn om sociale huurwoningen duurzamer te maken en wat het rendement van deze maatregelen is. De studie bevat enkele ontwerp-oplossingen met bouwtekeningen en verwijzingen in naar direct toepasbare rekenmodellen. Men beschrijft hoe je zo'n energiebespaiingsproject van de grond laijgt en welke rol de overheid, corporaties en de bewoners hierin kunnen vervullen. Zonne-energie ProWest onderzocht de haalbaarheid van elektriciteitsopwelddng door middel van zonne-energie bij complexen met sociale huurwoningen. Doordat de energieprijzen voor olie en gas sterk zijn gestegen en het rendement van zonne-energie sterk is toegenomen is het omslagpunt iimiiddels bereikt. Het is nu aantreldcelijk om in zoime-energie te investeren. Niettemin zijn er nog enlcele voetangels en klemmen. In het rappoi-t wordt aangegeven wat die pralctische problemen zijn en hoe die zouden kunnen opgelost. ProWest is voorstander van decentrale energieopwekking bij woningcomplexen; corporaties zouden hierin het voortouw kunnen nemen. Amsterdam, Noot voor de redactie ### Rapport en aanvullende informatie zijn verkrijgbaar bij : ir. H. P de Haan Pedro de Medinalaan XR Amsterdam tel mobiel fax info@,heindehaan.nl wvyw.heindehaan.nl/

4 ProWest vereniging promotie westelijke tuinsteden Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West ir. H.P. de Haan mr. drs. R.N.A. Bakker Definitieve versie ProWest, Amsterdam, mei 2012 ProWest 1 ProWest

5 ProWest Jan Tooropstraat BM Amsterdam of post@,prowest.nl Giro: t.n.v. Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden Contributie 10,- euro per Jaar ProWest ^ KgïfeS!

6 Doel van deze notitie Sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kunnen met relatief eenvoudige handelingen veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt zonder dat grootschahge sloop nodig is. Ook bij corporaties is zo langzamerhand het besef doorgedrongen dat energiebesparing bij de huidige voorraad sociale huurwoningen zeer wel mogelijk is en datje heel ver kunt komen. In deze notitie wordt uit de doeken gedaan hoe dit transfomiatieproces in de praktijk gestalte zou kunnen krijgen. Er is zowel onderzoek gedaan naar bouwtechnische maatregelen als naar stedenbouwlaindige ingrepen. Ook doen we ontwei-pvoorstellen. Als bijkomende randvoorwaarden gelden dat: ^ sociale aspecten een belangrijker rol gaan spelen in de Stedelijke Vernieuwing; ^ er zorgvuldiger met de bestaande voorraad sociale huurwoningen wordt omgegaan; ^ huurders van begin tot einde bij het transformatieproces worden betrokken; ^ de bouwoverlast voor huurders tot een minimum beperkt blijft; ^ huurders er wezenlijk op voomit gaan (meer wooncomfort); ^ de totale woonlasten niet of slechts in zeer beperkte mate mogen stijgen; ^ de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan gerespecteerd worden. Deze notitie is bedoeld om als aanzet te dienen voor een hernieuwde discussie met overheden, corporaties en bewoners(organisaties) over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in Nieuw- West. Dit alles onder het motto: "Goed nadenken is liet goedkoopste bouwmateriaal dat er is!" ir. H.P. de Haan mi-. drs. R.N.A. Bakker PrcWest 3 ProWest

7 Inhoudsopgave 1. Hoofdlijnen 5 2. Stedenbouwkundige aspecten 7 3. Organisatorische aspecten 9 4. Bouwtechnische aspecten Financiële en sociale aspecten Enkele ontwerp-oplossingen Samenvatting en conclusies Aanbevelingen Geraadpleegde literatuur en noten 24 PrcWest 4 PrcWest

8 1. Hoofdlijnen Verduurzaming van de woningvoorraad Je kunt de bestaande vooitaad sociale huurwoningen ( ) in Amsterdam Nieuw-West met eenvoudige en efficiënte ingrepen 'verduurzamen'. Hiei-voor bestaat imniddels een breed maatschappelijk draagvlak. Ook bij coi-poraties is die intentie inmiddels aanwezig. De gemeente Amsterdam, ASW en de milieubeweging hebben er conferenties aan gewijd.' Op gemeentelijk niveau zijn er conferenties aan milieumaatregelen voor woningen gewijd. Ook op Rijksniveau werkt men serieus aan maatregelen om de isolatie van gebouwen op korte teitnijn te verbeteren.^ Essentieel voor Pro West is: a. Bescfierm de typerende stedenbouwliundige structuur en de uitwerldngsprincipes van Nieuw-West ^ Wij hanteren als referentiekader het stedenbouwkundige afsprakensysteem van het Algemeen Uitbreidingsplan van Van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerkingen ervan) met de typerende open verkaveling. b. Hanteer een 'groene' benadering ^ Ons uitgangspunt is een ecologische visie op de samenleving, uitgaande van sociale samenhang en integratie.^ In concreto betreft het het streven naar verduurzaming van de voorraad sociale huumoningen in Nieuw-West in de richting van Energielabel A. c. Ga uit van de 'Trias Energetica' ^ Beperk de energievraag. ^ Zet duurzame energiebronnen in om op kleinschalig niveau energie op te weldcen. ^ Zet efficiënte technieken in bij het gebmik van eindige energiebronnen. d. ivlaali een analyse Maak eerst een heldere analyse van de situatie alvorens tot uitvoering over te gaan (die ontbreekt nu en daarom gaat het vaak verkeerd: onnodige sloop is hiervan het gevolg). Analyse en besluitvorming dienen te worden gekoppeld aan het verloop van het bouwproces. e. Bouwproces ^ Ontwerp een helder Programma van Eisen op basis van een gedegen analyse. ^ Stel op basis hiervan prioriteiten. ^ Maak een keuze uit praktisch haalbare alternatieven. ^ Ga uit van een gefaseerde aanpak. ^ Maak een actieplan. ^ Stel voldoende geld beschikbaar voor de uitvoering van het project. ^ Zorg voor een degelijke aanbesteding. ^ Voer controle uit op de uitvoering. ^ Evalueer periodiek het bouwproces en het eindresultaat ('lerend systeem'). RCSffifaJ r ProVyest

9 f. Ga uit van een socialere aanpalc van de Stedelijlie Vernieuwing ^ Hanteer een menselijke maat. ^ Zorg voor een goede dialoog met bewoners (van begin tot einde van het proces). ^ Reserveer aandacht en geld voor bewonersparticipatie. ^ Zorg voor minimale overlast van bouwactiviteiten voor betrokkenen en de directe omgeving. ^ Houd zoveel mogelijk woningen in gebruik tijdens het transfomiatieproces. Dit is ook van belang voor winlcels, scholen en voorzieningen. ^ Tracht zoveel mogelijk mensen niet te laten verhuizen of slecjits één Jceer te laten verhuizen. ProWest 6

10 2. Stedenbouwkundige aspecten a. Bescherm de typerende stedenbouwkundige structuur en de uitwerldngsprincipes van Nieuw-West Wij hanteren als referentiekader de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan van Cornelis van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerldngen ervan) met als uitgangspunten de typerende open verkaveling (strokenbouw, opengewerkt bouwblok, haken en combinatie stroken/haken) in de openbare ruimte en de Schotse Ruit (Anna Vos). Essentieel is de 'leesbaarheid': het gebied onderscheidt zich door duidelijke kenmerken van andere gebieden uit andere periodes. Wij beseffen terdege dat dit stedenbouwkundige plan aan modernisering toe is. Het individuele uiterlijk van een blok verandert dan met de wereld mee. Wij stellen een milieuvriendelijke transfoitnatie van sociale huurwoningen voor die voldoende rekening houdt met de belangrijkste uitgangspunten van het A.U.P. b. Functiemenging Nieuw West is een typische monofunctionele wijk. Een ontwildceling naar een meer stedelijke menging van activiteiten is aan te bevelen. Dat wil zeggen: in plaats van '100% Wonen' naar 'Wonen, Werken en Voorzieningen' (mits er geen overlast in de woonomgeving ontstaat). In de nieuwbouw zou het politiek gewenste programma kunnen worden gerealiseerd voor zover dat niet in de oudbouw terecht kan. c. Stimuleer tiergebruilc van gebouwen Wij adviseren om sloop van oudbouw niet te forceren maar eerst onderzoek te doen naar mogehjklieden om bestaande gebouwen opnieuw te gebruiken. Men zou dan kunnen samenwerken met de Stichting Agora (i.c. hun actie 'Nieuw leven voor oude gebouwen'). Mocht hergebruik zonder zwai-e ingrepen niet of slechts beperkt mogelijk zijn (bijvoorbeeld omdat er geen grote woningen of seniorenwoningen met lift kunnen komen, realiseer dan een maatschappelijk gewenst programma in aanvullende nieuwbouw in de directe omgeving. d. Aanvullende in plaats van vervangende nieuwbouw Je zou in beperkte mate verdichting kunnen toestaan (met behoud uitgangspunten A.U.P.): kleinschalige uitbreidingen van de bloldcen (zie hoofdstuk 6). Inventariseer pleldcen die geschikt zouden kunnen zijn voor aanvullende nieuwbouw zonder sloop van woningen. Bij voorkeur op locaties die niet of slecht gebruikt worden. Je kunt dan bijvoorbeeld denlcen aan seniorenwoningen en medische voorzieningen. Pleldcen waar schoolgebouwen wegvallen zijn bij uitstek geschikt om een dergelijk programma uit te voeren. Dus liever aanvullende nieuwbouw dan sloop en vervangende nieuwbouw, ook in programmatisch opzicht. In dat nieuwe programma kun je dan woningen, werkgelegenheid en voorzieningen onderbrengen. e. Verdiciiting op Ideine schaal en met respect voor het A.U.P. Wij adviseren om uit te blijven gaan van de stedenbouwkundige uitgangspunten van het A.U.P. Bouw dus 'schijfjes' of torentjes die vrijstaan in de openbai-e ruimte en kies niet voor nieuwe 'Krierwijkjes'.'* Scheiding van openbare en privéruimte hoeft niet per se met hekken maar kan ook met water gebeuren. Dan blijven de zichtlijnen open; een kenmerk van het A.U.P. PrcWest 7

11 f. Woningen bij voorlceur niet samenvoegen Woningen samenvoegen raden wij af. Het is duur en er zijn sleclits weinig 'intelligente' oplossingen (van 5 naar 4 woningen) beschikbaar. Financieel is het niet gunstig want de oorspronlcelijke humwordt tweemaal zo hoog. Samenvoeging ligt alleen voor de hand bij interne kaalslag^ of bij hoogniveau renovaties. Wij willen echter de financiële haalbaarheid voortdurend in de gaten houden. Daarom pleiten wij voor een slimme, kostenbewuste en geleidelijke aanpak (stap voor stap), waarbij voortdurend in de gaten wordt gehouden hoe het proces in de pralctijk verloopt. Daarbij gaan wij uit van het vergroten van bestaande woningen zonder samenvoeging (zie hoofdstuk 6). ProWest 8 ProWest

12 3. Organisatorische aspecten a. Onze visie op fiet bouwproces Wij adviseren om: geen eindplan na te streven maar een proces in de tijd op te starten. ^ te analyseren, naar bewoners te luisteren, te evalueren, een lerend proces op te zetten en te monitoren. ^ een professionele organisatie op te zetten (een bureautje in de wijk). ^ bij voorkeur gefaseerd te werken. ^ de rechten en plichten van bewoners, overheid en corporatie vast te leggen. ^ controle door bewoners en als stadsdeel te verzekeren. ^ een periodieke financiële doorlichting per fase te bewerkstelligen. ^ onderzoek naar bewoners en bewonerswensen te koppelen aan het proces. Deze gegevens zijn met name van belang kort voordat een blokje 'aan de beurt' is; dit onderzoek uitvoeren met behulp van huisbezoeken, de bewoners direct en actief betreldcen bij het proces, op hun mogehjklieden en keuzes wijzen. b. De rol van de corporatie Corporaties moeten bij voorkeur niet de regie over de Stedelijke Vernieuwing voeren maar dienen zich te richten op de plantechnische aspecten (initiatief en controle op de uitvoering van de werkzaamheden). c. De rol van de overheid Bij de huidige Stedelijke Vernieuwing ligt de eindverantwoordelijldieid van projecten bij de corporaties. Dat is de afgelopen 15 jaar niet altijd goed gegaan (met name niet in democratisch opzicht). Deelraden worden vaak door de corporaties voor het blok gezet. Daarom zijn wij van mening dat het primaat van de politiek opnieuw gedefinieerd dient te worden. In feite betekent dit: 'terug naar af. Wij zijn van mening dat coiporaties zich moeten beperken tot de volkshuisvesting. Stedenbouwkundige projecten die zich ook met de maatschappelijke aspecten bezighouden behoren onder toezicht van de overheid te staan. De centrale stad en de deelraad moeten de plek zijn waar politiek beroep en controle op het proces terecht komt. De voorbereiding en uitvoering van overheidsbesluiten kan worden ondergebracht bij het Projectmanagementbureau van de gemeente. Dat kost weliswaar wat maar de inhoudelijke kennis keert dan terug bij de overheid. Bovendien kan er dan een betere maatschappelijke afweging worden gemaakt dan momenteel het geval is. Niet de corporatie maai- een democratisch gekozen lokaal bestuur behoort te allen tijde de eindverantwoordelijldieid over de hoofdlijnen van de Stedelijke Vernieuwing te hebben. De deelraad kan op dit moment het bouwkundige proces niet goed controleren. Wel kan er een ambtelijke projectgroep worden opgericht. Deelraden hebben een begeleidingsfunctie en dragen politieke verantwoordelijldieid. Als adagium geldt: "Zolang het goed gaat Jioorje niemand". Als het toch fout gaat is er een rol voor de deelraad weggelegd. Dat wil zeggen: een gesprek met partijen aangaan; evt. controle op de uitvoering; de zaak uitpraten. d. Bewoners De positie van bewoners in vemieuwingsgebieden moet versterkt worden. ASW is adviseui* van de bewoners; deze organisatie heeft veel expertise opgebouwd. Ook moet er altijd een beroepsmogelijldieid voor bewoners richting de politiek zijn. Een voldongen feiten-politiek is uit den boze. Bewoners zijn een partij die gehoord moet worden en actief kan worden betroldcen bij de aanpak. 9 P/cWest

13 4. Bouwtechnische aspecten* a. Funderingen en waterbeiieersing in Nieuw West zijn in orde Alle bouwbloklcen in Nieuw-West zijn onderheid. De fundering is in orde; er zijn hier geen verzalddngsproblemen. Evenmin zijn er er problemen met de waterbeheersing. Onderzoeker Haico van Nunen constateerde dat woningen een gemiddelde levensduur van minimaal 120 jaai* hebben.' Deze visie wordt inmiddels door de corporaties gedeeld. In feite erkennen zij hiermee impliciet dat sociale huurwoningen in Nieuw-West pas de helft van hun levensduur hebben bereikt en dus nog minstens 60 jaar meekunnen. Betonskeletten kunnen zelfs honderden jaren meegaan. Wetenschappers van de TU Delft achten de vooitaad naoorlogse corporatiewoningen in Nieuw-West van redelijke tot goede kwaliteit. Volgens deze hoogleraren vindt sloop soms plaats om oneigenlijke motieven.^ b. Verwarmings- en tapwatersystemen Het stadsverwaimingssysteem van stroomproducent NUON is milieuonvriendelijk: het bedrijf investeert vooral in kolencentrales en relatief weinig in duurzame bronnen.^ In feite is dit systeem al achterhaald. Ook is het bedrijf niet klantgericht. De stadsverwarming in Nieuw-West (die is gebaseerd op de Vuilverbranding in het Westelijk Havengebied) is een slim, goed ftmctionerend en miheuvriendelijk verwarmingssysteem.' CoUectieve oplossingen blijken goedkoper dan individuele. Bij sociale huurwoningen kun je het verwarmings- en tapwatersysteem per blok organiseren; dit is een verantwoordelijkheid voor de corporatie. Zonneboilers verdienen zichzelf terug door de productie van 'gratis' waitti water." Verwarming door aardwarmte is een goed alternatief'^ ^ Maatregelen die genomen zouden liunnen worden Je kunt denlcen aan de aanleg van stadsverwarming of wannwatervoorziening door een individuele keukengeiser, een individuele of een collectieve Hoog Rendementsketel. Ook een micro-warmte- Icracht-koppeling met zonneboiler is een goede oplossing. Fasering is mogelijk (met uitzondering van het stadsverwaitningssysteem), bijvoorbeeld tijdens mutaties. ^ Wat heeft op dit moment het laagste en hoogste rendement? De aanlegkosten verschillen niet zo veel; het verschil in milieurendement maakt echter wel degelijk uit! De keukengeiser heeft het laagste milieurendement, stadsverwarming het hoogste." Een goede oplossing is isolatie, gebalanceerde ventilatie en aansluiting op stadsverwarming. Combinaties met andere systemen zijn mogelijk. c. Ventilatiesystemen De woningen in de Westelijke Tuinsteden zijn destijds gebouwd met een natuurlijk ventilatiesysteem. Natuurlijke ventilatie functioneert in het algemeen goed maar het werkt niet op de bovenste verdieping. Damp blijft daar hangen. Gevolg: spikkeltjes op het plafond. De afgelopen jaren hebben corporaties het ventilatiesysteem schromelijk verwaarloosd; dit achterstallige onderhoud wordt nu ten om-echte door hen als legitimatiegrond voor sloop gebruikt. Aanpassing van het ventilatiesysteem heeft een hoge prioriteit en is eenvoudig te doen. De bovenste woningen moeten zo snel mogelijk mechanische ventilatie ki-ijgen (omdat de natuurlijke ventilatie hier niet trekt)." Voor de woningen eronder is een mechanisch ventilatiesysteem niet nodig. Een nieuw ventilatiesysteem heeft een korte levensduur (maximaal 25 jaar). PrcWest 10 ProWest

14 Er zijn twee nieuwe meclianische ventilatiesystemen: 'vraaggestuurd' of 'gebalanceerd'. ^ Bij vraaggestuurde ventilatie wordt steenlcoude lucht toegelaten. Het milieurendement is beperkt. Ramen Imnnen niet open, want dan verstoor je het systeem. ^ Gebalanceerde ventilatie is een geraffineerd en handig systeem. Het bespaart veel warmteverlies; de energiebesparing is groter. Indien nodig kunnen de ramen gewoon open (bijv. voor ramen lappen). Gebalanceerde ventilatie heeft de voorkeur. Door de filters neemt de luchtkwaliteit toe. De ventilatie moet echter gecontroleerd worden. Eenmaal per jaar moeten de filters worden vervangen. Omdat het ventilatiesysteem snel vervuilt is het beter om de vervanging van de filters collectief te organiseren ('dozen' op het dak). Dit is bij uitstek een taak voor de corporatie. Gebalanceerde ventilatie geniet onze voorkeur. d. Dakisolatie Je kunt isolatiemateriaal overvloedig op het dak aanbrengen als je de dalcbedelddng vervangt. Dit heeft een zeer hoog milieurendement.de onderste verdiepingen profiteren er ook van! Vlamdovende dakbedekking is wel wat duurder maai- is de investering waai'd (er is een inverdieneffect en de dakbedelddng is veiliger). Het is verplicht bij houten daken en is raadzaam bij flauw hellende daken (en wellicht ook bij daken van Aireywoningen). Maatregelen voor op het dak zijn zonnecellen, zonneboilers, groene daken. Combinaties onderling en met andere isolatieteclmieken zijn mogelijk. e. Gevelisolatie ^ Binnengevelisolatie (spouwmuui-isolatie) moet door vaklieden worden gedaan. '* Toch gaat het dan nog vaak mis; er is een kans dat er vochtproblemen (condens) ontstaan. ^ Binnengevelisolatie is goed mogelijk met prefabsystemen uit de fabriek." Er treden dan geen bouwfouten meer op. ^ Je kunt de isolatie verbeteren op basis van inzet van elementen die vergelijkbaar zijn met binnenspouwbladen uit de nieuwbouwproductie. Binnenspouwbladelementen kun je tegen de gevel aanplaldcen. Binnengevelisolatie kan gebeuren bij mutatieonderhoud. De nieuwe huurder hoeft er niet op te wachten; het is in één dag geregeld! ^ Buitengevelisolatie levert meer energiebesparing op dan binnengevelisolatie'^ maai- is wél wat duurder. ^ Gevels in buitenstuc in vrolijke Ideuren kunnen een buurt een eigen karakter en zelfs een impuls geven. Een goed voorbeeld zijn de woningcomplexen in de buitenwijken van Berlijn (de 'Siedlungen' van Bruno Taut''). Kunstenaars kunnen opdracht Mjgen om een wijk met vrolijke kleuren te verfraaien. De gevel Icrijgt een ander uiterlijk (mogelijk wél hetzelfde patroon). Bakstenen zijn ecliter niet meer zichtbaar. De stedenbouwkundige structuur en de uitwerkingsprincipes zijn echter belangrijker dan de materiaalkeuze en het uiterlijk van de individuele gebouwen. ^ Wellicht maken de Welstandscommissie en Heemschut bezwaar; goed overleg vooraf is dus nodig. ^ Buitenstuc kan ook hier en daar plaatsvinden. Bij een gevel op het zuiden kan men van buitenstuc afzien indien er sprake is van een goede dak- en raamisolatie. Dit speeh vooral bij complexen die tot het erfgoed worden gerekend. PrcWesJ 11 ProWest

15 f. Vloerverwarming Dit systeem is comfortabel en energiezuinig. De vloer fungeert als radiator. Je kunt het systeem niet aanleggen in bewoonde toestand maai- wel tijdens mutaties. De warmtebron kan geplaatst worden in de uitbouw: twee buizen: wai-mte erin en iets kouder water eruit. g. Wandverwarming Wandverwarming is eveneens goed bij renovatie toe te passen. Het is zelfs iets gemalckelijker te realiseren dan vloerverwai-ming. Je moet dan wel een wand vrijmaken. Wandverwarming aanleggen kan alleen bij mutatieonderhoud. h. Raamisolatie Je kunt enkel glas vervangen door dubbel glas. Alternatieven zijn dildcer glas, HR-glas, voorzetramen of achterzetramen. De kleur van de kozijnen doet niet echt ter zake. i. Zonne-energie Je zou verwachten dat Amsterdam voorop zou lopen in innovatie. Maar de hoofdstad doet (nog) niet mee! Het kan in Nederland beslist beter geregeld worden. 1. Maak een einde aan de lioppelverjioop Bij nieuwbouw wordt het verwarmingssysteem aangesloten op NUON die in een deel van Amsterdam (Zeeburgereiland, IJburg en de Bijlmermeer) en in Almere de dienst uitmaakt. Dit bedrijf is geen duurzame producent van energie^" en met die 'koppelverkoop' bereik je geen vernieuwing. De gemeente gaat ervan uit: "Je moet NUON nemen". Dit standpunt is echter onjuist. Het is verboden om iemand op te dragen om een energieproducent te nemen; dit is in strijd met het principe van de de vrije energiemarkt die sinds 1 juli 2004 een feit is.^' Europa stimuleert het gebruik van duurzame energiebronnen.^^ Maar de praktijk is sterker dan de leer: ook al verbiedt de Europese Commissie de 'verplichte' koppelverkoop expliciet; deze handelwijze komt nog steeds voor. Er is dus een taak voor de coiporaties weggelegd om het initiatief te nemen om er zich niet bij neer te leggen maai- aan dit illegale handelen van de lokale overheid een einde te malcen en zonneenergie te introduceren. 2. Verander de belastingwetgeving Individuele bui-gers die zonne-energie willen terugleveren aan het elektriciteitsnet kunnen dit bij Greenchoice doen. Alleen dit bedrijf produceert 100% groene stroom en biedt een redelijk terugleveringstarief CoUectieve levering door Verenigingen van Eigenai-en (VVE's) is technisch en financieel goed mogelijk maar levert fiscale problemen op; je ki-ijgt bijna geen geld. Reden: de Nederlandse staat meent dat zij te weinig belastinginkomsten la-ij gt. Het gebruik van zonnecellen wordt door de Nederlandse staat niet aangemoedigd.^'* Integendeel! Er zijn veel juridische problemen. Doordat onze wetgeving nog niet is ingesteld op duurzame energieopwekking is stroom leveren aan het net voor VVE's niet rendabel. Er is een verdergaande vergroening van het belastingstelsel nodig. De staat zou milieuvriendelijke elektriciteitsopwelddng op kleine schaal niet moeten tegenwerken maar juist moeten steunen met economische prildcels. Tot dusverre ontbreekt de politieke wil om hierin wezenlijke veranderingen aan te brengen. Carel Weeber zei het al: "In Nederland zijn we voortdurend bezig met het intelligent oplossen van problemen die we net gemaakt hebben. Je kunt beter die problemen voorkomen!" Corporaties en VVE's zouden druk op de Rijksoverheid kunnen uitoefenen om milieuvriendelijke energieproductie aan te moedigen. Proest 12 ProWest

16 3. Ondersteun 'virtueelsalderen' Intussen probeert de gemeente Amsterdam voor dit knelpunt al een oplossing te zoeken; een ambtelijke projectgroep die zich bezighoudt met winning wil de wetgeving proberen te veranderen zodat Ideinschalige producenten alsnog aan het net kunnen leveren. Men kiest dan voor een juridische constructie: "We doen net alsof levering door WE's gelijkstaat aan levering door particuliere stroomleveranciers ". Coiporaties die actief zijn in Nieuw West zouden deze Amsterdamse aanpalc kunnen steunen zodat productie van zonne-energie op collectieve schaal alsnog rendabel wordt. 4. Plaats zonnepanelen op het dak Corporaties en Verenigingen van Eigenaren zouden zich dienen in te spannen om zonnecellen op het dalc te plaatsen. Op den duur worden gebouwen dan leveranciers van energie: die kant moeten we op. Zonnepanelen en zonneboilers op het dak vergen een goede ruimtelijke inpassing. Dit is een punt van zorg. Om ze aan het gezicht te onttreldcen zou men kunnen denlcen aan een uitstekende lichtgrijze dala-and. Dit is een goede oplossing voor platte daken. Maar zonnecellen op hellende dalcen kun je moeilijk aan het gezicht onttreldcen. Wellicht kun je op enige afstand de panelen plaatsen. Wij verzoeken coiporaties om constructies uit te denlcen die zich goed verdragen met het A.U.P. De invalshoek van zonnecellen bepaah nu nog de energieproductie. Maar de technische ontwildcelingen gaan erg snel. Een antireflectielaag kan het rendement bij omzetting van zonlicht naar stroom verhogen.^^ Zonne-energie werkt dan op daglicht; het rendement wordt 70%. Zonnecellen zijn nu al oprolbaai'.^'^ Straks kun je zelfs werken met een spuitbus!" Dus wie weet worden die ruimtelijke inpassingsproblemen dan vanzelf wel opgelost... Het rendement van alternatieven neemt toe aangezien energiekosten voor de consument sterk stijgen (mede danlczij de politieke spanningen in het Midden-Oosten). De prijs van zonnepanelen is met 80% gedaald omdat ze tegen in China in grote getale worden geproduceerd.wij profiteren mee. Stroom van zonnepanelen op de eigen woning blijkt nu al voordeliger dan sü-oom van de traditionele energieleveranciers.^' 5. Maak zonne-energie via reserveringen financieel mogelijk Een WE maar ook een corporatie zou fondsen die worden gereserveerd voor onderhoudswerkzaamheden op lange termijn (dakbedelddng vervangen) kunnen inzetten voor investeringen in zonne-energie. Dan zijn er geen extra investeringen nodig zolang de terugverdientijd ruim binnen de periode blijft waarin de onderhoudsinvesteringen worden gedaan. Het onderhoudsbudget is dus een veilige financieringsmethode. Het geldkapitaal is terug op het moment datje het nodig hebt. Wij nodigen corporaties uit om hierover na te denlcen. Eventuele verhoging van servicekosten is aanvaardbaar mits er een verlaging van de energiekosten tegenover staat. PrcWest 13 ProWest

17 5. Financiële en sociale aspecten a. Sociale functie corporaties in tiet geding De maatschappelijke kosten van gedwongen verhuizingen^" ten gevolge van de Stedelijke Vernieuwing (schooluitval, maatschappelijke ontwrichting, sociale isolatie door verlies van sociale contacten, ziekte) zijn erg hoog. Deze worden echter niet in de plannen van corporaties verdisconteerd. Dit is overigens geen incidentele maar een structurele tekortkoming in him beleid. Er valt dus nog wel wat te verbeteren... b. Aedes: "Maatsctiappeiijlie verantwoordelijldieid corporaties essentieel" Brancheorganisatie Aedes verlangt van de aangesloten corporaties dat zij een goede verhuurder zijn die maatschappelijk zorgvuldig handeh^' ('fair play-beginsel'). In concreto betekent dit dat zij hun huurders correct en met open vizier moeten bejegenen. c. Zorgvuldig tiandelen nodig In de pralctijk kan dit betekenen dat corporaties renovatie niet mogen dwai'szitten met onmogelijke programma-eisen waardoor sloop en nieuwbouw onver-mij delijk wordt ("De gevels worden de tuin ingeschoven "). Een geschikt alternatief voor hen zou 'nieuwbouw om de hoek' kunnen zijn. d. Renovatie tieeft veel voordelen ^ De wachttijd voor sociale huurwoningen in Amsterdam is circa 10 jaar. Dit wordt mede veroorzaakt door grootschalige sloop waardoor flinke aantallen stadsvei-nieuwingsurgenten vooi-rang krijgen op de (nieuwe) woningzoekers. Indien sloop uitblijft en huurders in hun eigen woning kunnen blijven wonen zodat de bestaande voorraad beter benut wordt, worden maatschappelijke kosten bespaard. ^ Er is geen sloop van betonskeletten en -funderingen (dus geen kapitaalvernietiging). ^ Straten hoeven niet opgehoogd te worden. ^ De waterhuishouding in Nieuw-West is goed; er zijn geen drainageproblemen bij de bestaande woningcomplexen. Er zijn geen extra maatregelen nodig. ^ Er is geen leegstand, geen braakliggende grond; er zijn minder renteverliezen. Dus je kunt zoveel mogelijk woningen en bedrijfsruimten in gebruik nemen en houden. ^ Leerlingen blijven op school. Winkels en de markt houden hun klanten. ^ Er vindt geen verdrijving van de aanwezige bewoners met behulp van urgentieverklaringen plaats; daai-door treedt er geen ontwrichting van de lokale huurmai-kt op. Het eigen karakter van buurten blijft in stand. ^ Meerkosten voor mutaties en herhuisvesting (wisselwoningen, verhuiskosten (tussen de 5.000,- en 6.000,--) worden uitgespaard. Zowel verhuurder als huurder profiteren ei-van. ^ De door ons voorgestelde aanpak is humaner, minder belastend en aanmerkelijk goedkoper dan de huidige werkwijze. PrcWest 14 ProWest

18 e. Kostenaspecten ^ Een schatting van de kosten van diverse energiebesparingsmaatregelen staat in de brochure van ISSO/SBR opgenomen^l ^ Bij grootschalige toepassing kun je inverdieneffecten bereiken. ^ Bij centraal inlcopen daalt de prijs. ^ De meerkosten van bepaalde bouwkundige maatregelen om de kwaliteit te verbeteren vallen in het niet bij de huidige uitgaven (proceskosten, verhuiskosten, vergoedingen bij de huidige werkwijze). Dit geld kun je beter in het gebouw steken; dan heb je er tenminste nog wat aan! ^ Deze maatregelen zijn sneller te reahseren; de arbeidskosten zijn lager. Uiteindelijk zou ook deze aanpak wel eens veel goedkoper kunnen uitvallen tei-wijl het milieurendement fors toeneemt. e. Andere elektriciteitsleverancier zoeken De aanleg van een bijkeuken in de gerenoveerde woning zou voor corporaties een geschikte aanleiding kunnen zijn om een nieuw energiebeleid voor zichzelf te formuleren, een andere weg in te slaan en de energievoorziening op heel een andere manier te organiseren. f. Energiebesparing financieel aantrekkelijk Zowel voor de verhuurder als voor de huurder is energiebesparing financieel aantreldcelijk: Voor de ver li uur der ^ Tegen relatief bescheiden middelen kan het bestaande woningbezit op een hoger niveau ^ worden gebracht waai-bij de kosten kunnen worden doorberekend in de huur. Voor meer sociale huurwoningen wordt Energielabel A haalbaar. Voor de /tuurder ^ De huurverhoging wordt door een lagere energierekening gecompenseerd. ^ Vanwege de verwachte stijging van de kosten van fossiele brandstoffen wordt dit verschil voor de huurder alleen maai- groter en gaat hij er relatief op vooruit. PrcWost 15 PrcWest

19 6. Enkele ontwerp-oplossingen Op de volgende pagina's geven wij enlcele ontweip-oplossingen aan waarin energiebesparing centraal staat. Bijkomend voordeel is dat het wooncomfort verbeterd kan worden. a. Balkons 'inpakken' Het balkon als bijkeuken In Nieuw West hebben veel woningen een balkon of zelfs twee balkons. De constractie bestaat doorgaans uit een van binnen naar buiten doorgaande gestorte vloer. Zo ontstaat er een enorme koelrib. De ISSO/SBR-brochure adviseert om de woning volledig te verpakken met isolatiemateriaal. Bij de bouw van deze woningen werd geen rekening gehouden met moderne technologie. Om hiei-voor alsnog plaats te kunnen bieden kan het verstandig zijn om het bestaande balkon bij de keuken birmen de gevels te brengen zodat er een bijkeuken wordt gemaald met plaats voor verwarming, ventilatie en wasmachine/droger. De balkons worden nu seites. Deze worden niet helemaal transparant. Er komt een gesloten gevel bij leidingen en pijpen. De nieuwe leidingenkokers aan de buitenkant van het gebouw worden benut voor ventilatie-, rookgas- en verwarmingsleidingen. Er komt een verlaagd plafond in hal en keukens (boven de kastjes) ten behoeve van nieuwe leidingen en een nieuw ventilatiesystemen. Voordelen van balkons inpakken Het is een goede isolatiemethode met een hoog milieurendement. ^ Het bouwproces (acht weken) kent een snelle uitvoering; je kunt het 'gestapeld' uitvoeren (d.w.z. vier woningen boven elkaar in één keer). Boren is nauwelijks nodig. ^ De aanleg is weinig ingrijpend voor bewoners; huurders kunnen in hun woning blijven wonen. ^ Je moet alleen de leidingen wijzigen. Dat kan ook bij mutaties. ^ Er is geen zwaar hak- en breekwerk nodig; het staat buiten je woning en wordt er 'aangeplakt'. Er is geen sloop en er zijn geen wisselwoningen nodig, dus er is geen beslag op de bestaande voorraad sociale huurwoningen. ^ Deze aanpalc zet de deur open voor nieuwe technieken (zonne-energie). ^ Deze oplossing is goedkoper dan de traditionele werkwijze. ^ De beheersbaarheid van het proces en sociale aspecten vergen speciale aandacht. Wat te doen als er maar één balkon beschikbaar is? In dat geval een nieuw balkon aanbrengen (lichte constructie toepassen). Nadelen van balkonvervanging ^ Woonbloldcen krijgen een andere voi*m en kleur. Je voegt een element toe. ^ Mogelijk lijzen er bezwaren van Welstandscommissie en Heemschut. Daarom is goed overleg vooraf met deze instellingen nodig. PrcWest 16 PrcWest

20 slapen ^ slapen ^slapen ] Q L ^ d h wonen koken FT koken wonen 50er jaren flat bestaand I 1. 1 I slapen slapen slapen ] n [ 0 S wonen koken kokeil worten 50er jaren flat verbeterd V li:y r wihi NIEUW BALKON ProV/est 17 ProWes}