Omdat honger een onrecht is

Transcriptie

1 Omdat honger een onrecht is Basisdossier Recht op Voedsel

2 Inhoud Het voorgerecht koud opgediend 3 1. Het gezicht van honger 4 2. Honger: de oorzaken 9 3. Honger: de antwoorden Een New Deal voor het recht op voedsel 33 Who is who? 39 Meer lezen over voedselzekerheid? 41 Overname van (delen van) artikels is toegestn, mits bronvermelding. Colofon Redactie: Jan Van de Poel, Kris Vanslambrouck, Hendrik Van Poele, Myriam Keustermans, Greet De Prins Eindredactie: Jan De Mets Lay-out: Yichalal Verantwoordelijke Uitgever: Bogdan Vanden Berghe, Vlasfabriekstrt 11, 1060 Brussel Foto voorpagina: FAO/Sia Kambou Eerste druk: Omdat honger een onrecht is Inhoud

3 Het voorgerecht koud opgediend Bijna 1 miljard mensen lijdt honger. 2 jr voor de millenniumdeadline van 2015 stn we nog nergens op vlak van het uitbannen van extreme honger. Hoog tijd voor om nogmls op de nagel te sln , de koepel van de Vlmse noord-zuidbeweging, gt zich de komende twee jr vastbijten in honger, en vooral de antwoorden op dit levensbedreigend probleem. Voldoende en goed voedsel is een internationl mensenrecht. Een menswrdig bestn voor zij die het produceren zowel bij ons als in het Zuiden is dat ook. Dat ontwikkelingsngo s honger de wereld uit willen is niet nieuw. Honger is een onrecht, dat zeggen we al jaren. Alleen blijkt al te vk dat het antwoord op deze kreet onvoldoende is. Er is eten genoeg, alleen rkt het niet ter pltse. Of het gerkt wel ter pltse, mr niemand doet er iets n om te vermijden dat er opnieuw honger zal zijn. We zorgen er te weinig voor dat mensen zichzelf kunnen voeden, zichzelf sterker kunnen maken. Dat is geen probleem van schrste, het is een structureel probleem. Een politiek probleem. We willen ons de volgende twee jr dan ook concentreren op hoe we wereldwijd met voedsel omgn. Al meer dan 40 jr is het antwoord op honger dat we meer moeten produceren. Als we mr voldoende grn, soya of patatjes hebben zal de honger wel vanzelf verdwijnen. Hels, ondanks de capaciteit om alsmr meer te produceren, zien we geen echte daling van de hongercijfers. Ligt een oplossing hiervoor alleen mr bij de landbouwsector? Zo eenvoudig is het niet.een beleid tegen honger gt veel breder dan alleen mr het landbouwbeleid. Net als op andere terreinen hebben we voor het hongerprobleem een omslag van denken nodig. Hoe produceren we? Kunnen we dat duurzamer doen, dichter bij huis? Mr ook, hoe gn we om met handelsbetrekkingen, investeringen of speculatie? Voedsel is meer dan met een ploeg over en weer een akker aflopen. Een beleid tegen honger is dat dus ook. - Marc Goldchstein - Twee jr lang willen we ons dus onderdompelen in de voedselproblematiek en er ook werkelijk iets n veranderen. Door te focussen op de systemen achter zowel het maken als het eten van voedsel. Door te kijken nr de voedselprijzen en voedselspeculatie n te pakken. Door in te gn op de gevolgen van de klimtverandering. Door te focussen op duurzmheid. Door barrières te slopen en taboes n te pakken: biobrandstoffen, landroof en zelfs ons handelsbeleid. Stap voor stap gn we zo het voedselsysteem ontleden. Met doortimmerde voorstellen tot verbetering. Mr ook met actie, om onze politieke leiders te laten zien dat wij niet de enigen zijn die vinden dat er iets dient te veranderen. We zullen streng en rechtvrdig te werk gn. Met een scalpel in de ene hand en een uitnodiging om met velen mee te stappen in de andere. Dit dossier is de eerste stap in deze tweejrlijkse tocht. We hopen dat het u inspireert en verontwrdigt en dat u samen met ons op het einde van twee jr zal doen zeggen: we hebben er iets n gedn. Veel leesplezier. Bogdan Vanden Berghe Algemeen directeur Het voorgerecht koud opgediend Omdat honger een onrecht is 3

4 1. Het gezicht van honger Voor wie eten op tafel heeft, is honger de beste saus. Mr als je inkomen vermindert, halveert of verdwijnt, wordt honger een rauwe werkelijkheid. Rond de 1 miljard mensen lijden honger, en hun ntal dlt nauwelijks. Vrouwen zijn hier in de meerderheid. Het mkt ook niets meer uit of je op het platteland dan wel in de stad woont: de toegang tot voedsel is overal ongelijk verdeeld. Mr bestt er niet zoiets als het recht op voedsel? Ingeschreven in verdragen en ondertekend door alle staten ter wereld? In dit deel beschrijven we wat honger is, wie honger lijdt en wat de internationale instellingen - op papier althans - ern zouden doen. Wat is honger? Mensen hebben honger wanneer ze onvoldoende eten en zo een tekort n energie verwerven voor een actief leven. De Wereldvoedselorganisatie (FAO) stelt dat een gemiddeld persoon een minimale energie-inname van 1800 kcal per dag nodig heeft om gezond te leven. De Wereldgezondheidsorganisatie is iets guller en legt dat minimum op 2100 kcal voor een gemiddelde persoon in een ontwikkelingsland die slechts licht fysiek actief is. Ter vergelijking: Belgen nemen per dag gemiddeld meer dan kcal op. Honger mkt het mensen onmogelijk om te studeren of te werken. Het vertrgt de ontwikkeling en mkt hen kwetsbr. Honger is vandg het grootste gezondheidsrisico, meer dan malaria, aids en tbc samen. Voor vrouwen en kinderen is ondervoeding bijzonder schadelijk. Ondervoede kinderen groeien trager dan gezonde, ontwikkelen zich langzamer, hebben een zwak immuunsysteem. Bovendien heeft honger - of het wegwerken ervan - ook een enorme economische impact. Voldoende en gezonde voeding mkt mensen productiever. Voldoende en gezonde voeding is dus een absolute basisvoorwrde voor ontwikkeling. Wie heeft honger? Honger en armoede gn hand in hand. Al in 1981 stelde de Indiase econoom en Nobelprijswinnr Amartya Sen dat honger niets te maken heeft met voedselschrste mr met de ongelijkheid tussen groepen. Hij vroeg zich af hoe in Bangladesh een hongersnood kon uitbreken net toen de oogst groter was dan de voorgnde jaren. Sen ontdekte dat de stijgende prijzen door speculatie en de lage Honger en de Millenniumdoelstellingen Honger en ondervoeding vormen een rode drd in alle Millenniumdoelstellingen (MD). Stijgende voedselprijzen zorgen ervoor dat armen minder voedsel kunnen kopen en de samenstelling van hun dieet verslechtert. Dat leidt direct tot honger en mkt dat mensen in armoede blijven vaststeken. Ze hebben gewoon te weinig energie om zich uit de armoede te tillen (MD1). Ondervoeding ondermijnt de ontwikkeling en onderwijskansen van kinderen (MD2). Prijsstijgingen hebben een veel sterker negatief effect op de voedselconsumptie van vrouwen en meisjes (MD3). Ondervoeding is jrlijks rechtstreeks verantwoordelijk voor meer dan een derde van de kindersterfte (MD4). Zwangere vrouwen sterven vaker als gevolg van bloedarmoede tijdens een voedselprijscrisis (MD5). Door de stijgende voedselprijzen is er minder inkomen beschikbr voor gezondheidszorg. Dat heeft een bijzonder negatief effect op de mogelijkheden van landen en burgers om te vechten tegen onder meer de hiv/aids-epidemie (MD6). Ondervoeding verzwakt het immuniteitssysteem en verergert de effecten van diarree of andere besmettelijke ziektes (MD7). Hoge voedselprijzen verzwakken de samenwerking tussen regeringen binnen voedselmarkten omdat de concurrentie tussen landen de bovenhand neemt (MD8). Bron: The World Bank, Global Monitoring Report 2012: Food Prices, Nutrition and the Millennium Development Goals. 4 Omdat honger een onrecht is Het gezicht van honger

5 Honger in de wereld Francine Dukundane, groenteverkoopster uit Burundi Natuurlijk heb ik mijn levensstijl moeten npassen nu de voedselprijzen zo gestegen zijn. Heb je nog niet gezien dat veel mensen te voet nr hun werk lopen en terug? Dat doe ik ook, ik kan de eindjes niet meer n elkr knopen. Hoe ga ik overleven tot er terug geld binnenkomt? De handelrs die me vroeger een kleine lening gaven hebben zelf niets. Ik weet het niet, alleen God weet het. Bron: FAO, Bron afbeelding: lonen van landarbeiders de echte oorzaken van de hongersnood waren. In een geglobaliseerde voedselmarkt wordt de ongelijke toegang nog steeds bepld door de koopkracht. Armoede leidt tot honger, wat opnieuw leidt tot meer armoede omdat de strijd voor overleven sociale en economische ontwikkeling in de weg stt. Een hongersnood is dus nooit alleen het gevolg van een natuurramp, ook al lijkt de natuur de oorzk, bijvoorbeeld bij extreme droogte. Honger is steeds het gevolg van ongelijke toegang tot voedsel. Honger is (vooral) vrouwelijk Volgens de Verenigde Naties zijn vrouwen en meisjes samen goed voor 60% van de mensen die honger leiden. Ze worden het zwrst getroffen door armoede omwille van diepgewortelde ongelijkheid en discriminatie. Dat mkt dat vrouwen ongelijke toegang hebben tot land: in landen wr vrouwen geen eigendomsrechten of weinig toegang tot krediet hebben, zien we 60 tot 85% meer ondervoede kinderen; tot inkomen en werk: vrouwen nemen heel wat verzorgende taken op in het huishouden. In arme landen zou dat goed zijn voor 35% van het bnp indien dit werk vergoed zou worden. Ongelijkheid en discriminatie veroorzaken armoede en honger voor opeenvolgende generaties. Zo hebben kinderen van slecht gevoede vrouwen vk ook ondergewicht en ontwikkelingsachterstand. Tegelijkertijd kunnen vrouwenrechten een enorme impact hebben op honger. Onderzoek wijst uit dat de overlevingskansen van kinderen met 20% toenemen wanneer een vrouw controle heeft over het huishoudbudget. Wanneer vrouwen wél toegang krijgen tot land, krediet, opleiding en kennis, blijkt de productiviteit van hun landbouwbedrijven met 20 tot 30% toe te nemen 1 (eindnoten: zie n het eind van elk hoofdstuk). Ook sociale beschermingsprogramma s moeten rekening houden met de specifieke uitdagingen wrvoor vrouwen stn, zoals beperkte mobiliteit en sterke betrokkenheid in de informele zorgeconomie (kinderopvang, infrastructuur). 1 De Schutter, O. (2013), Women s Rights and the Right to Food, A/HRC/22/50, pdf/officialreports/ _gender_en.pdf Het gezicht van honger Omdat honger een onrecht is 5

6 Aantal mensen met honger ( ) 1200 Wr wonen mensen met honger? noodsituaties stad 600 platteland Bron: FAO Bron: Broederlijk Delen, Achtergronddossier honger voedselzekerheid, 2012 Honger blijft schokkend stabiel Tot 2000 nam het ntal mensen met honger jr na jr af. Vanaf 2007 begon dat ntal sterk toe te nemen als gevolg van de snel stijgende voedselprijzen. In 2012 publiceerde de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) nieuwe hongercijfers. Op basis van ngepaste statistische technieken telde FAO 870 miljoen mensen met honger, meer dan de bevolking van de EU en de VS samen 2. Honger in de wereld blijft schokkend stabiel. In Azië en Sub-Sahara-Afrika zien we zelfs nog een toename van het ntal mensen met honger, zowel in absolute als in relatieve cijfers. Absoluut wil zeggen: het ntal hongerigen; relatief: het ntal hongerigen als percentage van de totale bevolking. Dit wil dus zeggen dat dit ntal sneller stijgt dan de bevolkingsgroei. Honger is echter geen exclusief probleem van ontwikkelingslanden. Zo melden armoedeorganisaties in België de ltste jaren een opmerkelijke toename van het ntal mensen dat zich meldt bij voedselbedelingen, tot zelfs 20% 3. In 2012 moesten meer dan mensen voor hulp bij de Voedselbanken nkloppen. Dat was een absoluut record. Net als in het Zuiden heeft honger bij ons alles te maken met armoede. Het inkomen van mensen die door de mazen van het sociale vangnet vall n, volstt niet langer om in een absolute basisbehoefte als voedsel te voorzien. Een plattelandsprobleem in de stad Nog steeds is honger vooral een probleem van armoede op het platteland. 75% van de mensen met onvoldoende toegang tot voedsel leeft op het platteland. 50% behoort tot kleinschalige boerenfamilies die van de opbrengst van een klein lapje grond moeten leven. 20% is landloos en kan in het beste geval n de slag als landarbeider. Een kleine groep tracht zich in leven te houden via het hoeden van vee, kleinschalige visserij, enz. In 2008 woonden voor het eerst in de geschiedenis even veel mensen in steden als op het platteland. In 2050 zal 70% van de wereldbevolking in steden wonen. Honger wordt hoe langer hoe meer een stedelijk probleem. Vandg woont reeds 1 miljard mensen in sloppenwijken 4. Vk zijn ze nr de stad getrokken omdat ze niet van het land kunnen leven. Op het platteland zien ze geen kansen omdat de overheid niet investeert in infrastructuur of landbouwontwikkeling, omdat hun producten niet kunnen concurreren met goedkope import, enz. In de steden ontbreken vk de mogelijkheden om uit de armoede te ontsnappen. Stijgende voedselprijzen leiden er tot een toename van honger. In ontwikkelingslanden geven mensen tot 80% van hun inkomen uit n voedsel. Als de voedselprijzen stijgen, besparen mensen op het ntal mltijden per dag, op de kwaliteit van het voedsel en op diensten als onderwijs en gezondheidszorg. In de steden van het Zuiden leiden stijgende voedselprijzen ook tot politieke 2 FAO, State of Food Insecurity in the World 2012, UN-Habitat, Slum Dwellers to double by 2030: Millennium Development Goal Could Fall Short, org/downloads/docs/4631_46759_gc%2021%20slum%20dwellers%20to%20double.pdf 6 Omdat honger een onrecht is Het gezicht van honger

7 - FAO/Peter DiCampo - instabiliteit en geweld. In 2007 en 2008 braken onlusten uit in Senegal, Burkina Faso, Marokko, Egypte en Indonesië uit protest tegen de stijgende prijzen van basisproducten als rijst en brood. Wat betekent het recht op voedsel? Dit houdt in dat iedereen recht heeft op een geregelde, permanente en onbelemmerde toegang tot voldoende en kwaliteitsvol voedsel. Dat kan door zelf voedsel te telen of door het te kopen. Bovendien moet dat voedsel je in stt stellen om fysiek en mentl gezond te leven en moet het n jouw specifieke culturele tradities voldoen 5. Yvonne, ambtenr bij de Burundese overheid Yvonne is al tien jr weduwe. Ze werkt in de administratie van de overheid. Hr salaris is al lang niet omhoog gegn en volstt niet meer om hr twee kinderen en het neefje wrvoor zij zorgt te voeden. Mijn strategie is simpel. We eten altijd lt op de dag, rond 4 uur, half 5. Zo eten we mr een keer per dag. De kinderen worden groot. Als ze niet voldn zijn, zullen ze hun plan wel trekken. Met het salaris van mijn man, die een goede job had bij de stt, konden we gemakkelijk rondkomen. Mr nu is alles omgeslagen. Ik kan mijn kinderen niet meer voeden en kleden. Ik ben er altijd in geslgd om de eindjes n elkr te knopen, mr sinds en vooral de jaren drna - is alles moeilijker geworden. Ik kan niet meer. Voor een zak rijst van 25 kg uit Tanzania betlde ik in BIF (Burundese franc, 1 euro = ong BIF), nu kost hij BIF. Een zak houtskool kostte BIF, nu Ik kan geen kant meer uit. Als het zo verder gt zullen we alleml sterven. Voor mij is dat niet zo erg, ik heb mijn tijd gehad. Mr ik beklg mijn kinderen. Het recht op voedsel is stevig verankerd in het internationale recht. Het mkt deel van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (art. 25) en het Internationl Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (art. 11). 5 Ziegler, J. (2008), Promotion and Protection of all human rights, civil, political, economic, social and cultural rights, including the right to development, A/HRC/7/5, G pdf?OpenElement Het gezicht van honger Omdat honger een onrecht is 7

8 - FAO/Ami Vitale - Het recht op voedsel verplicht onze overheden tot een zeer duidelijk engagement. Ze moeten het recht op voedsel niet alleen respecteren, beschermen en vervullen in eigen land, mr ook maximale inspanningen doen om het recht op voedsel in andere landen te garanderen 6. Bovendien mogen onze regeringen geen mtregelen treffen die het recht op voedsel van mensen in andere landen bedreigen. Het recht op voedsel is dan ook geen politieke keuze of een morele plicht, mr een bindende juridische verplichting. Eerst en vooral zijn staten verplicht om het recht op voedsel te garanderen voor hun eigen bevolking. Staten moeten hun burgers ook beschermen tegen bedrijven en particulieren die de toegang tot adequt voedsel belemmeren. Staten moeten zorgen voor een verzekerde toegang tot de middelen die mensen nodig hebben om voedsel te produceren of n te kopen. Dit betekent dat staten moeten voorzien in voedselhulp of sociale beschermingsmtregelen voor mensen die dat nodig hebben, mr ook zorgen dat mensen toegang hebben tot land, water, enz 7. Een ieder heeft recht op een levensstandrd, die hoog genoeg is voor de gezondheid en het welzijn van zichzelf en zijn gezin, wronder inbegrepen voeding, kleding, huisvesting en geneeskundige verzorging en de noodzakelijke sociale diensten, alsmede het recht op voorziening in geval van werkloosheid, ziekte, invaliditeit, overlijden van de echtgenoot, ouderdom of een ander gemis n bestnsmiddelen, ontstn ten gevolge van omstandigheden onafhankelijk van zijn wil. (Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, art. 25) De Staten die partij zijn bij dit Verdrag erkennen het recht van een ieder op een behoorlijke levensstandrd voor zichzelf en zijn gezin, drbij inbegrepen toereikende voeding, kleding en huisvesting, en op steeds betere levensomstandigheden. De Staten (...) nemen passende mtregelen om de verwezenlijking van dit recht te verzekeren, drbij het essentieel belang erkennende van vrijwillige internationale samenwerking. De Staten (...), het fundamentele recht erkennende van een ieder gevrijwrd te zijn tegen honger, nemen zowel zelfstandig als door middel van internationale samenwerking de mtregelen, wronder medebegrepen bijzondere programma s, die nodig zijn ten einde: a. De methoden voor de voortbrenging, verduurzaming en verdeling van voedsel te verbeteren door volledige gebruikmaking van de technische en wetenschappelijke kennis, door het geven van voorlichting omtrent de beginselen der voedingsleer en door het ontwikkelen of reorganiseren van agrarische stelsels op zodanige wijze dat de meest doelmatige ontwikkeling en benutting van natuurlijke hulpbronnen wordt verkregen; b. Een billijke verdeling van de wereldvoedselvoorraden in verhouding tot de behoefte te verzekeren, drbij rekening houdende met de problemen van zowel de voedselinvoerende als de voedseluitvoerende landen. (Internationl Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, art. 11) 6 Mstricht Principles on Extraterritorial Obligations of States in the area of Economic, Social and Cultural Rights, Mstricht, February 2012, 7 General Comment 12 of the Committee on Economic, Social and Cultural Rights on the right to adequate food (art. 11), 1999, 8 Omdat honger een onrecht is Het gezicht van honger

9 2. Honger: de oorzaken De voorbije decennia gingen vele hongerbeelden de wereld rond: Biafra, de Sahel, Ethiopië,... Honger stond gelijk n: droogte, natuurramp, bedelacties. We weten ondertussen beter. Honger is mensenwerk. De wereld produceert anderhalf keer meer voedsel dan nodig om ieder te voeden. Honger is geen gevolg van schrste, mr van armoede, ongelijkheid, economisch winstbejag, speculatie, brute landroof, verkeerde milieukeuzes,... Omdat honger een onrecht is, is een oude slogan van , mr nog steeds actueel. In dit deel zoomen we in op vijf grote oorzaken van honger. Het gevolg van dit alles? Onvoorspelbare voedselprijzen met enorme prijspieken. Oorzk 1 De klimtverandering Landbouw is een uitstoter Wie zorgt voor de uitstoot? 20% 50% 30% Boskap Landbouw en handel in voedselproducten Industrie en huishoudens De klimtverandering vormt een sleutelfactor in de voedselcrisis. Het voedselsysteem is er tegelijkertijd dader en slachtoffer van. De landbouw is één van de belangrijkste verantwoordelijken voor de uitstoot van broeikasgassen. Dat kan vreemd lijken, nst andere stevige uitstoters zoals het verkeer en vervuilende fabrieken. Het IPCC een panel van internationl vermrde klimtexperts - stelt dat de landbouw goed is voor 13,5 tot 15% van de jrlijkse globale emissie van broeikasgassen 1. Dat is een zeer voorzichtig cijfer. Het IPCC kijkt immers nr wat er gebeurt op het veld zelf en houdt geen rekening met de effecten van de wijzigingen in landgebruik en ontbossing als gevolg van de intensivering van de landbouw. Wanneer landbouw nieuwe gronden in gebruik neemt en bossen doet krimpen, verhoogt dit de uitstoot van broeikasgassen. Dat is meteen de reden wrom Indonesië één van de grootste Het voedselsysteem zorgt voor één derde van de totale uitstoot uitstoters van CO 2 is. Recente studies tonen n dat het globale voedselsysteem, van de productie van meststoffen en gewassen, tot verwerking, opslag en verpakking van voeding, verantwoordelijk is voor één derde van de broeikasgasemissie door de mens 2. En ook dat lijkt een voorzichtige schatting. Er duiken recent studies op die zelfs gewagen van 45 tot 50%. De klimtverandering ligt vandg al n de basis van honger en ondervoeding bij 45 miljoen mensen. Tegen 2030 zou dat ntal gestegen zijn tot 75 miljoen 3. Het IPCC wrschuwt dat de opbrengsten van regen-afhankelijke landbouwgewassen in sommige Afriknse landen tegen 2020 met mr liefst 50% zullen dalen 4. Dat kan de prijzen met 20% doen stijgen. 1 Smith, P., Martino, D. et. al. (2007), Agriculture, in: Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge, ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch8.html 2 Vermeulen, S.J., Campbell, B.M., Ingram, J.S.I. (2012), Climate Change and Food Systems, in: Annual Review of Environment and Resources, 37, pp ); Thornton,P. (2012), Recalibrating Food Production in the Developing World: Global Warming Will Change More Than Just the Climate, CCAFS Policy Brief no. 6, CGIAR Research Program on Climate Change, Agriculture and Food Security. 3 Global Humanitarian Forum, Human Impact Report, Climate Change: The Anatomy of a Silent Crisis, p. 24; IPCC, Fourth Assessment Report, Contribution of Working Group II, Chapter 5: Food, fibre and forest products, p Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 9

10 De impact van de klimtverandering doet zich het zwrst voelen in de voedselproductie van de armste regio s Bron: UNEP Projected changes in agricultural productivity 2080 due to climate change, incorporating the effects of carbon fertilization -50% -15% 0 +15% +35% No data De boer is twee ml het slachtoffer De gevolgen van de klimtverandering zijn niet mis - en ondertussen al afdoende gekend. Klimtrampen vernietigen oogsten en tasten de bodemkwaliteit n in de armste regio s van de wereld. Stijgende temperaturen, watertekorten, droogtes en overstromingen doen opbrengsten dalen. Verwoestijning doet de beschikbare landbouwgronden inkrimpen. In de wereldzeeën krimpt het visbestand. Terwijl warmere temperaturen leiden tot betere landbouwomstandigheden en meeropbrengsten in sommige delen van Noord-Amerika en Rusland, is de globale impact van klimtverandering op voedselzekerheid desastreus. De impact is het grootst in de armste regio s. Kleine boeren worden dus twee ml getroffen: ze ondervinden de meeste impact van de klimtverandering en beschikken over de minste middelen om zich dr tegen te wapenen. Dalende opbrengsten betekenen dat ze steeds minder overhouden om hun families te voeden en dwingt hen voedsel n te kopen op de markt. Net wanneer de prijzen het hoogst zijn omwille van de dalende opbrengsten. Een vicieuze cirkel. De Oegandese koffieboer en het klimt Koffie is in het Oost-Afriknse land het belangrijkste exportgewas. De koffiesector stelt er meer dan vijf miljoen mensen tewerk. Mr de producenten krijgen het kwd. Te veel regen op beplde momenten verhindert de bloei, wrdoor de productie afneemt. Lange periodes van droogte zorgen ervoor dat de bonen niet goed rijpen en de bodem zijn vruchtbrheid verliest. De bonen kunnen niet goed drogen en gn schimmelen. Meer en meer plagen steken de kop op. De coöperatie Gumutindo in Oeganda produceert fairtrade-koffie. Directeur Willington Wamayeye trok in 2007 n de alarmbel. Ik woon al heel mijn leven rond de Mount Elgon en heb het weer nooit zo onvoorspelbr meegemkt. Niet alleen de koffie ondervindt hinder van de klimtfratsen, mr ook basisvoedsel zoals bananen. Drdoor is voedsel duurder geworden, zegt Wamayeye. Een ander groot probleem zijn de rdverschuivingen die de zware regenval veroorzkt. Hele dorpen zijn al weggespoeld en ook koffieplantages verdwijnen. In die context is het zk om gezonde, jonge planten te kweken die het minst vatbr zijn voor ziekten. Gumutindo mkt ook volop werk van erosiebestrijding door bomen tussen de koffie te planten. Dat zijn zowel fruitbomen als schaduwplanten die de bodem verrijken. Bronnen: Oxfam Groei campagne, Oxfam Wereldwinkels 4 UNEP Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken

11 Oorzk 2 Brandstof voor mensen of voor auto s? Een bio in je tank Omwille van de stijgende petroleumprijzen en de zoektocht nr koolstofarme energiebronnen in de strijd tegen de opwarming van de rde, neemt de vrg nr biobrandstoffen (zie kadertekst) sterk toe. De afgelopen jaren nemen Europa en de Verenigde Staten, mr ook groeilanden als Brazilië en China, initiatieven om biobrandstoffen te promoten. De Europese richtlijn voor hernieuwbare energie legt een verplichting op om tegen % van de brandstof voor transport uit hernieuwbare energie (lees: biobrandstoffen) te halen. Ondertussen lanceerde de Europese Commissie een nieuw voorstel. Biobrandstoffen die van voedsel zijn afgeleid plantrdige olie, granen en suiker zouden slechts voor maximl 5% mogen bijdragen n die doelstelling. Dat betekent niet dat lidstaten maximl 5% biobrandstoffen afkomstig van voedsel mogen gebruiken, wel dat ze slechts 5% mogen nrekenen in hun rapportage n Europa. België vertlde de Europese 10%-regel in een verplichting om gewone brandstoffen te mengen met minstens 4% biobrandstof. Om de productie in België te stimuleren, voorziet de overheid een accijnsverlaging voor goedgekeurde biobrandstoffen (op basis van koolzd bijvoorbeeld). De link tussen het pompstation en honger Er zijn serieuze kanttekeningen te pltsen bij het stimuleren van biobrandstoffen. De vrg ernr bedreigt immers het recht op voedsel in het Zuiden. In 2011 brachten internationale instellingen een rapport ter zake uit. Het gt onder meer om de Wereldbank, de Wereldhandelsorganisatie (WTO), het Internationl Muntfonds (IMF), de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en vijf agentschappen van de Verenigde Naties. Het rapport liet er geen twijfel over bestn: zonder biobrandstoffen zouden voedselprijzen nzienlijk lager zijn 5. Een vergelijking tussen voorspellingsmodellen toont n dat het huidige beleid tegen 2020 leidt tot prijsstijgingen van 20 tot 30% voor basisgewassen als maïs, tarwe, suiker en plantrdige olie 6. Die prijsstijgingen leiden onmiddellijk tot meer honger. De vrg nr biobrandstoffen de doelstellingen die door verschillende regeringen worden opgelegd is een belangrijke drijfveer voor de wereldwijde rush voor land. In vele gevallen zijn kleine boeren en boerinnen dr het slachtoffer van. Europa produceert zelf onvoldoende zodat grondstoffen voor biobrandstoffen moeten worden ingevoerd. Het Centre for International Forestry Research vond in Sub-Sahara-Afrika 109 Europese en Noord-Ameriknse projecten voor de productie van biobrandstoffen, goed voor bijna 7 miljoen hectare 7. Biobrandstoffen: níet in je bioshop om de hoek Biobrandstoffen worden gewonnen uit biomassa, de biologisch afbreekbare fractie van producten uit de landbouw, bosbouw en ander afval. Bio in de term biobrandstoffen verwijst dus niet nr de biologische teeltwijze van landbouwgrondstoffen. De bekendste soorten zijn vloeibr, zoals bio-ethanol en biodiesel. Bio-ethanol kun je mengen met benzine, biodiesel met dieselolie. Bio-ethanol bekomt men door vergisting van suikers uit gewassen als maïs, tarwe, suikerriet of biet. Biodiesel wordt gewonnen uit plantrdige oliën, zoals koolzd, palmnoten en soja. Beide brandstoffen worden gebruikt in het verkeer. Momenteel wordt ook druk geprt over biobrandstoffen van de tweede en derde generatie. Biobrandstoffen van de tweede generatie worden niet onmiddellijk uit voedsel gewonnen, mr uit oneetbare gewassen of plantenresten. Toch is voor deze biobrandstoffen vk bijkomende landbouwgrond nodig. Het wegnemen van oogstresten (stengels, wortels, ) voor de productie van biobrandstoffen gt ten koste van de bodemkwaliteit. Onder biobrandstoffen van de derde generatie worden brandstoffen bedoeld die gewonnen worden uit algen. Ze hebben het voordeel dat ze niet concurreren met voedselproductie of afhankelijk zijn van landbouwgrond. De productie bevindt zich nog in de experimentele fase en wordt nog niet op grote schl toegepast. Tot slot zijn er nog de klassieke vaste biobrandstoffen zoals hout en houtskool. 5 FAO, IFAD, IMF,OECD, UNCTAD, WFP, the World Bank, the WTO, IFPRI and the UNHLTF (2011), Price Volatility in Food and Agricultural Markets: Policy Responses, 6 ActionAid (2012), Fuel for thought, Addressing the social impacts of EU biofuels policies, sites/files/actionaid/fuel_for_thought.pdf 7 ActionAId (2013), Adding fuel to the flame: the real impact of EU biofuel policy on developing countries, actionaid.org/sites/files/actionaid/adding_fuel_to_the_flame_actionaid_2013.pdf Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 11

12 Deel van het probleem Biobrandstoffen vormen dus geen oplossing voor de ontregeling van het klimt. Ze creëren nieuwe problemen zonder de oude op te lossen. De uitstoot van broeikasgassen door wagens en vrachtwagens dlt, mr de emissie als gevolg van de ontbossing neemt toe! Er is dus geen sprake van een verminderde uitstoot van broeikasgassen mr van een verschuiving - en soms zelfs toename. Op die manier wentelen de rijke landen de noodzakelijke inspanningen voor een lagere uitstoot af op landen in het Zuiden die hun uitstoot zien stijgen. De teelt van palmolie in Indonesië is dr het meest spectaculaire voorbeeld van (zie kadertekst). Nuchtere cijfers over biobrandstoffen Om de tank van een zware auto te vullen met biobrandstof is een hoeveelheid grn nodig wrvan een mens één jr kan leven (250 kg). Het land dat nodig is om de vrg nr biobrandstoffen te dekken, kan 127 miljoen mensen voeden. Het omploegen van de koolstofreservoirs om te voldoen n de Europese doelstelling voor biobrandstoffen is even erg voor het leefmilieu als 26 miljoen wagens op Europese wegen. Koolstofreservoirs, zoals wouden, hebben het vermogen om grote hoeveelheden koolstofdioxide op te nemen. Het Europese biobrandstofbeleid kan tegen 2020 prijzen van oliehoudende zaden met 33%, van maïs met 22%, van suiker met 21% en van tarwe met 10% doen stijgen. Bron: Oxfam (2012), The Hunger Grains; Institute for European Environmental Policy (2012), Biofuel use and Agricultural commodity proces, A review of the evidence base. Stop met de expansie Een gesprek met Rahmawati Retno Winarni, programma-directeur bij de Indonesische ngo en partner Sawit Watch Wat is de impact van de groeiende Europese vrg nr palmolie voor biobrandstof? Winarni:. De Indonesische oliepalmindustrie zag de Europese richtlijn van 2008 als een vrg nr meer palmolie en is meteen gestart met het oprichten van plantages. Dat creëert natuurlijk problemen. Als deze expansie niet gestopt kan worden, zijn zowel mens als milieu bedreigd. Er zijn al tal van problemen met landbezit. Wij hebben weet van minstens 663 onopgeloste conflicten, mr Sawit Watch werkt niet over heel Indonesië. Volgens de autoriteiten zijn er meer dan landconflicten. De meeste rechtszaken worden gevoerd in die regio s wr grote expansie van de oliepalmindustrie pltsvindt. Bron: MO, 30/12/2012 Hoe kan een organisatie als Sawit Watch hierin optreden? Winarni: Wij steunen de mensen. We maken het gemakkelijker voor hen om het probleem op de krt te zetten, ook in Indonesië. We stappen nr mensenrechtencommissies en lokale autoriteiten. Mr de rechten van inheemse volkeren worden vk niet erkend. De overheid kan op elk moment land claimen als sttsgrond, want mensen hebben geen schriftelijk bewijs dat ze die grond bezitten. Drom promoten wij rechtspluralisme. De stt Indonesië moet ook kijken nr de wetgeving van de inheemse bevolking. Indonesië heeft zeer veel mensenrechtenconventies geratificeerd. Mr er moet nog veel gebeuren. Mensen moeten geïnformeerd worden over deze verdragen en hun rechten en ze moeten omgezet worden in nationale wetgeving. Zou de hervorming van het Europese biobrandstoffenbeleid en de beperking van biobrandstoffen uit voedingsgewassen een verschil kunnen maken? Winarni: De cijfers zijn niet duidelijk. We roepen de EU wel op om bindende sociale mtregelen in het beleid op te nemen. De huidige mtregelen leggen sterk de nadruk op het milieu en de CO 2 -uitstoot, mr wij vragen ook sociale mtregelen, zoals het FPIC-principe (Free Prior Informed Consent) of een mechanisme wrbij mensen en getroffen gemeenschappen hun zk kunnen voorbrengen, zoals bijvoorbeeld een ombudsman. Onze eerste boodschap voor Europa is: stop met de expansie! Geen uitbreiding meer, mr een duidelijke limiet. 12 Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken

13 - Wereldmediatheek - Het ABC van de voedselspeculatie Oorzk 3 Voedselspeculatie, de echte Hunger Games Beleg eens in boterhammen De vrg nr biobrandstoffen mondt dus uit in een vrg nr meer voedingsgewassen die voor het dieet van onze wagens dienen. Er is nog een andere reden wrom voedselprijzen stijgen: de ongeziene speculatie op de termijnmarkten voor landbouwgrondstoffen. Voedsel wordt immers een interessante belegging. Pensioen- en hefboomfondsen die tegen een stootje kunnen, mr ook de bank om de hoek, spelen hier grg op in. De ineenstorting van de vastgoedmarkt en de financiële crisis deed hen immers op zoek gn nr nieuwe markten. Dat ging samen met een beleid van verregnde deregulering van de voedselmarkten wr spelers die er eigenlijk niets te zoeken hebben plots de spelregels bepalen. Een studie van Lehman Brothers net voor het bankroet toont dat de speculatie op indexfondsen tussen 2003 en 2008 toenam met een astronomische 1.900%. De nieuwe indexbeleggers kopen een mandje van verschillende grondstoffen-termijncontracten. Dit zijn contracten wrbij boeren en kopers een Termijncontract (of future ) In dit contract gt een verkoper van landbouwgrondstoffen ermee akkoord om een beplde hoeveelheid grondstoffen op een bepld moment in de toekomst te verkopen tegen een vastgestelde prijs, ongeacht de marktprijs op dat moment. Termijncontracten zijn zogenmde financiële derivaten die hun wrde ontlenen n de prijs van een ander product, de onderliggende wrde. Termijnmarkt De markt of beurs wr termijncontracten worden verhandeld. De grootste en bekendste termijnmarkt voor landbouwgrondstoffen is de Chicago Board of Trade in de Verenigde Staten. Maximale posities of positielimieten Een belangrijke sleutel in het tegengn van excessieve speculatie. Een positielimiet is een vastgesteld ntal contracten dat een belegger of bank mag kopen of te koop nbieden. Volatiliteit Het fenomeen van onvoorspelbr stijgende en dalende voedselprijzen. Dat creëert heel wat problemen omdat boeren een stabiele prijs nodig hebben om hun investeringsbeslissingen zinvol te kunnen maken. Speculanten leven net van volatiliteit en maken die nog sterker. Speculatieve actviteiten hebben drom weinig tot niets te maken met wat werkelijk op de voedselmarkten gebeurt. Pensioenfonds Fonds wrin de pensioenbijdrages van werknemers worden verzameld en vervolgens belegd door een financiële instelling. Bedoeling is een optiml rendement te behalen, over lange termijn, dat n de ngesloten verzekerden wordt uitgekeerd. Hefboomfonds of hedge fund Beleggingsfonds met hopen geld en vk zeer ervaren investeerders. Met geleend geld creëren ze een hefboom op hun eigen beleggingen in bedrijven, ndelen, grondstoffen en financiële producten. Drdoor kunnen ze meer geld investeren dan ze in hun fonds hebben. Zolang investeerders hun geld niet terugtrekken en banken blijven lenen, kunnen hefboomfondsen fikse winsten voorleggen. Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 13

14 verbintenis ngn om een beplde hoeveelheid van een product n een afgesproken prijs op een afgesproken dag te kopen. Ze speculeren dan op een algemene prijsstijging. Op die manier stijgt de prijs van grn op dezelfde manier als die van olie - beide in hetzelfde mandje - zonder dat er reële veranderingen op het veld of in het bord n ten grondslag van liggen. Banken en institutionele beleggers maken grote winsten door te speculeren met grondstoffen als grn, maïs en soja, terwijl die markten niet voor financiële speculanten bedoeld zijn. De virtuele markt verstoort de échte markt Dit alles leidt tot volatiliteit wrvan boeren en consumenten in arme landen de dupe zijn 8. Aangezien de wereldprijzen van basisproducten zoals grn, rijst, maïs, suiker en koffie tot stand komen op deze goederentermijnmarkten, houden de koffieboeren uit Peru en cacaotelers uit Ivoorkust die prijs goed in de gaten. Er hangen immers levensbelangrijke beslissingen van af: zal ik mijn koffie vandg verkopen of nog even wachten? Vandg al nieuwe struiken nplanten of nog een jr uitstellen? Oorzk 4 Land- en waterroof Van de grond krijgen Ongeveer 80% van de mensen die vandg honger lijden is landbouwer, landarbeider, jager, visser of herder. Zij hangen direct van het land af voor hun bestnszekerheid. Een verzekerde toegang tot land en water is dan ook essentieel voor het recht op voedsel. Dat wordt ook bevestigd door de Verenigde Naties bij monde van Olivier De Schutter, de Speciale rapporteur voor het Recht op Voedsel ( 9. Die toegang wordt bedreigd door mega-investeringen in Ondertussen in het Zuiden... De jacht op land voor palmolie - Sierra Leone De Belgisch-Luxemburgse groep SOC- FIN is gespecialiseerd in de teelt van oliepalm en rubber. Op 5 mrt 2011 tekende hr lokale dochteronderneming, Socfin Agricultural Company Ltd (SAC), een overeenkomst met de regering van Sierra Leone voor de lease van ha in de zuidelijke regio Malen. Dit gebied omvat 24 dorpen met zo n inwoners. De omvang van het project heeft een grote impact op de regio. Volgens lokale organisaties werd de veelal ongeletterde bevolking onvoldoende ingelicht en geconsulteerd. De overeenkomst dwingt de lokale boeren om hun gronden te verhuren n SOCFIN voor een schamele 5 dollar per acre (0,4 ha) per jr, wrvan de helft nog eens nr diverse overheden gt. Bovendien werden bij de overname door SAC lokale eigenrs wel vergoed voor elke acre palmolieplantage - mr niet voor andere gewassen en bomen. Vroeger was deze regio redelijk zelfvoorzienend wat landbouwproducten betrof. Nu is de gemeenschap geëvolueerd nr een bijna landloze mtschappij die afhangt van onzekere tewerkstelling (dagloners). Ondertussen zijn de prijzen van levensmiddelen sterk gestegen, gemiddeld met 27% tussen mei 2011 en mei Een vrouw die werkt voor Socfin getuigt: Als ik een alternatief had, zou ik hier niet werken. Toen we nog boerden, kon ik zelf beslissen hoeveel we aten en hoeveel we konden verkopen. Nu heb ik mr weinig geld en ik moet alles nkopen. En het leven wordt duurder. Om hun rechten te verdedigen, vormde een ntal getroffen boeren de vereniging MALOA. Ze dienden klacht in bij de regering en bij SOCFIN en mkten publiek dat ze geen activiteiten van SOCFIN op hun grondgebied zouden toelaten. In verschillende dorpen werd betoogd en probeerden dorpelingen de bulldozers van SOCFIN tegen te houden toen die hun velden kwamen vernietigen. Mr hun protest liep op niets uit. Integendeel, de dorpelingen werden gecriminaliseerd. Bij verschillende demonstraties werden mensen gearresteerd en veroordeeld tot gevangenisstraffen. Ondanks het protest gt SOCFIN verder met hr uitbreiding. In oktober 2012 mkte het bedrijf bekend dat het in de regio Malen nog eens ha wil huren. Bron: CNCD, 11.be et al., Résistances locales contre l huile de palme en Sierra Leone - Le combat des communautés de Malen contre le projet de plantation de palmiers à huile de l entreprise SOCFIN, Etude de cas, juin 2013 ; Global Hunger Index De Schutter, O. (2010), Food Commodities Speculation and Food Price Crisis. Regulation to Reduce the Risk of Price Volatility, Briefing Note 02, 9 Olivier De Schutter, Accès à la terre et droit à l alimentation, Rapport présenté à la 65ème session de l Assemblée générale des Nations Unies [A/65/281], Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken

15 landbouwgrond in ontwikkelingslanden. Stijgende en volatiele prijzen van landbouwproducten en de vrg nr biobrandstoffen maken van landbouwgrond een interessante belegging. De omvang van het probleem is moeilijk in te schatten omdat landdeals zelden publiek bekend raken. De International Land Coalition, een coalitie van ngo s en overheidsinstanties, bracht sinds 2000 meer dan deals in krt, goed voor meer dan 70 miljoen hectare grofweg de helft van West-Europa 10. En dat is wrschijnlijk een onderschatting omdat enkel bevestigde dossiers werden opgenomen. De Wereldbank telde in het jr 2010 voor meer dan 45 miljoen ha investeringsprojecten in landbouwgrond FAO/Riccardo Gangale - This land is your land, this land is my land Op het eerste gezicht zou je denken dat de landbouw in het Zuiden alleen mr wel vrt bij al die investeringsinteresse. Mr het is niet de kleine boer of de landarbeider die de winsten opstrijkt. Overheden stn ofwel te zwak ten nzien van dat geweld van grote internationale spelers of ze stimuleren dit soort grootschalige investeringen door land ter beschikking te stellen. Niet zelden worden boeren drvoor van hun grond verjgd. Vooral arme boeren, veehoeders en inheemse bevolkingsgroepen zijn afhankelijk van het land zonder dat ze formeel eigenr zijn. De conflicten tussen moderne wetten op vlak van eigendomsrecht en het gewoonterecht zijn dr een illustratie van. Gemeenschappelijke land wordt ingepalmd door investeerders die dat land als marginl beschouwen. Voor de pltselijke bevolking is het net van onschatbare wrde, als grasland, Ondertussen in het Zuiden... Water voor artisjokken, niet voor de boeren - Peru Bijna negentig jr hebben de boeren van Lambayeque, een kustprovincie in het noorden van Peru, gewacht op de beloofde irrigatie. Het ambitieuze project Olmos dateert al van begin vorige eeuw. Het wil water in de Andes capteren en via een 20 km lange tunnel nr de droge regio n de kust leiden om dr ha droge grond vruchtbrder te maken. Zo zouden duizenden boerenfamilies een beter bestn kunnen uitbouwen. Dachten ze. Eind 2011 was de tunnel eindelijk klr. Mr toen de verkoop van gronden van start ging, viel de droom van vele kleine en middelgrote boeren n diggelen. Van de ha die werden geveild, kwam ha in handen van grote bedrijven. De mastodont Gloria en hr dochter, het suikerbedrijf Coazúcar, tekenden samen voor ha. De vrgprijs ging de kleine en middelgrote boeren te boven, de percelen waren te groot, de kosten voor uitbating te hoog. Van de arme boeren zal enkel de gemeenschap die voor het project onteigend werd, een klein stukje van de geïrrigeerde gronden ontvangen, ter compensatie. Mr zij moeten wel voor het water betalen, tegen tarieven die voor hen moeilijk hlbr zijn. Op de geïrrigeerde gronden zullen de agro-bedrijven verschillende gewassen telen zoals asperges, artisjokken, avocado s, alleml bestemd voor de export. Minstens ha zal beplant worden met suikerriet voor de productie van ethanol. Het Olmos-megaproject werd dus uiteindelijk gerealiseerd, mr trekt heleml de krt van de grote exportbedrijven, terwijl de kleine boeren hun toekomstplannen in rook zien opgn. Dit gt hand in hand met een enorme concentratie van de gronden. Bovendien is het water uit de Andes slechts bestemd voor wie het kan betalen. Bron: El proyecto de irrigación de Olmos, un caso de injusticia hídrica; Laureano del Castillo P- CEPES, mrt World Bank, Rising Global Interest in Farmland, Can it yield sustainable and equitable benefits?, 2010 Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 15

16 voor het hoeden van vee, de toegang tot vitale waterbronnen, enz. In de plts komt vk een exportgerichte landbouw - voor biobrandstoffen bijvoorbeeld dat weinig arbeidspltsen oplevert, de grond en beschikbare watervoorraden onder sterke druk zet en weinig tot niets bijdrgt n de pltselijke voedselzekerheid. Aan de grond zitten Landroof npakken is niet eenvoudig omdat de verantwoordelijkheid op verschillende niveaus ligt, vooreerst bij de investeerders. Vk gt het om private investeerders en vermogensfondsen, mr ook grote, institutionele spelers zoals pensioenfondsen en conventionele banken spelen een rol. Ook publieke instellingen, zoals de Wereldbank, verlenen via hun landprogramma s financiële steun n investeerders die zich schuldig maken n landroof 12. Egide, bewaker - Bujumbura, Burundi Ik werk in het centrum van de stad, dat is 12 km van wr ik woon. Ik ga iedere dag te voet nr mijn werk en sta dus zeer vroeg op. Vroeger at ik samen met mijn gezin, voor ik vertrok. Nu hebben we besloten om die mltijd voor de kleintjes te laten. Zij kunnen de honger slecht verdragen. Drnst vervangen we sommige producten door goedkopere voeding, wrmee we onze honger toch kunnen stillen. Zo eten we nu maniokpasta bij iedere mltijd. Als de prijzen niet gn dalen, zullen onze npassingsstrategieën tekort schieten. Dan moeten we kiezen tussen hier de dood afwachten, of het land uitvluchten. Ik ben gelukkig dat mijn werk me toelt om nog andere inkomsten te zoeken. Wie mr één bron van inkomsten heeft, kan mr een keer per dag eten. De regeringen in het Zuiden dragen een grote verantwoordelijkheid vermits zij bepalen onder welke voorwrden de werving van grond in hun land kan geschieden. Niet toevallig gebeurt landroof vooral in landen met een zwakke overheid en zwakke instellingen die toegang tot land regelen. Ook onze overheid drgt een verantwoordelijkheid. Toegang tot land is als mensenrecht erkend in verschillende verdragen en bindende afspraken die België heeft onderschreven. Het is een absolute basisvoorwrde voor de uitoefening van andere rechten zoals het recht op voedsel. Onze overheid moet dat recht ook vrijwaren buiten hr grondgebied en moet derde partijen zoals Belgische private investeerders verhinderen het recht op land te bedreigen. Troebel waterspel Ook toegang tot water is crucil in de strijd tegen armoede en honger. Wanneer machtige spelers louter voor eigen gebruik controle nemen over wrdevolle waterreserves spreken we van watergrabbing. Watergrabbing is sterk gelinkt met de privatisering - reduceren tot louter koopwr - van gemeenschappelijke hulpbronnen. Op die manier verandert water van een hulpbron die voor iedereen beschikbr is in een privt goed wrtoe de toegang afhankelijk is van de koopkracht. Watergrabbing gebeurt in verschillende vormen: extractie van grondwater voor grootschalige monoculturen van voedsel- en energiegewassen, afdammen van rivieren voor irrigatie en waterkracht, overname van gronden met publieke watervoorraden door bedrijven. Watergrabbing en landgrabbing gn dus vk hand in hand. Oorzk 5 Een averechts handelsen landbouwbeleid Handel en wandel van voedsel Slechts 15% van de wereldproductie in voedsel passeert de wereldmarkt 13. Het meeste voedsel wordt dus lokl of regionl verhandeld en ook geconsumeerd. Niettemin kunnen handelsstromen ervoor zorgen dat voedsel zich verpltst van regio s met overschotten nr wr tekorten zijn. In de realiteit zien we dat voedsel zich vooral begeeft nr die pltsen wr mensen ervoor 12 Our land, Our lives. Time out on the global land rush, Oxfam Briefing Note, October 2012, sites/ 13 De Schutter, O., International trade in agriculture and the right to food, Dialogue on Globalization Occasional Paper, Friedrich Ebert Stiftung, Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken

17 kunnen betalen. Handel en vrijhandel, de verborgen drive achter de voedselbewegingen. De toeleveringsketen als zandloper Het beleid van het Internationl Muntfonds, de Wereldbank en de Wereldhandelsorganisatie zet vooral in op onbelemmerde vrijhandel. Ze gn ervan uit dat vrijhandel leidt tot meer groei en minder armoede. Vrijhandel en grotere markttoegang zouden bovendien leiden tot meer inkomsten voor ontwikkelingslanden door de export n te zwengelen. Rechtvrdige handelsrelaties kunnen zeker kansen creëren in het Zuiden. Het rijke Noorden dringt echter al te agressief een vrijhandel op wrvan zwakke groepen in het Zuiden het slachtoffer zijn. Onbeperkte vrijhandel is goed voor sterke spelers, mr prijst lokale boeren in het Zuiden uit de markt en remt de opkomst van lokale industrieën. 300 tot 500 bedrijven controleren 70% van de keuze van 7 miljard consumenten Supermarkten Voedselbedrijven Verwerkers Handelrs 7 miljard consumenten voedselketen Producenten Overheden Talloze ontwikkelingslanden hebben zich onder druk van dat vrijhandelsbeleid gespecialiseerd in monoculturen van exportgerichte cash crops met weinig lokale toegevoegde wrde. Op die manier zijn zij afhankelijk geworden van voedselimport om hun bevolking te voeden. Bovendien mkt die handelsliberalisering dat boeren wereldwijd concurrenten van elkr worden, ook al strijden ze niet met gelijke wapens. Ontwikkelingslanden hebben niet langer de mogelijkheden om regionale en lokale landbouwmarkten voldoende af te schermen. Voor boeren in ontwikkelingslanden betekent het vk dat ze hun producten moeten verkopen n prijzen die niet eens de kosten dekken, terwijl de lonen van landarbeiders zo lg zijn dat ze amper hun gezinnen kunnen voeden. Klein ntal grote spelers Bron: Oxfam-Wereldwinkels, Het Spel der Giganten. Machtsconcentratie in de ketens, 2012 De concentratie in de voedselketen is enorm. Vk zien we dat dezelfde multinationals de hele keten in hand hebben: ze verkopen zigoed en bijbehorende pesticiden en kunstmest, zijn eigenr van de grond, doen de opslag na de oogst, regelen verwerking en distributie nr onze markten. Zo wordt de markt van commerciële zaden gedomineerd door 10 spelers - Monsanto, DuPont, Syngenta, Bayer, Dow,... - die ook dominant zijn in de pesticidenmarkt. In 2004 hadden de vier grootste bedrijven 33% van de markt in zaden, 60% in agrochemicaliën en 38% in biotechnologie in handen 14. Die concentratie mkt dat stijgende voedselprijzen niet noodzakelijk tot een groter inkomen voor boeren leiden. Het zijn immers vooral de grote agro-bedrijven, tussenhandelaren, nkoopcentrales en supermarkten die de winsten opstrijken. De huidige agro-industriële voedingsketen heeft de vorm van een zandloper met veel producenten, een klein ntal verwerkers, distributeurs en retailers, en veel consumenten 15. Tussen de miljoenen producenten en consumenten stn dus steeds minder firma s. Net als bij de nauwe opening van een zandloper bepalen zij welke zandkorrel zich van de top nr de bodem van de zandloper verpltst. Steeds minder firma s beslissen dus over de kwaliteit, kwantiteit, locatie van productie en de prijs van ons voedsel. Zij controleren wie wat produceert en wie wat te eten krijgt UNCTAD, Assuring Food Security in developing countries under the challenges of climate change, Discussion Paper No. 201, February 2011, 15 Heffernan, W., Consolidation in the Food and Agriculture System, Report to the National Farmers Union, 1999, Weis, T. (2007), The Global Food Economy. The Battle for the Future of Farming, London, Zed Books, p. 79. Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 17

18 Vrij-handel met dwingende mtregelen In 2001 lanceerde de Wereldhandelsorganisatie in Doha een ambitieuze onderhandelingsronde. De ontwikkelingslanden kregen de belofte dat men sterk op ontwikkeling zou inzetten. Al gauw bleek dat de industrielanden verregnde liberaliseringen van hen eisten, en dan vooral van de zogenmde groeilanden zoals China, Brazilië en India. Drop rkten de onderhandelingen in het slop. In de plts drvan worden bilaterale handels- en investeringsakkoorden afgesloten, zoals de Europese Partnerschapsakkoorden (EPA s). Die gn nog veel verder en bieden minder kansen voor ontwikkelingslanden. Die vrijhandelsakkoorden maken dat de ruimte voor ontwikkelingslanden om een eigen duurzm landbouwbeleid te voeren, sterk verkleint. Via deze akkoorden verwerven buitenlandse investeerders toegang tot land, de lokale voedselverwerkende industrie, de diensten- en andere sectoren, zoals banken, kredietinstellingen, transport, distributie, waterdistributie,... Bovendien bieden zogenmde bilaterale investeringsakkoorden bescherming n de buitenlandse investeerders tegen overheidsingrijpen, wat het zeer moeilijk mkt om bijvoorbeeld landroof terug te drien. CEPA is een wurgtechniek Vrijhandel of voedselzekerheid? - Haïti De voedselproductie in Haïti is onderuitgehld door jaren van opgelegde liberalisering en door natuurrampen. Wil het land zelf terug meer voedsel produceren, dan moeten de kleine boeren ondersteuning krijgen en moet Haïti zich kunnen beschermen tegen goedkope invoer. Mr de regionale EPA die Haïti eind 2009 ondertekende lt dit niet toe. In oktober 2008 ondertekende de Caraïbische regio een Economisch Partnerschapsakkoord (EPA) met de Europese Unie. De Caraïbische EPA (CEPA) is een zeer uitgebreid en vergnd vrijhandelsakkoord dat er uiteindelijk moet toe leiden dat 87% van de invoer uit Europa zonder beperking de regio binnen mag. Hoewel Haïti in tegenstelling tot de overige landen uit de regio een Minst Ontwikkeld Land is, voorziet de CEPA nauwelijks in een ngepaste behandeling. Drom drlde Haïti met de ondertekening tot het nog enkele uitzonderingen op de verplichtingen tot liberalisering verkreeg. Enkele mnden later, op 12 januari 2010, werd het land getroffen door een vreselijke rdbeving. Drdoor heeft Haïti de CEPA nog niet geratificeerd en is het ook niet begonnen met de uitvoering ervan. Mr het herstel na de rdbeving is niet de enige zorg. De Haïtinse bevolking is zeer arm, vooral op het platteland en de lokale voedselproductie schiet schromelijk tekort. Meer dan de helft van het voedsel wordt ingevoerd. Drdoor besteedt het land veel geld n voedselnkopen en is het zeer kwetsbr voor prijsschommelingen op de wereldmarkt. De gebrekkige voedselproductie heeft tal van oorzaken, zoals een tekort n middelen, slechte productiemethodes en infrastructuur, en verwrlozing door de overheid. Mr een grote factor is zeker de zeer ver doorgedreven handelsliberalisering die het land in de jaren tachtig en negentig heeft ondergn onder druk van internationale instellingen en de Verenigde Staten. Voor de liberaliseringsgolf, in 1980, was Haïti vrijwel zelfvoorzienend. Niettemin voorziet de CEPA in een verdere liberalisering ten nzien van de Europese Unie en de Caraïbische buren van Haïti. In het bijzonder vreest Haïti de import van landbouwproducten uit hr grote buur, de Dominicnse Republiek. Door de CEPA zou Haïti hr zeer lage invoertaksen op landbouwproducten en voedsel niet mogen verhogen om hr boeren te beschermen. Wat de Haïtinse plattelandsbevolking nu vooral nodig heeft, zijn een doordacht plan en middelen om de landbouw- en voedselproductie terug op peil te brengen. De CEPA biedt dat alvast niet. Bronnen: Coalition Haïtienne pour le moratoire. Haïti dans l impasse des politiques de libération commerciale. L opportunité d un Moratoire aujourd hui. Haïti, 2011 en niet gepubliceerd rapport van GRET. Etude d impact de l Accord de Partenariat Economique CARIFO- RUM-EU pour la République d Haïti, Parijs, Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken

19 Wanneer een investeerder vindt dat een overheidsbeleid zijn winstkansen vermindert, kan hij drvoor op basis van die akkoorden compensaties eisen. Kort op de keten De Griekse rdappelbeweging Van onachtzm nr duurzm Nst de kosten voor de minst competitieve producenten en de meest kwetsbare groepen, heeft de internationale handel in landbouwgrondstoffen ook verborgen kosten voor het leefmilieu. Globalisering en vrijhandel werken alle hinderpalen weg om voedsel en hulpbronnen te produceren en over de hele wereld in- en uit te voeren. Zo worden de negatieve effecten van het voedselsysteem geëxporteerd nr pltsen ver weg van de consument. Dat gebeurt zonder dat dit in de prijs wordt verrekend, zodat men de verantwoordelijkheid voor duurzame oplossingen ook afwentelt op de producent in het Zuiden. Vrijhandel moet gereguleerd worden om zo kansen te creëren voor duurzame landbouwontwikkeling in het Zuiden. Duurzm wil ook zeggen: in de productie rekening houden met de impact op de klimtverandering. Zo krijgen landen impulsen om over te schakelen nr meer duurzame teeltwijzen die de grenzen van de planeet respecteren en een betere garantie voor de lokale voedselzekerheid vormen. In februari 2012 ontstond in Griekenland de rdappelbeweging. Aan de oorsprong lag een lokale protestactie van boze Griekse boeren. Zij namen het niet dat een lokale tussenhandelr goedkopere Egyptische rdappelen importeerde terwijl ze zelf met volle schuren zaten. In het centrum van Thessaloniki deelden ze meer dan tien ton rdappelen gratis uit. Christos Kamenidis, professor in landbouwmarketing, zag dat hier meer in zat en greep de zk n om samen met zijn studenten een degelijk gestructureerd korte keten -initiatief te lanceren. Deze rdappelbeweging hielp de lokale boeren op één dag n een afzet van mr liefst 50 ton rdappelen. De prijs die zij hiervoor kregen lag Bronnen: MO; De Wereld Morgen weliswr onder de marktprijs, mr was toch nzienlijk hoger dan wat de boeren bij de groothandel zouden gekregen hebben. Het bleek een succesformule. In het gebied rond Thessaloniki zijn er nu regelmatig verkopen van lokale landbouwproducten als bloem, rijst, honing en olijfolie. En de beweging heeft zich ook uitgebreid nr de hoofdstad Athene en andere delen van het land. De rdappelbeweging zorgde ervoor dat de prijzen in de supermarkt halveerden. En de lokale economie vrt er wel bij, meent professor Kamenidis. De consument krijgt voedsel van topkwaliteit voor een derde van de prijs die hij er norml voor zou betalen. De producenten krijgen meteen hun geld. Ongelijkheid tot op het dorpsniveau Voedselprijzen verdelen dorpelingen - Bangladesh In de periode tussen 2007 en 2008 stegen de prijzen voor basisvoeding in Bangladesh met 50%. De impact hiervan op de huishoudens blijkt uit een studie in het noordelijk gelegen plattelandsdorp Kurigram. Die legt gegevens uit 2005 en 2008 nst elkr. De rijkste huishoudens hlden voordeel uit de prijsstijging omdat zij zelf rijst op de markt brengen. Een derde tot de helft van de huishoudens hield minder geld over na de crisis, mr kon wel nog in hr levensonderhoud voorzien. Mr het armste kwart van de bevolking zei niet langer voldoende voedsel te kunnen kopen. Hun kinderen aten minder mltijden, kregen minder gevarieerd eten en kregen weinig volwrdig voedsel. - FAO\Asim Hafeez - Groeiachterstand bij kinderen in de armste huishoudens was twee keer hoger dan bij de rijkste. Bangladesh kent een hoog niveau van ondervoeding bij kinderen. De nzienlijke verbetering (7%) die geboekt was wat groeiachterstand betreft, ging verloren tijdens de crisis - een terugval die blijvende gevolgen zal hebben voor de mentale en fysische ontwikkeling van de kinderen. Gezinnen reageerden op de prijsstijging door kinderen uit werken te sturen of van school thuis te houden, door activa te verkopen en door minder te eten. Arme gezinnen gingen leningen n en terugbetaling drvan werd prioriteit boven levensonderhoud en evenwichtig voedsel. Drie gezinnen verhuisden nr de hoofdstad Dhaka. Alhoewel de rijkste huishoudens wel voordeel hlden uit de situatie, gingen de lonen voor de landarbeiders onvoldoende omhoog om te compenseren voor de prijsstijgingen. Bron: Save the Children (in World Bank (2012), Global Monitoring Report: Food prices, nutrition, and the Millennium Development Goals) Honger: de oorzaken Omdat honger een onrecht is 19

20 Gevolg Voedselprijzen zijn onvoorspelbr en hoog Voedsel buiten bereik Vijf oorzaken, vele gevolgen die allen in de richting van honger en ondervoeding wijzen door pieken in de voedselprijzen. Tussen 2007 en 2008 werden nr schatting 130 tot 150 miljoen mensen extra getroffen door extreme armoede. Vooral in de meest kwetsbare ontwikkelingslanden, wr armen gemiddeld tot 80% van hun inkomen n voedsel besteden, waren de gevolgen rampzalig. Decennialang bleven voedselprijzen op de wereldmarkt dalen als gevolg van een sterke groei en subsidiëring van grootschalige, intensieve productie en van meer handel. In 2000 bereikten de prijzen een historisch dieptepunt wrna ze een ntal jaren geleidelijk stegen. Na 2006 ging het plots snel met ongeziene pieken in 2008 en In 2008 hadden de stijgende voedselprijzen op 1 jr tijd 109 miljoen mensen in de honger geduwd 17. Ook het afgelopen jr stegen de prijzen tot zorgwekkende hoogtes. Volgens de directeur van de FAO zullen de voedselprijzen in de komende 10 jr hoog en wisselvallig blijven 18. De honger invoeren FAO Voedselprijsindex Stijgende prijzen hebben verschillende effecten op armoede en honger. Hoge prijzen kunnen een opportuniteit zijn voor landen en boeren die meer produceren dan ze consumeren. Dat is goed nieuws. Voor wie meer voedsel moet importeren dan exporteren, leiden stijgende prijzen natuurlijk tot een onmiddellijke stijging van armoede en honger. Vandg zijn 131 van de 196 landen netto-importeur van voedsel. 35 van de 47 landen in Sub-Sahara-Afrika zitten in die situatie 19. In die landen lijdt vooral de groeiende, arme, stedelijke bevolking dronder. Wanneer je tot 80% van je inkomen n voedsel besteedt, betekent dat nog meer honger en armoede 20. Dr komt nog bij dat de prijzen van basisgewassen voor voeding (granen) veel sneller stijgen dan die voor commerciële cash crops (katoen, koffie, tabak, enz.). Vermits vele ontwikkelingslanden vooral dergelijke gewassen exporteren en basisgewassen invoeren, zijn stijgende voedselprijzen geen goed nieuws 21. De onvoorspelbrheid van de voedselprijzen vormt een nog groter probleem. Bij boeren zorgt dat voor een ontradend effect om in de landbouw te investeren. Ze zijn minder bereid om te experimenteren met nieuwe gewassen die meer opbrengst beloven of beter bestand zijn tegen de klimtverandering. Enkel de grote spelers zijn in stt de risico s te absorberen die eigen zijn n een volatiele markt. Voedselprijzen zijn de ltste jaren ongezien hoog en volatiel Bron: FAO miljoen is het verschil tussen de 854 miljoen hongerigen in 2007 en de 963 miljoen die de FAO in december 2008 nkondigde. Zie: FAO (2008), Number of hungry people rises to 963 million, en/item/8836/icode/ 18 Les prix agricoles vont rester élevés et volatils, in: Le Monde, Francis Ng, M. Ataman Aksoy (2008), Who are the Net Food Importing Countries?, Washington, World Bank Development Research Group. 20 Ivanic, M. & Martin, W., Implications of Higher Global Food Prices for Poverty in Low-Income Countries, Washington, World Bank, Policy Research Working Paper 4594, handle/10986/6723/wps4594.pdf?sequence=1%29//gp; 21 IFAD, Soaring food prices and the rural poor: feedback from the field, 20 Omdat honger een onrecht is Honger: de oorzaken