TAPHOFIEL 001 februari 2010

Transcriptie

1 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TAPHOFIEL 001 februari 2010 Voortaan mag u van Epitaaf op gepaste tijd een elektronische nieuwsbrief Taphofiel in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. 1. Geplande activiteiten 2. Publicaties 3. Vorming 4. Werken in de voormalige ateliers Salu 5. Terugblik op de viering 25 jaar Epitaaf Worden behandeld in deze Taphofiel POLVO evaluatie van een heel bijzondere tentoonstelling 7. Mondelinge geschiedenis en funerair erfgoed 1 8. Bloemlezing uit de pers 9. Lidgelden

2 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) GEPLANDE ACTIVITEITEN Erfgoeddag 25 april 2010 : FAKE Een tentoonstelling, rondleidingen en een lezing. Museum voor Grafkunst, O L Vrouwvoorplein 16, 1020 Laken 10u 16u30 Tentoonstelling: FAKE of ECHT? Voor de Erfgoeddag 2010 bedachten de initiatiefnemers de titel Fake en nodigen zij uit om dieper in te gaan op begrippen als echt,vals, authenticiteit enz. vanuit het besef dat de waarden die we aan erfgoed toekennen vooral bepaald zijn door onze eigen tijd. Meer over het thema in het artikel van Rob BELEMANS. Erfgoeddag Fake my day. Waarom FAKE? een echt erfgoedthema is antwerpen.be/pfd/artikel_rob_erfgoeddag2010fakemyday.pdf Bij het toekennen van waarden en betekenissen aan erfgoed is het noodzakelijk kennis te hebben van de tijd waarin dat erfgoed tot stand werd gebracht. Epitaaf grijpt deze gelegenheid dankbaar aan om aan te tonen hoe gevoelens van rouw in tijden die ver achter ons liggen aanleiding gaven tot een eigen artistieke expressie. Slechts een beperkt aantal monumenten op onze begraafplaatsen zijn unieke kunstwerken. Vanaf de 19de eeuw werden 'modelboeken' uitgegeven met prototypes van graven en grafdecoraties. Nabestaanden kozen uit een gamma van beelden en symbolen die uitdrukking gaven aan de 'unieke' gevoelens van smart, verlies, trouw en liefde. Epitaaf stelt deze modelboeken tentoon en legt relaties naar gerealiseerde grafmonumenten. Epitaaf wenst daarmee nieuw licht te werpen op de creatie van grafmonumenten in de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw. Modelboeken vormen een onuitputtelijke inspiratiebron en hoewel ze meer aanleiding gaven tot interpretatie dan tot imitatie vinden we hierin een verklaring voor de populariteit van sommige funeraire typologieën. De industrialisatie en de ermee gepaard gaande serieproductie mag op het eerste zicht een aantasting lijken van de artistieke creatie in de grafkunst, deze lag wel aan de basis van een democratisering in de funeraire cultuur. Het gebruik maken van in serie vervaardigde grafkruisen, engelen, symbolen... betekende niet noodzakelijk een banalisering van de funeraire kunst. Het creatieve proces verschoof naar de 'kunst van het combineren'. 2

3 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Rondleiding: VERSTEENDE of VERVALSTE EMOTIES? Tot een eind in de 20ste eeuw spenderen families fortuinen om soms grandioze grafmonumenten te construeren. Maar is het idee van een grafsteen origineel of gerecupereerd? Voor wie zijn deze monumenten echt bedoeld? Voor de overledenen of de nabestaanden? Waar eindigen echte emoties, waar begint de pathetiek? De rondleidingen liggen in het verlengde van de tentoonstelling. Ze zijn niet bedoeld om een antwoord te geven op al deze vragen maar om samen met de bezoekers na te denken over de waarden en betekenissen van dit erfgoed en ook kritisch te reflecteren over de contemporaine omgang met dood en rouw. Rondleidingen om 11u en 15u telkens in het Nederlands en het Frans. 3 Lezing: AUTOUR DU FAUX door Daniel Dujeux Daniel Dujeux spreekt over een bizar fenomeen: 'de wil om misleid te worden. Aanleiding is het vreemde verhaal van de beroemde Franse wiskundige Michel Charles die zich liet bedotten bij de aankoop van een collectie brieven. Hij dacht o.a. originele (en in het Frans opgestelde) brieven tussen Cleopatra en Julius Caesar te hebben gekocht! Lezing van u tot u in het Frans. Meer informatie over de erfgoeddag: erfgoeddag.faronet.be

4 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Internationale Week van de Begraafplaatsen zaterdag 29 mei t/m zondag juni Epitaaf is al geruime tijd aangesloten bij ASCE (Association of Significant Cemeteries of Europe). Eerder reeds werd hierover bericht in de Epitaaf periodiek. Jaarlijks organiseert ASCE een Internationale Week van de Begraafplaatsen. In dit kader zal Epitaaf een aantal rondleidingen (mede) organiseren. Noteer alvast: 30 mei: Lokeren (rondleiding) 30 mei: Laken (rondleiding atelier Salu en kerkhof) 6 juni: Begraafplaats van Brussel (rondleiding thema art nouveau) Ook andere begraafplaatsen zullen in dit kader te bezoeken zijn o.a. te Gent, Antwerpen, Elsene, Gistel, Sint Niklaas en Koksijde. Voor meer informatie over de activiteiten van ASCE: De in deze context georganiseerde bezoeken en meer informatie over uur en plaats zullen gemeld worden op: en op de site van grafzerkje

5 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Museum voor Grafkunst voortaan open elke laatste zondag van de maand Vanaf april tot en met oktober 2010 is het Museum voor Grafkunst 1x per maand geopend, telkens op de laatste zondag van de maand. Concreet voor 2010 betreft dit 25 april (Erfgoeddag), 30 mei (week van de begraafplaatsen), 27 juni, 29 aug, 26 sept, 31 okt, telkens van u u. (juli niet open). Het museum en archief zijn natuurlijk ook te bezoeken na afspraak 5 PUBLICATIES Periodiek of Jaarboek? Om diepgaander artikels te kunnen leveren, zal vanaf 2010 de periodiek verschijnen als een JAARBOEK, en niet langer tweemaandelijks. Meer informatie volgt. Sponsors kunnen zich alvast melden. Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een kopie verkrijgbaar. Alle leden die zijn aangesloten in 2010 krijgen het jaarboek toegestuurd.

6 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) VORMING Beheer van funerair erfgoed seminarie 11 februari 2010 Genk Het beheer van funerair erfgoed is gebonden aan wettelijke voorschriften en wordt doorgaans opgenomen door lokale overheden. Zij laten zich op hun beurt vaak informeren of adviseren door lokale erfgoeddeskundigen, verenigingen of geschied en heemkundigen. Hoe zijn de wettelijke voorschriften omtrent het beheer van het funerair erfgoed? Hoe beschrijft de wetgeving de waarde van dit erfgoed? Wat zijn de stappen te nemen bij een degelijk beheer van funerair erfgoed. Wie zijn de partners die instaan voor het beheer van dit erfgoed? Welke (financiële) steun is er te verwachten? Wat zijn de praktische hulpmiddelen die ter beschikking staan? Wat moet worden bewaard? Hoe moet er geïnventariseerd worden? Wat met begraafplaatsen die niet meer in gebruik zijn? Na de uiteenzetting is er tijd voor vragen en interactie. Ook wordt aandacht gegeven aan actuele praktijkvoorbeelden van beheer, inventarisatie en ontsluiting. Organisatie: Provinciaal Centrum Cultureel Erfgoed, Hasselt Docent: Anne Mie Havermans, Epitaaf vzw Datum: 11 februari 2010, uur Locatie: Cultureel Centrum, Dieplaan 2, Genk Prijs: gratis Aanmelding: Uiterste inschrijfdatum: 2 februari Deze vorming maakt deel uit van het Vormingsaanbod 2010 van de consulenten van de provincies, de Vlaamse Gemeenschapscommissie en FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed.

7 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) WERKZAAMHEDEN IN HET MUSEUM VOOR GRAFKUNST Onzichtbaar voor het grote publiek, worden er in het Museum voor grafkunst regelmatig werken uitgevoerd. Die gaan van zeer gespecialiseerde restauratiewerken tot doordeweekse klusjes. Deze gebeuren altijd in opperbeste sfeer. Mocht u zin hebben om een of meerdere keren de handen uit de mouwen te steken, mag u dat zeker doorgeven via info@epitaaf.org 7 Vloer van Germaine Met de morele en daadwerkelijke steun van Germaine, lid van het eerste uur, zal in het voorjaar een vloer in beton gegoten worden in het werkhok van het atelier Salu. Dan kan daar het langverwachte keukentje worden geïnstalleerd. Er is mankracht nodig om vooraf het werkhok leeg te halen. Verven van ramen De voorbije zomer werd gestart met het schilderen van de ramen, dat werk wordt in het voorjaar verder gezet.

8 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TERUGBLIK OP VIERING 25 JAAR EPITAAF 23 oktober 2009 ACADEMISCHE ZITTING, op vrijdagvoormiddag 23 oktober, te Gent In de aanwezigheid van een 60tal Epitaafleden en sympathisanten werd de viering ingezet met een academische zitting aan de Gentse universiteit. Na een introductie door Prof. dr. Linda Van Santvoort met een korte stand van zaken over het onderzoek rond funerair erfgoed kwam de zitting echt goed op gang met de lezing van onze speciale gast prof. dr. James Stevens Curl. Hij gaf onze viering de nodige luister en uitstraling. De inhoud van zijn lezing zal een artikel zijn in ons eerste jaarboek. De bijdrage van Dr. Catheline Metdepenningen over het werk van beeldhouwer Pieter Braecke maakte ons allen nog meer nieuwsgierig naar de binnenkort te verschijnen publicatie over deze tot nog toe onderbelichte kunstenaar. We zullen zeker niet nalaten u daar verder over te berichten. Voorzitter Marcel Celis rondde de zitting af met een bevlogen terugblik op 25 jaar werking en veel herinneringen aan unieke momenten in het leven van de vereniging. 8 RECEPTIE, op vrijdagavond 23 oktober, te Laken De viering werd feestelijk afgerond met een receptie in eigen huis. Ook hier betekende de opkomst van vele leden en sympathisanten een warme steun voor Epitaaf. Tegen de achtergrond van een slideshow rond 25 jaar Epitaaf herinneringen en een üt recital door Tristan Driessens werd niet alleen teruggeblikt op het verleden maar werd ook nagedacht over de toekomst van de vereniging.

9 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) POLVO DAY OF THE DEAD Evaluatie van een heel bijzondere tentoonstelling 9 Met de boekpresentatie en de daaraan gelinkte tentoonstelling 'Polvo Day of the Dead' begaf Epitaaf zich eind vorig jaar op onbekende paden. Polvo (wat 'as' of 'stof' betekent in het Spaans) van de jonge Duitse auteur Felix Pestemer is namelijk een beeldverhaal over het Feest van de Doden in Mexico. In het verhaal volgt de lezer het doen en laten van zowel het dode als levende deel van de familie Rojas rond de 1ste november. Epitaaf stelde het atelier Salu ter beschikking om het boek op 31 oktober te presenteren in aanwezigheid van de auteur. Op hetzelfde moment werd een tentoonstelling met de originele tekeningen van het verhaal geopend. Voor de gelegenheid was er een heus Mexicaans dodenaltaar opgezet. Een zeventigtal personen, waaronder Sylvia Reyes Fernandez, cultureel attachee van de ambassade van Mexico, waren aanwezig. De tentoonstelling was nog te bezichtigen tijdens de eerste vier weken van november. In totaal brachten ongeveer 250 mensen een bezoek aan de tentoonstelling. Informatie over het boek:

10 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) MONDELINGE GESCHIEDENIS EN FUNERAIR ERFGOED Projectoproep Forum voor Erfgoedverenigingen Interview gezusters Salu op 6 december 2009 in Laken Het project Het fotografische geheugen van de Salu s dat Epitaaf indiende voor de projectoproep van Forum voor Erfgoedverenigingen (toen nog VCM Contactforum) werd bekroond. Dit stelde EPITAAF in staat om een reeds langer gepland project te kunnen realiseren, nl. het vastleggen van de getuigenis van de dochters van Ernest Salu III; Micheline en Gisèle Salu. Het interview gebeurde aan de hand van een selectie van 50 foto s uit de archieven van de Salu s. De getuigenis werd vastgelegd op geluids en videoband. 10 De montage van dit interview waarin heel wat informatie over de familie Salu en over de activiteiten van het beeldhouwersgeslacht aan het licht komt zal op gepaste tijden getoond worden in het Museum voor Grafkunst. Met het door FVE ter beschikking gestelde budget werd apparatuur en hardware aangekocht die ons in de nabije toekomst zal toelaten om nog meer getuigenissen te registreren en te ontsluiten voort het publiek. BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien.

11 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Het nut van funeraire prijzen De Vereniging Voor Openbaar Groen (VVOG) organiseert sinds 1979 de wedstrijd Groene Lente die Vlaamse gemeenten beloont die een inspanning doen om nieuwe groenprojecten te realiseren. Één van de categorieën die aan bod komen in deze wedstrijd zijn de begraafplaatsen. De Eeklose bomenbegraafplaats was één van de winnaars in deze categorie. Al vijf jaar is de heraanleg van de stedelijke begraafplaats aan de gang : alle paden en boordstenen zijn verwijderd, de ontstane kale plekken werden ingezaaid met gras en 58 zomereiken worden aangeplant. Twee jaar na de aanplant van deze eiken zullen er per boom, in de vier windrichtingen, vier platte uniforme natuurstenen voorzien worden waaronder verschillende urnen geplaatst kunnen worden. De bomen zullen het beeld bepalen van deze bomenbegraafplaats en chemische bestrijdingsmiddelen zullen dan ook niet meer nodig zijn, een milieuvriendelijke aanpak die de stad Eeklo ook de ereprijs Zonder is gezonder heeft opgeleverd. Op termijn zal de vroegere, stedelijke begraafplaats dus plaats ruimen voor een rustgevende, groene bezinningsruimte. Epitaaf juicht deze wedstrijd toe. Het doet ons plezier te zien dat er naast de categorieën Parken, Pleinen, Verkeersgroen en Themabeplanting ook aandacht gegeven wordt aan de categorie Begraafplaatsen. We denken dat Vlaamse gemeenten op deze wijze gestimuleerd worden aandacht te besteden aan het groenbeleid van hun begraafplaatsen. Een weldoordacht en mooi initiatief zoals de bomenbegraafplaats van Eeklo wordt zo terecht beloond. De ereprijs Zonder is gezonder is een extra beloning voor het feit dat Eeklo alle bestrijdingsmiddelen bant : een voorbeeld dat navolging verdient. We kijken alvast uit naar het eindresultaat van deze heraanleg. 11 Andere winnaars in de categorie Begraafplaatsen waren Lille, het kerkhof te Waarmaarde, de Antwerpse begraafplaats gelegen in de Driehoekstraat, de Sterretjestuin op de Leuvense stadsbegraafplaats en de Sint Niklase parkbegraafplaats Heimolen. Deze laatste heeft trouwens niet alleen de eerste prijs gewonnen in de wedstrijd Groene Lente. Het crematorium dat in 2008 de deuren opende op deze begraafplaats kreeg in Rotterdam de prestigieuze tweejaarlijkse Nederlandse Betonprijs. In de categorie Beton en samenleving haalde het crematorium het van 42 andere kandidaten. Het prachtige, eenvoudige en sfeervolle ontwerp van het Crematorium Heimolen past uitermate goed bij deze dienstverlening. De sereniteit van het materiaal en de subtiele en nauwkeurige plaatsing van het geheel genereren een schoonheid die het rouwproces kan ondersteunen, zo prijst de jury. Eerder werd het crematorium ook al gelauwerd met een Funeral Award.

12 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Een begraafplaats die een prijs wint voor zijn beplantingen en een crematorium dat twee prijzen wint : je zou voor minder nieuwsgierig worden om die begraafplaats eens een bezoek te brengen. Epitaaf kan dergelijke wedstrijden alleen maar zien als een welkome en broodnodige stimulans om gemeenten en steden aan te sporen aandacht te schenken aan hun begraafplaatsen. Herdenking Eerste en Tweede Wereldoorlog In 2014 start de herdenking van de Grote oorlog en wordt er ruim aandacht besteed aan oorlogsbegraafplaatsen en oorlogsgedenktekens. 12 Na het bekende Tyne Cot in Passendale is Lijssenthoek de tweede grootste militaire begraafplaats van de Ieperboog. Tegen 2012 plant men een bezoekerscentrum op deze begraafplaats en op een computer zou de bezoeker het verhaal achter al deze namen kunnen achterhalen. Momenteel worden de zerken gefotografeerd en dan gaat men op zoek naar informatie : dagboekfragmenten, regimentverslagen, informatie verkregen van familieleden, Zo wil dit project, een spiegel zijn van de Groote Oorlog. In Lijssenthoek bevond zich het grootste veldhospitaal van de Ieperboog en je vindt op deze officieel Britse begraafplaats dan ook bijvoorbeeld veel Franse soldaten terug. Het siert de initiatiefnemers dat elke soldaat op deze begraafplaats evenveel aandacht krijgt. De initiatiefnemers pretenderen ook niet het hele verhaal te vertellen, willen gewoon hun steentje bijdragen aan de herdenking van deze Moeder van alle oorlogen, en ze doen dit op een serene en roerende manier. Het feit dat het Talbot House en het Ieperse museum In Flanders Fields partners zijn in dit project zal zelfs de meest argwanende historicus overtuigen dat dit een lovenswaardig initiatief is waar Epitaaf zich alleen maar kan achter scharen. Wie het hele verhaal achter deze gruwelijke oorlog wil kennen kan de niets verhullende boeken van het verplegend personeel lezen en een bezoek brengen aan het museum In Flanders Fields,

13 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) een Epitaaf lid zal niet alleen de geallieerde maar ook de Duitse begraafplaatsen een bezoek brengen. Wat de Eerste Wereldoorlog betreft neemt Epitaaf met genoegen kennis van het feit dat het Vlaamse Gewest, de provincie West Vlaanderen en de Franse overheid samen werken om het Westelijk front van de Eerste Wereldoorlog erkend te laten worden als UNESCO erfgoed. Dit oorlogserfgoed bestaat o.a. uit monumenten en begraafplaatsen. Indien alles lukt zou de begraafplaats Lijssenthoek dus binnenkort deel uitmaken van het UNESCO erfgoed. 13 Live and remember is de naam van een Facebookproject dat de soldaten in herinnering moet houden die voor ons hun leven lieten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het Nationaal Instituut voor Veteranen en Minister van Defensie Pieter De Crem zijn in ieder geval enthousiast over dit idee van senator en historicus Pol Van Den Driessche. In samenspraak met middelbare scholen worden tieners aangemoedigd een eigen fanpagina van een gesneuvelde soldaat te maken op Facebook. Je kan zo ver gaan als je wil : teksten, foto s, video s, geluidsfragmenten, mails en zelfs interviews met nabestaanden. Jaarlijks wordt er zelfs een prijs uitgereikt voor de beste fanpagina aan de hand van criteria zoals de historische correctheid, het aantal facebookvrienden, de diversiteit van de geraadpleegde bronnen en de meertaligheid. Het project loopt ten einde in Maar er zijn opvallend veel kritische opmerkingen te horen, vooral vanuit de hoek van de historici. Proeven van geschiedenis is fijn, zo zeggen ze, maar het moet ook dieper gaan,

14 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) volgens deze academici. Geschiedenis mag geen verzameling losse brokjes zijn waarmee je snel even een vrije namiddag vult : het individuele verhaal moet gekaderd worden in het grote verhaal, de grote geschiedkundige context. Een andere kritiek is de beperking van de geviseerde groep tot geallieerde militairen uit het Britse gemenebest, de Verenigde Staten en Frankrijk. Het Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud strijders Oorlogsslachtoffers staat aan de wieg van dit project maar sluit Belgische militairen, vluchtelingen en andere burgerslachtoffers uit van dit project. Ook de Duitse tegenstanders maken deel uit van het grote geheel : zonder hen is een evenwichtig beeld niet mogelijk. Het feit dat het museum In Flanders Fields partner is in het project rond de begraafplaats Lijssenthoek en uitgerekend hier één van de grote critici is doet ons besluiten de historici in deze bij te treden en dit project te zien als een gemiste kans wat betreft de educatie van onze hedendaagse jeugd. Herwaardering historische begraafplaats Merksplas 14 Het landloperskerkhof in Merksplas krijgt de komende jaren een grondige onderhoudsbeurt. De Europese Gemeenschap, de Vlaamse regering en het provinciebestuur subsidiëren dit plattelandsproject. Sinds de afschaffing van de landloperij in 1993 zijn er geen begravingen meer gebeurd op het kerkhof. De graven waren anoniem, soms stond er een geboorte of sterfdatum op het grafkruis. Alleen een dossiernummer op de zijkant van het kruis maakt opzoeking in de dossiers mogelijk. Het kerkhof werd al jaren verwaarloosd. Na de opknapbeurt zullen geleide wandelingen langs het kerkhof deel uitmaken van het totaalpakket : de kolonie wordt immers (net als de kolonie van Wortel) erkend als een uniek landschap. Epitaaf juicht deze opknapbeurt en erkenning als uniek landschap vanzelfsprekend toe.

15 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) LIDGELDEN EPITAAF 20 gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: iban: be bic : GKCCBEBB met vermelding van naam, adres, , jaartal en één van de hierboven vermelde termen. 15

16 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TAFOFIEL 002 maart 2010 Voortaan mag u van Epitaaf op gepaste tijd een elektronische nieuwsbrief Tafofiel in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. 1. Geplande activiteiten 2. Publicaties 3. Vorming 4. Werken in de voormalige ateliers Salu 5. Bloemlezing uit de pers Worden behandeld in deze Tafofiel Lidgelden 1 Hartelijk dank voor de vele, vaak enthousiaste reacties die we ontvingen na het verzenden van onze eerste Nieuwsbrief Taphofiel 001. ( Trouw lid Carlo Kockerols wees ons op de onlogische schrijfwijze die we hanteerden. De naam Taphofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, zou logischerwijze vernederlandst worden als ofwel tafofiel, ofwel taphophiel. Daar het woord taphos in de naam "Epitaaf" met "f" en niet "ph" geschreven wordt, is het te verkiezen om de schrijfwijze "tafofiel" te hanteren. Vandaar dat de nieuwsbrief voortaan de naam Tafofiel draagt. Veel leesplezier.

17 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) GEPLANDE ACTIVITEITEN Op leven en dood: De nacht van de geschiedenis, Davidsfonds dinsdag 23 maart Dit jaar heeft de Nacht van de Geschiedenis van het Davidsfonds als thema Op leven en dood, waardoor vele klassieke funeraire thema s aan bod kunnen komen. Zo getuigen lezingen over de oude en nieuwe begrafenis en stervensrituelen van over de hele wereld en uit de meest uiteenlopende godsdiensten. Ook de palliatieve sector krijgt de nodige aandacht. Op vele begraafplaatsen kan je deelnemen aan rondleidingen. Een aantal activiteiten worden verzorgd door leden van Epitaaf (waaronder Berchem, Londerzeel, en Brasschaat.) Tussen het enorme aanbod trekken enkele activiteiten onze aandacht. Forensisch onderzoek weet vele mensen blijkbaar te boeien want Joan De Winne, commandant van het Identificatieteam van de federale politie, staat twee maal op de affiche. In Herdersem geeft hij een lezing, Omgaan met emotioneel schokkende situaties bij slachtofferidentificatie en necrosearch (053/ ), en in Noordschote Als doden een gezicht krijgen (058/ ).

18 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Onze tentoonstelling Polvo Day of the dead ligt nog vers in het geheugen en ook in Destelbergen kennen ze blijkbaar deze Mexicaanse traditie. Daar organiseert het Davidsfonds een muzikaal cultuurfeest onder de titel Fiesta de Muertos (Feest van de Dood) in Mexico (09/ ). Wie interesse heeft voor grafsymboliek kan zijn licht gaan opsteken in Oosterzele tijdens de lezing Symbolen op onze grafstenen (0472/ ) of legt zijn oor te luisteren in Brasschaat bij de lezing Herinneringen gevat in steen en symboliek: de betekenis van de begraafplaatsen van Brasschaat (03/ ). Onder de titel Stof tot Nadenken brengt Londerzeel een rondleiding op de begraafplaats gevolgd door een erg verzorgde Power Point presentatie, die door ons vooraf bekeken werd. Indrukwekkend is de hoeveelheid aan symboliek en de kwaliteit van uitvoering in diverse materialen die op deze begraafplaats wordt aangetroffen. Een interessante combinatie van kerkhofwandeling, tentoonstelling en toneel krijg je voorgeschoteld in Oudenaarde onder de titel Heden ik, Morgen jij! (0472/ ). Voor een beschouwing over de rouwtradities bij de adel trekt men richting Temse, waar de interactieve voordracht Obiits en rouwgebruiken bij de adel plaats heeft. (03/ ). Diegene die belangstelling heeft voor de manier waarop onze verre voorouders hun overledenen uitgeleide deden kan terecht in Oostmalle voor de lezing De dodencultus in Egypte (inlichtingen : 03/ ) en Kessel Lo voor de lezing Rituelen in verband met de dood in Mesopotamië (016/ ). 3 De dood is ook een onderwerp dat diverse regisseurs, scenaristen, auteurs en acteurs inspireert. Tijdens de Nacht van de Historische Film op dinsdag 23 maart 2010 worden u vijf historische films gepresenteerd. Het betreft hier films die tot het kruim van de in 2009 uitgebrachte historische films behoren en die de dood in al zijn facetten behandelen. Voor iedereen wat wils dus. Een overzicht van alle activiteiten: nacht.davidsfonds.be

19 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) CAMPO SANTO NOCTURNE Campo Santo begraafplaats Sint Amandsberg 20 en 23 maart 2010 van u u De Campo Santo Nocturne is een multimediaal parcours met klank en licht, muziek, poëzie, performance, dans, filosofie, documentaires, projecties, getuigenissen, installaties, uiteraard met het nodige respect voor de gevoelige locatie. Een initiatief van het Sint Janscollege Sint Amandsberg onder artistieke leiding van Peter Monsaert. Het Campo Santo baadt voor enkele uren in een magisch licht. Een montage van requiems, een installatie rond tranen en verdriet, een sterfkamer, foto's van honderden mensen die op Campo Santo begraven liggen, een kaarsentapijt, een soundscape met grafschriften, teksten en poëzie door Bernard Dewulf en Roel Richelieu Van Londersele, een filmpje over Gustave Van de Woestyne en liedjes op tekst van Karel Van de Woestijne (allebei begraven op CS), een installatie rond palliatieve zorgen voor terminaal zieke kinderen, instrumentale treurmuziek, een compilatie begrafenisscènes uit films, een choreografie rond begrafenisrituelen in diverse culturen, documentaires over onbekende doden op het Campo Santo, de legende van rechter Martens, een gigantische rouwkrans enz. enz. 4

20 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Erfgoeddag 25 april 2010 : FAKE Een tentoonstelling, rondleidingen en een lezing. Museum voor Grafkunst, O L Vrouwvoorplein 16,1020 Laken 10u 16u30 SPECIALE VERMELDING De activiteiten die Epitaaf gepland heeft voor Erfgoeddag werden door het Kwaliteitscomité erg gewaardeerd. Vooral de uitdieping van het thema, en de opvallende, eigen invalshoek op het thema viel in de smaak. Vanwege de buitengewone inspanning kreeg Epitaaf de speciale vermelding, een titel voorbehouden aan slechts enkele initiatieven. Hierdoor zullen onze activiteiten extra zichtbaarheid krijgen in de nationale programmabrochure, op de website en in het persdossier. tussen pathos en echte emoties Tentoonstelling: FAKE of ECHT? Slechts een beperkt aantal monumenten op onze begraafplaatsen zijn unieke kunstwerken. Vanaf de 19de eeuw werden 'modelboeken' uitgegeven met prototypes van graven en grafdecoraties. Nabestaanden kozen uit een gamma van beelden en symbolen die uitdrukking gaven aan de 'unieke' gevoelens van smart, verlies, trouw en liefde. Epitaaf stelt deze modelboeken tentoon en legt relaties naar gerealiseerde grafmonumenten. Epitaaf wenst daarmee nieuw licht te werpen op de creatie van grafmonumenten in de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw. Modelboeken vormen een onuitputtelijke inspiratiebron en hoewel ze meer aanleiding gaven tot interpretatie dan tot imitatie vinden we hierin een verklaring voor de populariteit van sommige funeraire typologieën. 5 Rondleiding: VERSTEENDE of VERVALSTE EMOTIES? De rondleidingen liggen in het verlengde van de tentoonstelling. Rondleidingen om 11u en 15u telkens in het Nederlands en het Frans. Lezing: AUTOUR DU FAUX door Daniel Dujeux Daniel Dujeux spreekt over een bizar fenomeen: 'de wil om misleid te worden. Aanleiding is het vreemde verhaal van de beroemde Franse wiskundige Michel Charles die zich liet bedotten bij de aankoop van een collectie brieven. Hij dacht o.a. originele (en in het Frans opgestelde) brieven tussen Cleopatra en Julius Caesar te hebben gekocht! Lezing van 13:30 tot 13:30 in het Frans.

21 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Internationale Week van de Begraafplaatsen zaterdag 29 mei t/m zondag juni 2010 De week van de begraafplaatsen wint aan naambekendheid. Dit jaar nam het aantal deelnemende gemeentes sterk toe. Naast rondleidingen over het (kunst)historische en het ecologische aspect, worden er ook activiteiten op en rond de begraafplaats georganiseerd, waarbij dichters, regisseurs en acteurs, tentoonstellingmakers en muzikanten zijn betrokken. Epitaaf concentreert zich op Laken en Brussel (art nouveau) en op enkele begraafplaatsen waar ze een inventaris uitvoert in opdracht van de gemeentebesturen; Elsene, Lokeren en Kessel Lo. Ook andere begraafplaatsen zullen in dit kader te bezoeken zijn o.a. te Gent, Antwerpen, Gistel, Sint Niklaas en Koksijde. 6 Op 28, 29 en 30 mei wordt in Sint Amandsberg een openluchttoneel opgevoerd onder de titel "Het Campo Santo herleeft", een samenwerkingsverband van de drie bestaande toneelverenigingen in Sint Amandsberg. Bekende en minder bekende figuren die er begraven liggen worden ten tonele gevoerd en brengen hun levensperiode in herinnering. Schoonselhof heeft als parkbegraafplaats ook een onvermoede waarde als natuurgebied, die zich openbaart tijdens een rondgang met bioloog Erik Molenaar. De meest actuele versie van de deelnemers, hun activiteiten en alle praktische informatie kan u vanaf 15 maart vinden op: en op Deelnemers aan deze week kunnen zich nog steeds melden op info@epitaaf.org.

22 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Museum voor Grafkunst open elke laatste zondag van de maand Vanaf april tot en met oktober 2010 is het Museum voor Grafkunst éénmaal per maand geopend, telkens op de laatste zondag van de maand. Concreet voor 2010 betreft dit 25 april (Erfgoeddag), 30 mei (week van de begraafplaatsen), 27 juni, 29 aug, 26 sept, 31 okt, telkens van u u. (juli niet open). Het museum en archief zijn natuurlijk ook te bezoeken na afspraak. 'Cemetery State' Documentaire over funeraire jongerencultuur in Congo 7 In 'Cemetery State' nodigt Filip De Boeck ons uit op een verbijsterend bezoek aan Kintambo, een van de oudste en grootste begraafplaatsen in Kinshasa. In de omringende sloppenwijk Camp Luka wonen de levenden en doden naast elkaar. Hoewel de begraafplaats officieel werd gesloten door de stedelijke autoriteiten twee decennia geleden, blijven de mensen er hun doden begraven. Jongeren en kinderen hebben er het beheer van de dood overgenomen. De doden zijn hun 'speeltje' geworden, en de doodskist is een voetbal geworden waarmee gespeeld en gegooid wordt. 'Cemetery State' observeert hoe deze jonge doodgravers, zangers en drummers de begrafenisrituelen gebruiken als een alternatief platform om hun ouders en het politiek maatschappelijke establishment uit te dagen. De documentaire 'Cemetery State' van Filip De Boeck zal vertoond worden in het Zuiderpershuis op 6 maart, in het kader van een thema dag over Congo. De film is opgenomen in de programmatie van het Cinema Novo Festival, in Brugge op 13, 14 en 26 maart en van 'Open Doek' in Turnhout (De Warande) einde april begin mei.

23 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) PUBLICATIES Jaarboek Epitaaf 8 Om diepgaander artikels te kunnen leveren, zal vanaf 2010 de periodiek verschijnen als een JAARBOEK, en niet langer tweemaandelijks. Meer informatie volgt. Sponsors kunnen zich alvast melden. Alle leden die zijn aangesloten in 2010 krijgen het jaarboek toegestuurd. Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een kopie verkrijgbaar. Momenteel kan een pakket van 10 nummers van de periodiek aangekocht worden aan de voordeelprijs van 30 euro (zonder verzendingskosten). Informatie: info@epitaaf.org.

24 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) VORMING HERNEMING Op vraag van hen die het seminarie te Genk niet konden bijwonen Beheer van funerair erfgoed seminarie dinsdag 16 maart 2010 Merelbeke 9 Het beheer van funerair erfgoed is gebonden aan wettelijke voorschriften en wordt doorgaans opgenomen door lokale overheden. In deze infosessie wordt stilgestaan bij vragen zoals: * Wat zijn de wettelijke voorschriften omtrent het beheer van het funerair erfgoed? * Hoe beschrijft de wetgeving de waarde van dit erfgoed? * Wie zijn de partners die instaan voor het beheer van dit erfgoed? * Welke (financiële) steun is er te verwachten? * Wat moet er worden bewaard en hoe moet er geïnventariseerd worden? Locatie: Raadzaal Gemeentehuis Merelbeke Hundelgemsesteenweg Merelbeke Inschrijving: Gratis deelname mits aanmelding op 09/ (Dienst Archief) Docent: Anne Mie Havermans, Epitaaf

25 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) WERKZAAMHEDEN IN HET MUSEUM VOOR GRAFKUNST Onzichtbaar voor het grote publiek, worden er in het Museum voor grafkunst regelmatig werken uitgevoerd. Die gaan van zeer gespecialiseerde restauratiewerken tot doordeweekse klusjes. Deze gebeuren altijd in opperbeste sfeer. Mocht u zin hebben om een of meerdere keren de handen uit de mouwen te steken, mag u dat zeker doorgeven via info@epitaaf.org. Concreet hebben we eind maart enkele mannen nodig om te helpen beton te maken voor het gieten van een vloer, onder begeleiding van een deskundige. BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Cremeren over de taalgrens heen. 10 In het Waalse Frasnes Lez Anvaing, op 15 kilometer ten zuiden van Ronse, opende het crematorium De Witte Bomen officieel zijn deuren. De inwoners van Ronse en andere dorpen en steden in Zuid Oost Vlaanderen kloegen al een tijd dat het crematorium in Lochristi te ver van deze regio ligt. De intercommunale Westlede besliste dan ook samen te werken met de intercommunale Ideta die instaat voor het beheer van dit nieuwe crematorium. Zo kunnen het Vlaamse en het Waalse Gewest over de taalgrens heen beiden gebruik maken van deze nieuwe dienst. Op jaarbasis is het nieuwe crematorium goed voor crematies, gespreid over twee ovens, en de nodige ruimte is voorzien om eventueel een derde oven bij te bouwen. In Picardisch Wallonië, zoals het noorden van Henegouwen wordt genoemd, wonen mensen en tellen we jaarlijks overlijdens. De Belg kiest steeds meer voor crematie en er was dan ook dringend nood aan een extra crematorium in deze regio. Ook voor de inwoners van Zuid Oost Vlaanderen is dit nieuwe crematorium dus een goede zaak : ze moeten niet langer de lange weg naar Lochristi rijden en hebben bovendien de garantie dat het onthaal en de plechtigheden in het Nederlands plaats vinden daar alle personeelsleden tweetalig zijn.

26 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Het crematorium bevindt zich in een park van 4,29 hectare en samen met het gebouw is het perfect geïntegreerd in het landschap. De landschapsbegraafplaats, waarvan er een gedeelte bestemd is voor de gemeente Frasnes, is bijna drie hectare groot en er zijn 22 plateaus aangelegd met elk een eigen bestemming zoals strooiweides, columbaria, urnekelders,... De ongebruikte plateaus worden bloemenperken. Op de begraafplaats zijn er ook negen houten monumentale sculpturen geplaatst van de Antwerpse kunstenaar Marc De Roover. Deze kunstwerken symboliseren de dialoog tussen de gebouwen, de planten en de open ruimtes. Bij de bouw van het crematorium is er ook rekening gehouden met het milieu. De strengste normen werden gehanteerd voor de uitstoot en bovendien worden het centrum met de afscheidsruimtes en de cafetaria's verwarmd met de gerecycleerde rookuitstoot. Meer info kan u lezen in volgend persdossier : Een graf zoeken via de website van een gemeente of stad. Nog niet zo lang geleden hebben twee laatstejaars studenten Industriële wetenschappen een inventaris gemaakt van het kerkhof van Hees en vervolgens alles op een website gezet zodat u een bezoek aan het kerkhof goed kan voorbereiden. Het resultaat kan u zien op volgende website : 11 De gemeente Lendelede volgde dit voorbeeld en biedt sinds kort dezelfde service aan voor iedereen die een bezoek wil brengen aan de begraafplaats : In de gemeente Gingelom zijn ze nog zo ver niet, maar de gemeenteraad heeft er in ieder geval onlangs besloten de nodige software aan te kopen om dergelijk project uit te werken. Blijkbaar zien meer en meer gemeenten en steden brood in de mogelijkheid uw bezoek aan de begraafplaats voor te bereiden via een website.

27 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Boek over graven Sint Pietersplein Tussen 2002 en 2006 werden tijdens de monumentale werken aan het Sint Pietersplein in Gent zeven bijzondere graven ontdekt. Die behoorden tot de middeleeuwse monnikenkerk die zich daar toen bevond. De mooie publicatie 'Onder het Sint Pietersplein Gent Van Hoogadellijke begraafplaats tot parking' licht het onderzoek omtrent die graven toe. Het boek telt 144 geïllustreerde pagina's en kost 24 euro. Het is vanaf nu verkrijgbaar in de betere boekhandel, de Stadswinkel, De Zwarte Doos en in de Kunsthal Sint Pietersabdij. Kunstwerk op militair kerkhof Op de militaire begraafplaats in de Hoflandstraat in Reninge zal binnenkort een gigantisch kunstwerk worden geplaatst. Het gaat om 'WD Spiral Part One Cinema' van de Duitse kunstenaar Hermann Maier Neustadt, die vorig jaar op 15 januari overleed. Het gaat om een grote installatie, gemaakt uit gele en transparante platen glasvezel en versterkt polyester gemonteerd op een kokervormig skelet. De sculptuur werd indertijd door de kunstenaar gemaakt voor een tijdelijke tentoonstelling. De provincie West Vlaanderen heeft het sculptuur gekocht en wil het plaatsen op de militaire begraafplaats. 12 Begraafbossen op komst Het begraven of cremeren van overledenen is bezwaarlijk een milieuvriendelijke activiteit te noemen. Bij een green burial of natuurlijke begrafenis wordt het milieu zo veel mogelijk gespaard. Deze manier van teraardebestelling kent een groeiend succes in Groot Brittannië, de Verenigde Staten van Amerika, Nederland, Duitsland en Zwitserland maar was tot voor kort onbekend in België. In Geel en Kortrijk deden gemeenteraadsleden een voorstel om dergelijke begraafplaatsen te openen, maar deze denkpistes werden ongenadig naar de prullenmand verwezen. Daar lijkt verandering in te komen: de stad Sint Niklaas nam het initiatief om deze groene manier van begraven mogelijk te maken. De begraafplaats Heimolen in Sint Niklaas heeft in de vorige nieuwsbrief reeds onze aandacht getrokken. En ook nu loopt Heimolen weer in de kijker: het wordt de eerste begraafplaats in Vlaanderen waar deze milieuvriendelijke wijze van begraven aangeboden zal worden. Het gaat hier om een begraafbos, onderdeel van de begraafplaats Heimolen, waar de as van overledenen aan de wortels van een boom begraven wordt in biologisch afbreekbare urnen. We zullen dringend deze begraafplaats eens moeten bezoeken!

28 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Ook andere gemeenten en steden spelen met het idee aandacht te schenken aan deze milieuvriendelijke visie op het begrafenisritueel. Er zijn niet alleen de afgewezen voorstellen in Geel en Kortrijk. Een soortgelijk bos maakt ook deel uit van het masterplan voor de Hasseltse begraafplaats Kruisveld. Bedoeling van dit strooibos is dat de nabestaanden de as van overledenen kunnen uitstrooien onder een eigen familieboom. Zo kunnen de mensen altijd bij hun boom terecht wanneer ze hun overledenen willen gedenken. De filosofie is dat de as opgenomen wordt door de wortels van de bomen en dat de dierbare op deze manier een beetje verder leeft. Het oud populierenbos zou gerooid worden en plaats maken voor een beukenbos, naar voorbeeld van het kerkhof aan de Kempische Steenweg. Doorheen het nieuw park komen bankjes en afdaken. 13 Een uitgebreid artikel over het thema natuurlijk begraven, de hele filosofie achter deze praktijk, de verschillende toepassingen in het buitenland, de mogelijkheden in België, maakt deel uit van een jaarboek: u bent gewaarschuwd. LIDGELDEN EPITAAF 20 gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: iban: be bic : GKCCBEBB met vermelding van naam, adres, e mail, jaartal en één van de hierboven vermelde termen.

29 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TAFOFIEL 003 mei 2010 Voortaan mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een elektronische nieuwsbrief Tafofiel in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. 1. Geplande activiteiten 2. Publicaties 3. Artikels 4. Verslagen 5. Werken in de voormalige ateliers Salu Worden behandeld in deze Tafofiel Bloemlezing uit de pers 7. Lidgelden 1 De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier.

30 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) GEPLANDE ACTIVITEITEN Epitaaf vzw en vzw Grafzerkje stellen voor: Europese Week van de Begraafplaatsen zaterdag 29 mei t/m zondag 6 juni Kerkhof Gentbrugge, foto AMH. De week van de begraafplaatsen wint aan naambekendheid. Naast rondleidingen over het (kunst)historische en het ecologische aspect, worden er ook activiteiten op en rond de begraafplaats georganiseerd waarbij dichters, regisseurs en acteurs, tentoonstellingmakers en muzikanten zijn betrokken. Epitaaf vzw concentreert zich op Laken en Brussel (art nouveau) en Elsene(de enige Franstalige rondleiding). Elders zijn het de gemeentebesturen die het initiatief nemen, zoals te Gent, Antwerpen, Brugge, Lokeren, Sint Niklaas, Menen, Kluisbergen en Leuven. Op 28, 29 en 30 mei wordt in Sint Amandsberg, Gent een openluchttoneel opgevoerd onder de titel "Het Campo Santo herleeft", een samenwerkingsverband van de drie lokale toneelverenigingen. Bekende en minder bekende figuren die er begraven liggen worden ten tonele gevoerd en brengen hun levensperiode in herinnering.

31 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Schoonselhof heeft als parkbegraafplaats ook een onvermoede waarde als natuurgebied, die zich openbaart tijdens een rondgang met bioloog Erik Molenaar. Verder gaat in Antwerpen de aandacht naar gesloten begraafplaatsen, waaronder een bezoek aan het Sint Rochuskerkhof van Deurne, onder begeleiding van Roland Verhees, steenhouwer en stichtend lid van Epitaaf vzw en de boeiende oude begraafplaats van Merksem. 3 Begraafplaats district Merksem, Van Heybeeckstraat, foto AMH. Kluisbergen laat het initiatief aan de bezoeker; op haar begraafplaatsen brengen borden met tekst en foto's de levensverhalen van notabelen en andere dorpsbewoners. Het Gitschotelbuurschap van Borgerhout brengt in een tentoonstelling Het Laatste Transport de geschiedenis van het lijktransport (5 en 6 juni). In en rondom het dienstgebouw van het crematorium op begraafplaats Heimolen te Sint Niklaas worden werken van beeldhouwers Jean Pierre Serverius en Luc Heirbaut tentoongesteld. Beide beeldhouwers zijn op zondag 30 mei, u aanwezig om tijdens de receptie meer uitleg te verschaffen over hun beeldhouwwerken (inschrijven verplicht). De beelden zullen dan nog de hele week te bekijken zijn.

32 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) De foto tentoonstelling "metamorphosis" toont de poëtische schoonheid van oude begraafplaatsen, op 2, 5 en 6 juni 2010, in het Afscheidscentrum van de Westerbegraafplaats. Verder is er keuze tussen schemervoordrachten, algemene rondleidingen en themawandelingen zoals: de Vrouw achter de man. 4 Het weinig gekende aspect art nouveau op de begraafplaats, wordt uiteengezet door Epitaaf t.g.v deze week. Hier Marcel Celis bij een graf ontworpen door Victor Horta. Begraafplaats van Brussel, foto AMH. De meeste activiteiten worden gratis aangeboden mits reservatie. Alle praktische informatie is te vinden op:

33 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) "Phantasmobjets" van André Chabot 25 april tot 23 mei quai J.Brel 62, rue Spintay 83, 4800 VERVIERS 5 Open op donderdag en vrijdag van u tot u, zaterdag van u tot u, Zondag van u tot u en op afspraak.

34 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Museum voor Grafkunst open elke laatste zondag van de maand telkens van u u. (juli niet open). Vanaf april tot en met oktober 2010 is het Museum voor Grafkunst éénmaal per maand geopend, telkens op de laatste zondag van de maand van u u.. Toegang gratis voor leden, niet leden 3 euro. Concreet betreft dit nog voor 2010: 30 mei (week van de begraafplaatsen), 27 juni, 29 augustus, 26 september, 31 oktober, Het museum en archief zijn natuurlijk ook te bezoeken na afspraak. Foto Laurent Vrijders 6 PUBLICATIES Jaarboek Epitaaf Om diepgaander artikels te kunnen leveren, zal vanaf 2010 de periodiek verschijnen als een lijvig JAARBOEK. De opzet is gestart, u hoort hierover later meer. Adverteerders kunnen zich alvast melden (info@epitaaf.org). Alle leden die zijn aangesloten in 2010 krijgen het jaarboek toegestuurd. Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een kopie verkrijgbaar. Momenteel kan een pakket van 10 nummers van de periodiek aangekocht worden aan de voordeelprijs van 30 euro (zonder verzendingskosten). Informatie: info@epitaaf.org.

35 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Brochure Het gemeentelijk funerair erfgoed van Zonnebeke 7 Het gemeentebestuur van Zonnebeke leverde de voorbije jaren positieve inspanningen op vlak van het funeraire. Er werden uitbreidingen en herinrichtingen van de kerkhoven en begraafplaatsen gerealiseerd. De uitbreidingswerken in vier van de vijf gemeentelijke kerkhoven en begraafplaatsen werden bekroond met de International Funeral Award Daarbij had men oog voor het behoud van waardevolle graven. In 2009 richtte men een Werkgroep Funerair Erfgoed Zonnebeke op, met als voornaamste doelstelling sensibilisering, inventarisatie en studie van het plaatselijke funerair erfgoed. Door Marnick Gunst, ambtenaar bij de burgerlijke stand en Evy Van de Voorde, archeologe van opleiding, werd een eerste luik, de inventarisatie, grotendeels gerealiseerd. Eind maart 2010 werd het resultaat van deze inventarisatie en studie voorgesteld in de vorm van een brochure. Deze publicatie behandelt de voor en naoorlogse kerkhoven en begraafplaatsen van Beselare, Geluveld, Passendale, Zandvoorde en Zonnebeke. Naast verschillende voorbeelden van grafsymboliek en materiaalgebruik, komen ook enkele boeiende personen aan bod. De brochure in vierkleurendruk telt 88 p. en kan nog verkregen worden voor 12 euro. Meer informatie bij evy.van.de.voorde@telenet.be of op volgende website

36 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) ARTIKELS Hoe WOI 16 de eeuwse calvaries naar België bracht Pierre Brewee foto s (Boezinge) Evy Van de Voorde Als Epitaaflid kennen we de calvaires die zo typisch zijn voor de Bretoense begraafplaatsen. We wilden dan ook meteen ter plaatse gaan toen we in een toeristische gids lazen dat een 16 de eeuwse Bretoense calvaire te bewonderen is op een militaire begraafplaats in Maissin, een dorpje gelegen in de Belgische provincie Luxemburg. In augustus 1914 vochten Duitsers en Fransen een tweedaagse veldslag uit met elkaar in dit onooglijke dorpje, de enige veldslag die de Fransen tijdens de eerste wereldoorlog wonnen in ons land. Duizenden soldaten lieten het leven; 282 Fransen en 513 Duitsers vonden op deze begraafplaats rust in een eigen graf, 643 Fransen en 343 Duitsers rusten er in een centraal gelegen knekelput en 3001 onbekende Fransen liggen er begraven in twee massagraven. Wie een beetje kan rekenen merkt dus dat 85% van de soldaten die sneuvelden in deze veldslag geen kruis kregen, niet te zien zijn op deze begraafplaats, ook al zijn hun resten aanwezig. Deze hoge cijfers geven op een heel confronterende manier gestalte aan de gruwel van deze oorlog. De 16 de eeuwse calvaire werd in 1932 door de Bretoense gemeente Trëhou geschonken aan Maissin als gedenkteken voor de vele Bretoense soldaten die bij deze veldslag het leven lieten. Op een gedenksteen, vlakbij de calvaire, staat een gedicht van de Bretoense dichter Jos Per Ar Braz die op 8 oktober 1915 sneuvelde in diezelfde oorlog. In de vlakbij gelegen dorpskerk van Maissin kan je een glasraam bewonderen ter nagedachtenis van de gesneuvelde Bretoenen. Elk jaar komt een delegatie uit Bretagne eer betonen aan de gesneuvelden op deze begraafplaats. 8

37 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Blijkbaar is de calvaire in Maissin niet de enige die je kan bewonderen in ons land. Ook in Boezinge werd een monument opgericht, ter herdenking van de vele Bretoense soldaten die op 22 april 1915 het leven lieten bij de eerste gifgas aanval die de Duitsers in de eerste wereldoorlog hebben uitgevoerd. Na de oorlog vertrok elk jaar vanuit St. Brieux een Bretoense delegatie naar Boezinge, maar toen vele Franse graven werden weggehaald besloten de Bretoenen een eigen monument op te richten. Een 16 de eeuwse Bretoense calvaire in roze graniet, afkomstig uit Louargat, werd naar Boezinge gebracht, samen met een 8 ton zware dolmen uit Henonbihen. Een bronzen plaat ligt op een grote menhir en doet dienst als oriëntatietafel waarop je de hele frontstreek kan overzien zoals deze er bij lag toen deze gasaanval plaats greep. Op kleine menhirs kan je de namen lezen van de verschillende Franse garnizoensteden. Een tekst ter herinnering aan deze gasaanval staat in het Nederlands, Frans en Bretoens te lezen op een plaat, aangebracht op een andere menhir. 9 Je hoeft dus niet naar Bretagne te trekken om authentieke Bretoense calvaires te bewonderen: de Bretoenen hebben hun vrienden en familieleden die tijdens de eerste wereldoorlog sneuvelden in de Westhoek en de Ardennen blijkbaar op een heel aangrijpende wijze getoond dat ze niet vergeten worden. Meer informatie vindt u o.a. op volgende sites: marne yser.be/article.php3?id_article=

38 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) VERSLAGEN EN LEZERSBRIEVEN Op leven en dood: De nacht van de geschiedenis dinsdag 23 maart 2010 Funeraire symboliek op het Kerkhof Londerzeel Centrum ( Berkenlaan) Davidsfonds en Heemkundige Kring St. Kristoffel Lydia Metdenancxt 10 Elk jaar in november opperen vele dorpsbewoners van Londerzeel dat ons kerkhof de moeite waard is en dat het best eens in de kijker gezet mag worden. Toen het Davidsfonds voor de achtste maal de nationale actie Nacht van de Geschiedenis lanceerde, dit jaar rond het thema leven en dood, greep het Davidsfonds en de Heemkundige Kring St. Kristoffel dan ook enthousiast deze kans. Toen we het onderzoek naar grafkunst op onze begraafplaats startten, stootten we echter op vele vragen. We riepen de hulp in van Epitaaf Laken, waarop spontaan medewerking kwam van de secretaris. Londerzeel bleek een schat aan funerair erfgoed te bezitten. Alle symbolen tot WO II werden systematisch opgespoord (we noteerden ook de spijtige verwaarlozing van 19 de eeuwse grafmonumenten).

39 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Twee sprekende graftekens op de begraafplaats van Londerzeel, foto s AMH. Zodus werd er op 23 maart om 19u niet alleen een rondleiding (in aangepaste kledij!) op de bewuste begraafplaats aangeboden, er werd ook een heuse Power Point presentatie opgemaakt, die bij een toepasselijke koffietafel toegelicht werd, om 20u. (De bijhorende brochure of cd kan nog steeds aangekocht worden bij: lovrijders@hotmail.com) De organisatoren van deze avond zijn tevreden. Enerzijds omdat ze veel volk lokten naar de begraafplaats en de zaal, anderzijds omdat er nieuwe afspraken volgden. Een vereniging wilde haar leden motiveren om stil te staan bij dit onderzoek en contacteerde ons voor een lezing. De adviesraad erfgoed wou graag ons werk laten overdoen op OMD in september. 11 Wat ons erg verheugde was de interesse van de gemeente. De bevoegde schepen voor begraafplaatsen wil met ons rond de tafel gaan zitten om het project verder uit te diepen. We vermoeden dat het decreet van januari 2004 betreffende de begraafplaatsen er zeker voor iets tussenzit. Een grondig onderzoek, een inventarisatie op wetenschappelijke basis dient zich aan. We kunnen rekenen op de medewerking van de gemeentelijke archivaris. Het is een stap op weg naar de herwaardering van ons funerair erfgoed. De motivatie is er en verder hopen we nog vruchtbaar te kunnen samenwerken met Epitaaf en de plaatselijke overheid. Onderschat de impact van zo'n jaarlijkse avond als de Nacht van de Geschiedenis dus niet!

40 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) CAMPO SANTO NOCTURNE Campo Santo begraafplaats Sint Amandsberg 20 en 23 maart 2010 van u u Barbara Daveloose 12 Op zaterdag 20 en dinsdag 23 maart organiseerden de leerlingen van het Sint Janscollege een multimediale nocturne op de bekende Gentse begraafplaats Campo Santo. In 2007 nam de school waarvan de klaslokalen uitkijken op de funeraire heuvel deel aan Monumentenstrijd, het programma van één waar een felbegeerd renovatiebudget kom mee gewonnen worden. En het college is zich blijven engageren, zoals duidelijk bleek. Wie kwam om uitleg te krijgen over de evolutie van de begraafplaats of verwachtte dat de funeraire symboliek zou toegelicht worden, bleef wellicht op zijn honger zitten. De nocturne had een ander doel: de begraafplaats in een ander licht plaatsen en de bezoeker bewust maken van de schoonheid van deze plaats en de betekenis van een kerkhof. En natuurlijk ook stilstaan bij de dood. Hiervoor had de werkgroep van 31 leerlingen en twee leerkrachten zich samen met filmmaker Peter Monsaert geen moeite gespaard.

41 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Overzicht van de activiteiten: Witte ballonnen met wensen van terminaal zieke kinderen waar ook bezoekers hun wensen kunnen achterlaten Documentaire over de legende van rechter Martens Projectie van dansende witte figuren (op zaterdag in de kapel omwille van de regen) Een compilatie van begrafenisscènes uit bekende films Een installatie van dodenmaskers Intieme live concertjes De hele plek baadde op zaterdag 20 en dinsdag 23 maart in een magisch licht. Op zaterdag droegen de weergoden zelfs hun steentje bij aan deze lichtshow, felle bliksemschichten zetten de begraafplaats met momenten helemaal in het licht. Maar noch regen noch bliksem hielden de bezoekers zaterdag tegen. En ook de leerlingen zelf lieten zich geenszins ontmoedigen door de regen, ondanks het feit dat ze niet alles optimaal konden tonen. Aan de ingang deelden ze enthousiast lichtgevende armbandjes uit aan de bezoekers. 13 Hoewel de projectoren op zaterdag in de kapel waren opgesteld om ze te beschermen tegen de regen, bleef er voldoende sfeerverlichting over. Een aantal bomen en grafzerken baadden in groen of rood licht en stimuleerden de bezoekers om effectief tot daar te wandelen. En zo kwam men langs de hoofdtelefoons die uitnodigend aan de bomen gingen. Anonieme stemmen vertelden hoe ze hopen te sterven, hoe ze omgaan met hun eigen onontkoombare sterfelijkheid. Hoe ik wil sterven? vroeg een vrouw. Ik hoop dat het gebeurt in mijn slaap. En hierdoor denk je natuurlijk meteen aan je eigen dood. Hoe zou ik willen sterven? Wat verder gingen er precies allemaal witte lampjes in de bomen. Maar eenmaal vlakbij bleken het dodenmaskers te zijn die verlicht waren. Liefelijk en luguber tegelijk en zeer geslaagd. En geslaagd was ook het hele evenement. De website meldt dat er 1300 bezoekers waren en dat de nocturne tijdens de nacht van de geschiedenis de best bezochte activiteit was. Die avond was er trouwens geen regen en kon alles doorgaan zoals gepland.

42 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Erfgoeddag 25 april 2010 : FAKE Een tentoonstelling, rondleidingen en een lezing. Museum voor Grafkunst, O.L.V. Voorplein 16, 1020 Laken Op zondag 25 april vond de jaarlijkse Erfgoeddag plaats en naar goede gewoonte werkte Epitaaf hier aan mee. Het thema van de editie van 2010 was FAKE? Hiermee werd de dunne lijn tussen schijn en zijn, werkelijkheid en droom, verzinsels en waarheden, origineel en kopie aangeraakt. 14 Foto Laurent Vrijders Epitaaf stond stil bij het onderscheid tussen origineel en kopie. Bij grafmonumenten is dit namelijk een moeilijke te trekken lijn. Slechts een beperkt aantal monumenten op onze begraafplaatsen zijn unieke kunstwerken. Vanaf de 19de eeuw werden 'modelboeken' uitgegeven met prototypes van graven en grafdecoraties. Nabestaanden kozen uit een gamma van beelden en symbolen die uitdrukking gaven aan de 'unieke' gevoelens van smart, verlies, trouw en liefde. Modelboeken vormen een onuitputtelijke inspiratiebron en hoewel ze meer aanleiding gaven tot interpretatie dan tot imitatie vinden we hierin een verklaring voor de populariteit van sommige funeraire typologieën.

43 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) In de tentoonstelling Catalogi van liefde en smart stelde Epitaaf deze modelboeken tentoon en wierp hiermee een nieuw licht op de creatie van grafmonumenten in de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw. En er zat nog meer in petto. Zowel in de voor als de namiddag waren er rondleidingen op de begraafplaats van Laken: versteende/vervalste emoties. Tot een eind in de 20 ste eeuw spenderen families fortuinen om soms grandioze grafmonumenten te construeren. Maar voor wie zijn deze monumenten echt bedoeld: voor de overledene of de nabestaande? En waar eindigen echte emoties en waar begint pathetiek? 15

44 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Tenslotte was er in de namiddag ook nog een lezing rond het thema van de erfgoeddag: AUTOUR DU FAUX. Daniel Dujeux sprak over een bizar fenomeen: 'de wil om misleid te worden. Aanleiding is het vreemde verhaal van de beroemde Franse wiskundige Michel Charles ( ) die zich liet bedotten bij de aankoop van een collectie brieven en manuscripten. Hij dacht o.a. originele (en in het Frans opgestelde) brieven tussen Cleopatra en Julius Caesar te hebben gekocht! Vervalsing, imitaties en namaaksels en het daarbij horende bedrog zijn verschijnselen van alle tijden en alle streken. Het mag duidelijk zijn dat de vervalser steeds bewust een andere partij probeert te bedriegen. Minder evident is dat sommigen blijkbaar willen bedot worden, dat er zoiets bestaat als de 'wil om bedrogen te worden', collectief of individueel. De uiteenzetting van Daniel Dujeux werd op een enthousiaste en zelfs intrigerende wijze gebracht en wist de toehoorders te boeien. 16 Een kleine evaluatie leert dat Epitaaf vzw op Erfgoeddag een kleine 200 tevreden tot zeer tevreden mensen over de vloer kregen, waarvan een aanzienlijk deel toevallige passanten waren. Daar er een groot aantal gidsen aanwezig was en de bezoekers verspreid kwamen, was er ruimte voor interactie konden we ons enthousiasme duidelijk overbrengen op de bezoekers. Veel onder hen waren bijzonder aangenaam verrast door het museum op zich, ze hadden geen idee van het bestaan van een Museum voor Grafkunst. Dankzij de inzet van alle medewerkers kunnen we ook deze deelname als een succes in onze annalen opnemen.

45 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Verslag Algemene Vergadering Epitaaf Vzw Laken, 3 mei 2010 In 2009 vierde Epitaaf vzw haar 25 jarig bestaan. Er werd toen geschetst hoe de vereniging groeide uit het enthousiasme van een aantal personen. De werking van de vereniging evolueerde na de totstandkoming van de erfpacht van het atelier Salu. Het accent werd verlegd van publiekswerking naar beheer van gebouw en de collecties. Dit volgehouden project is het resultaat van het werk van een groep mensen, die 19 jaar onder leiding stond van dezelfde voorzitter. Marcel Celis vormde, met z n serene verschijning en eruditie, het gezicht van Epitaaf vzw. Op 3 mei 2010 werd op de Algemene Vergadering een belangrijke stap gezet in de geschiedenis van Epitaaf vzw. Na 19 jaar voorzitterschap vond Marcel Celis dat het tijd werd voor een opvolger. Dr. Linda Van Santvoort, jarenlang ondervoorzitter van Epitaaf vzw en erg actief betrokken bij alle activiteiten van Epitaaf, zal de rol van het voorzitterschap overnemen. Ze garandeert het aanhouden de ingezette koers. 17 Linda Van Santvoort en Marcel Celis bij de voorbereiding van Erfgoeddag 2010, foto AMH. Verder veranderde er weinig in de samenstelling van de raad van bestuur. Tim Jansens volgt als penningmeester verder nauwgezet de financiën en Anne Mie Havermans werd opnieuw aangeduid als secretaris. Verdere leden van de Raad van Bestuur zijn: Marcel Celis, Bénédicte Verschaeren, Lode De Clercq, Pol De Prins, Tom Verhofstadt en Pierre Brewee. Evy Van de Voorde en Barbara Daveloose zijn effectief lid. Marcel Celis werd letterlijk in de bloemen gezet voor zijn jarenlange inzet en de manier waarop hij deze taak met enthousiasme heeft vervuld. Steeds had hij de uitbouw van de vereniging en het Museum voor Grafkunst met het Funerair Documentatiecentrum voor ogen, steeds met een warm oog voor de medewerkers, steeds met een oog voor opportuniteiten. Bij het opstellen van een tentoonstelling is hij onontbeerlijk voor de laatste touch of the master. Zelf schuwt hij het zware werk niet in het Museum van Grafkunst. Het doet ons dan ook goed dat hij in ons gezelschap blijft als bestuurslid.

46 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Epitaaf motiveert vrijwilligers Poperinge 02/04/2010 Henri Vandenberghe (foto s en tekst) In Poperinge is de erfgoedcluster divers maar vaak opvallend werkzaam. Na de uitbarsting van een niet te verbeelden stroom van fotomateriaal op Poperinge Verbeeldt, de concurrentie van de volksdevotionele verzameling van Onzen Heertje online, is de stad i.s.m. Epitaaf zonder veel tamtam aan het pilootproject funerair erfgoed begonnen. Of het nu de paasverrijzenis is of de lente, maar de vrijwilligers waren op het kerkhof druk bezig ondergetekende hen kon klissen. Enkele beelden geven het topje van de grafheuvel. 18 Dat ze in Poperinge een echt katholieke begraafplaats (geen kerkhof) hebben is duidelijk te zien, de engel die met de vinger in de lucht verwijst naar de Verrijzenis, het CREDO dat opvallend borg staat voor een gedegen Katholieke Actie input in der tijd. Er is zoveel te leren. Misschien vinden ze nog eens de verdwenen urnen van op de ingangspilaren, misschien wordt er het een en het ander hersteld? Trouwens wat doen die viooltjes op het graf. Als streekgenoot weet je wellicht hoe men ze in het dialect noemt. Penseetjes. Pensez à nous

47 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Vraag aan de lezer: Op de oude begraafplaats van Poperinge (deken De Bolaan Rekhof) staat op het graf van de familie Roelens onderstaande buste. Mogelijk komt deze uit een catalogus. Wie stelt het voor? Is het bedoeld als grafbeeld?... Wie kan hierop antwoorden? Allerlei informatie hierover kan terecht bij; 19 WERKZAAMHEDEN IN HET MUSEUM VOOR GRAFKUNST Onzichtbaar voor het grote publiek, worden er in het Museum voor grafkunst regelmatig werken uitgevoerd. Die gaan van zeer gespecialiseerde restauratiewerken tot doordeweekse klusjes. Deze gebeuren altijd in opperbeste sfeer, en met begeleiding van een gewaardeerde catering. Op de volgende pagina een overzicht in foto s op werkzaamheden tijdens opeenvolgende weekends in maart en april. Hartelijk dank aan de werkers!!!!! (foto s Germaine Nijs).

48 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) 20

49 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. De nieuwe centrale begraafplaats van Borgloon 21 Foto gemeente Borgloon De grote blikvanger in de kranten de laatste weken, was ongetwijfeld de nieuwe centrale begraafplaats van Borgloon. Het geheel, getooid met grasvelden, hagen, struiken en andere aanplantingen, is opgevat als een soort park met mogelijkheid tot bezinning. Vroeger stond er een hoogstamboomgaard op deze locatie en een behoorlijk aantal van deze bomen bleven bewaard voor dit project. Verder werden 140 nieuwe fruitbomen aangeplant en de mensen mogen de as van hun overledenen uitstrooien onder de fruitbomen van deze boomgaard. De gemeente heeft een deal gesloten met vzw De Wroeter, een zorgboerderij in Kortessem: zij komen het fruit plukken.

50 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Natuurlijk maakte men, om de rust en de sereniteit van de begraafplaats te bewaren, de goede afspraak dat er geen fruit geplukt of opgeraapt wordt tijdens uitvaartplechtigheden. Je bent niet verplicht te kiezen voor een uitstrooiing onder de fruitbomen: je kan ook gaan voor een rustplaats in het columbarium, de urnekelder of het urneveld. Foto gemeente Borgloon 22 De namen van de gecremeerden komen op een gedenkmuur te staan. Op de begraafplaats is verder plaats voor 165 traditionele graven en 202 grafkelders. De voorschriften voor de graven zijn heel duidelijk: alle graven moeten even lang zijn en dezelfde vorm hebben, zodat het geheel sober blijft ogen en het onderhoud beperkt blijft tot het maaien van het gras. Kinderen worden begraven in een cirkel in de zogenaamde vlindertuin. Op de begraafplaats is er, zoals de wet trouwens voorschrijft, plaats voor overledenen van alle religies: het kunstwerk dat het geheel zal sieren zal dus symbool staan voor al deze religies en geen traditioneel kruis dragen. De begraafplaats wordt doormidden gesneden door een centrale dreef en afscheidsplechtigheden kunnen plaats grijpen in een daarvoor voorziene overdekte ruimte.

51 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Aantal gevallen van grafschennis daalt Wie de kranten een beetje volgt kreeg de indruk dat het aantal gevallen van grafschennis daalt en Annemie Turtelboom, als minister van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk voor deze materie, heeft dit vermoeden officieel bevestigd. In 2006, 2007 en 2008 werden er respectievelijk 293, 284 en 261 gevallen aangegeven. Dit positieve nieuws wordt jammer genoeg getemperd door de mededeling dat de dader(s) slechts in 10% van de gevallen word(t)(en) opgespoord. In België krijgt Vlaanderen blijkbaar het meest af te rekenen met dit kwalijke fenomeen. Absolute koploper is Oost Vlaanderen, gevolgd door Antwerpen en Vlaams Brabant. Definitieve bescherming voor 24 gedenktekens in de provincie West Vlaanderen Vlaams minister van Onroerend Erfgoed Geert Bourgeois heeft 24 gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog in de provincie West Vlaanderen definitief beschermd. Op Brugse bodem zijn er dat zes. De 'buffelbrug' of Canadabrug met bizons herinnert aan de bevrijding van de stad door de Canadese troepen. Het bronzen beeld van koning Albert I in het Albertpark krijgt eveneens definitieve bescherming. Het Beluik der gefusilleerden op de Kazernevest werd opgericht ter nagedachtenis van dertien terechtstellingen tijden WO I. Ook de gedenktekens van Gustave Pickery op het Gaston Roelandtsplein in Assebroek en op het Kerkplein in Sint Kruis worden definitief beschermd. In Sint Andries geniet de gedenksteen voor oorlogsslachtoffers op de Gistelse Steenweg bescherming. 23 In Beernem worden de Gedenkkapel aan het Bulskampveld en het gedenkteken voor militaire doden en 'zegevierenden' in de Bloemendalestraat beschermd. In Blankenberge geldt dat voor het ereperk met gedenkteken 'Moedersmart' op de stedelijke begraafplaats in de Scharebrugstraat. In Torhout beschermt de minister het gecontesteerde gedenkteken op het Conscienceplein, dat ooit gebouwd werd voor Duitse oorlogsslachtoffers. In Ruddervoorde krijgt het gedenkteken van Karel Laloo in de Torhoutsestraat bescherming. "In West Vlaanderen staan negenhonderd gedenktekens van de eerste wereldoorlog", zegt minister Geert Bourgeois. "Tegen de herdenking van 2014 wil ik er zo veel mogelijk beschermd zien."

52 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Schoonselhof, ereperk R Schoonselhof, foto AMH De rij personaliteiten op het ereperk R van het Antwerpse Schoonselhof groeit snel aan. De laatste die hier werd bijgezet is Bob Davidse ( ), gekend als nonkel Bob. 24 LIDGELDEN EPITAAF 20 gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: iban: be bic : GKCCBEBB met vermelding van naam, adres, e mail, jaartal en één van de hierboven vermelde termen.

53 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TAFOFIEL 004 september 2010 Sinds februari 2010 ontvangt u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox. Wij willen u op deze manier beter en sneller informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Geplande activiteiten 2. Tentoonstellingen 3. Publicaties 4. Cursussen 5. Artikels 6. Verslagen 1 7. Begraafplaatsen in de kijker 8. Bloemlezing uit de pers 9. Lidgelden De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier.

54 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) GEPLANDE ACTIVITEITEN Open Monumentendagen Brussels Hoofdstedelijk Gewest STEEN & Co september u 18u Museum voor Grafkunst, O.L.V. Voorplein 16, 1020 Laken 2 Grafteken van de familie Solvay te Elsene naar ontwerp van V. Horta, foto Linda Van Santvoort De Brusselse open monumentendag 2010 staat in het teken van het materiaal steen en aanverwanten. Voor Epitaaf is dit de uitgelezen kans om een onderdeel van haar collectie in de aandacht te brengen voor het grote publiek. EPITAAF PLAATST GRANIET IN DE KIJKER In 2002 werd het voormalig atelier van steenhouwer aannemer Emile Beernaert aan de begraafplaats van Elsene afgebroken. De gipsen en plannen die er nog aanwezig waren werden in veiligheid gebracht en vonden een onderkomen bij Epitaaf vzw in de voormalige ateliers van Salu. Eén van de pronkstukken van het huis Beernaert was een stalenkast waarin een 150 tal GRANIETSOORTEN worden tentoongesteld. Deze stalenkast neemt Epitaaf vzw als uitgangspunt om het publiek te laten kennis maken met dit uitzonderlijke materiaal dat in de funeraire kunst zijn opgang maakte tijdens het fin de siècle om bijzonder populair te worden aan het begin van de 20 ste eeuw en tijdens het interbellum.

55 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) In een filmmontage geeft Lode De Clercq uitleg bij de technische aspecten van het materiaal. Bénédicte Verschaeren geeft toelichting bij de toepassing van graniet op de begraafplaats van Elsene, waar ondermeer het monument voor de familie Solvay naar ontwerp van Victor Horta een kroonstuk is. (U kan een rondleiding rond dit thema volgen op de begraafplaats van Elsene, onder begeleiding van Bénédicte Verscharen, zie pg. 5). De filmmontage is rijk gestoffeerd met archiefmateriaal (foto s, tekeningen) uit de verzameling van Epitaaf. Uiteraard kunnen de bezoekers ook kennis maken met de stalenkast zelf en met collectiestukken van Epitaaf vzw die verband houden met het thema. Grafteken van de familie Pauwels te Ukkel Dieweg door beeldhouwer Eugene De Breemaecker, foto Linda Van Santvoort. GEEN STEEN ZONDER GIPS Onze trouwe bezoekers en leden weten intussen dat Epitaaf vzw een niet onbelangrijke collectie gipsen modellen (Salu, Beernaert, Houtstont) in haar bezit heeft. Dat onze atelierruimte ook dienst doet als ruimte waar restauraties van gipsen modellen worden uitgevoerd is veel minder bekend. Sinds geruime tijd staat in het atelier een opstelling van twee (nog niet volledig) gerestaureerde gipsen reliëfs van de hand van beeldhouwer Pieter Braecke. Ook deze gipsen plaatsen wij tijdens de Open Monumentendagen in de kijker, met toelichting van Marcel Celis en restaurator Els Jacobs. 3 PIETER BRAECKE ( ) Geboren in het West Vlaamse Nieuwpoort als zoon van een wagenmaker en een herbergierster werd Braecke tot beeldhouwer opgeleid aan de Academies van Brugge (bij Henri Pickery) en Leuven (bij Gerard Vander Linden). Hij was 2 de laureaat van de Grote Prijs van Rome aan de Academie van Antwerpen in Nadien liep hij stage bij ornamentist Georges Houtstont en beeldhouwer Paul De Vigne in Brussel. Pieter Braecke zal zijn hele verdere leven slijten in zijn buitenverblijf in Nossegem en zijn atelier in de Brusselse Noord Oostwijk (hierbij hyperlink naar zijn atelier; Het omvangrijk oeuvre van Pieter Braecke telt een aanzienlijk aantal herdenkingsmonumenten, waaronder het Remy gedenkteken in Leuven (1899), het monument voor de letterkundige Camille Lemonnier in Brussel en de oorlogsgedenktekens van onder meer Oostende, Aarschot, Tongeren en Nieuwpoort.

56 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Opmerkelijk zijn een tiental grafmonumenten, ondermeer op de begraafplaatsen van Sint Jans Molenbeek, en deze van Brussel (Evere) en Sint Joost ten Noode (voor zijn vriend beeldhouwer Guillaume Charlier). Als persoonlijke bijdrage aan de wederopbouw na WO I, maar ongetwijfeld ook ter bestendiging van zijn reeds bij leven deels verdwenen oeuvre, zou Pieter Braecke tussen 1905 en 1928 afstand doen van een aanzienlijk deel van zijn gipsmodellen, ten gunste van zijn geboortestad Nieuwpoort. Het resultaat van de zoektocht van Catheline Metdepenninghen en Marcel Celis naar restanten van deze uitzonderlijke collectie, zal dit najaar het voorwerp uitmaken van een uitvoerig en rijkelijk geïllustreerd M&L Cahier (Vlaamse Overheid, R O Vlaanderen, Onroerend Erfgoed). 4 Deskundigen van het VIOE maakten een fraai en herkenbaar geheel van de fragmenten van het reliëf in gips van April van beeldhouwer P.Braecke, foto Marcel Celis Intussen kon dank zij de inzet van het stadsarchief van Nieuwpoort, een samenwerkingsakkoord worden gevonden met het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) voor de restauratie van alvast twee, zeer zwaar beschadigde gipsmodellen, waaronder een indrukwekkend hoogreliëf en mogelijks het grafteken voor de Molenbeekse kunstschilder Alexandre Hannotiau ( ). De interventie loopt in de werkplaatsen van het voormalig beeldhouwersatelier Ernest Salu, in Laken. Het voormalig atelier Salu Museum voor grafkunst van Epitaaf vzw zal doorlopend open zijn tijdens de OMD op zaterdag en zondag september van 10u tot 18u. OPGELET: 19/09 is een AUTOLOZE ZONDAG in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (tussen 9 19u). Epitaaf is dan enkel met openbaar vervoer te bereiken. Hoe ons te bereiken: slimweg.be/toplocaties/bru_museum_voor_grafkunst

57 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Andere funeraire activiteiten tijdens OMD Hoofdstedelijk Gewest september 2010 Op het programma van OMD te Brussel staan diverse begraafplaatsen in de kijker. Vanwege het onderwerp willen wij alvast sterk aanbevelen: Elsene, rondleiding Hardsteen en graniet op de begraafplaats van Elsene door Bénédicte Verschaeren (enkel in het Frans). Afspraak aan de toegang van de begraafplaats, Boondaalsesteenweg 478, zaterdag 18/09 om 14u en 15u30u. Ook andere begraafplaatsen staan op het programma: Ukkel Dieweg, Brussel (Evere), Ganshoren (oud en nieuw kerkhof) en Laken. Voor meer info verwijzen wij naar de brochure van de Brusselse OMD die u kan downloaden: Open Monumentendag Vlaanderen De vier elementen 12 september 2010 Het thema van deze Vlaamse OMD ligt misschien niet meteen in de lijn van begraafplaatsbezoeken. Toch blijken er een aantal geprogrammeerd o.a. in Ronse, Gent (Ledeberg), Meeuwen Gruitrode (archeologische site), Wellen, Kaprijke, Ledeberg, Oudenaarde, Sint Rochuskerk en Zele. 5 Voor meer informatie : Open Monumentendag Wallonië Les métiers du Patrimoine september 2010 Het thema van de Waalse OMD schenkt aandacht aan ambachten en beroepen die verband houden met restauraties. Het ligt voor de hand dat in dit kader er ruimschoots aandacht gaat naar begraafplaatsen en grafmonumenten en ook steenhouwersateliers. Wij noteren alvast een veelbelovend bezoek aan de begraafplaats van Soignies met de blauwe hardsteen in de kijker, op zondag 12 september om 10u, door Pierre de Mémoire asbl. Voor meer details :

58 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) TENTOONSTELLINGEN Ter zaliger gedachtenis, Nieuw leven voor de oude Poperingse begraafplaats oktober, 4 tot en met 7 november 2010 Gasthuiskapel, Gasthuisstraat 3 te Poperinge In opdracht van de stad Poperinge, met steun van CO7 en dankzij Europese middelen (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling), coördineert Epitaaf vzw een uniek funerair project in Poperinge. Gedreven vrijwilligers zijn er aan de slag om de oude begraafplaats (hoek Deken de Bolaan Rekhof) in kaart te brengen. Elk graf werd gefotografeerd en geïdentificeerd, twee derde van de opschriften is geregistreerd en het biografisch onderzoek is goed op dreef. In de archieven wordt gezocht naar de ontstaansgeschiedenis en de evolutie van deze oude begraafplaats (in 1784 gesticht n.a.v. het decreet Jozef II). Deze activiteiten wekken deze stad der doden als het ware tot leven, en leggen verrassende linken met de stad Poperinge en omstreken bloot. In de tweede fase ( ) zullen de belangrijkste graven een onderhoudsbeurt krijgen, de paden en het groen zullen worden heraangelegd en via bewegwijzering en/of een publicatie zal de begraafplaats beter ontsloten worden voor het brede publiek. De veldwerkers en onderzoekers willen het publiek alvast laten delen in de kennis die ze verzamelden. Een week lang wordt in de Gasthuiskapel te Poperinge een licht geworpen op de verbanden tussen de graftekens, de personen, opdrachtgevers en uitvoerders, materialen en symbolen. Rondleidingen op de begraafplaats zelf maken dit concreet. 6 INTERREG doet grenzen vervagen Medewerkers aan het funerair project Poperinge

59 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Tussen Hemel en Hel Sterven in de middeleeuwen KMKG Jubelparkmuseum Van 02/12/10 tot 24/04/11 open di tot zo van 10:00 tot 17:00 (ma gesloten) Van oudsher is de mens bekommerd om zijn lot in het hiernamaals. Zijn relatie met de dood is in de loop der tijden vrij afwisselend geweest. Waar ziekte en dood in de huidige maatschappij met taboe worden omringd, was de dood in vroegere tijden een bijna dagelijkse ervaring. De tentoonstelling geeft een kijk op 1000 jaar sterven, begraven, rouwen en herdenken. De houding van de middeleeuwse mens tegenover de dood en zijn betrachting om zijn sociale status over de dood heen te bewaren lopen als een rode draad doorheen de tentoonstelling. Inhumaties en grafgiften, de schone slapers van de Middeleeuwen, de afbeeldingen van hel, hemel en vagevuur, illustreren de sensibiliteit voor leven, dood en voortleven. Info op of Museum voor Grafkunst laatste maandelijkse opening van u u. Vanaf april tot oktober is het Museum voor Grafkunst éénmaal per maand geopend, telkens op de laatste zondag van de maand. De laatste maandelijkse openingsdag van 2010 is 26 september. Toegang mét rondleiding: gratis voor leden, niet leden 3 euro. 7 Het museum en het archief zijn natuurlijk ook te bezoeken na afspraak. PUBLICATIES Jaarboek Epitaaf Om diepgaander artikels te kunnen leveren, zal vanaf 2010 de periodiek verschijnen als een lijvig JAARBOEK. Alle leden die zijn aangesloten in 2010 krijgen het jaarboek toegestuurd. Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een kopie verkrijgbaar. Momenteel kan een pakket van 10 nummers van de periodiek aangekocht worden aan de voordeelprijs van 30 euro (zonder verzendingskosten). Informatie: info@epitaaf.org.

60 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) CURSUSSEN Sterven in stijl, een inleiding tot funeraire kunst Docent Stefan Van Camp Heel wat beschavingen zijn ons uitsluitend bekend door hun funeraire monumenten. Ook in de West Europese kunst van de vroege middeleeuwen tot de vroege 19de eeuw nemen graven en andere met de dood gerelateerde kunstwerken zonder twijfel het leeuwenaandeel van de kunstproductie voor hun rekening. Van talloze panelen en sculpturen zijn we ons vaak niet eens meer bewust van hun funeraire oorsprong. In feite is elk middeleeuws kerkgebouw één reusachtig grafmonument. Reliekschrijnen, grafstèles, zerken, epitafen, ploranten, dodenlantaarns, gisanten, dodendansen, martyria, knekelhuizen, mausolea...allemaal getuigen ze van een menselijk verlangen naar eeuwigheid. Maar hun evolutie toont aan dat de houding tegenover de dood tijdens die eeuwenlange periode belangrijke wijzigingen onderging. 8 Eens te meer ligt het scharniermoment in de 14de eeuw. De mens wordt zich plots bewust van zijn individuele karakter. Het realisme doet zijn intrede, waarbij het macabere aspect niet uit de weg wordt gegaan. De dood is een onderdeel van het leven, en dat blijft zo tot de Revolutie en de Romantiek in de 19de eeuw met de aanleg van begraafplaatsen uiting geven aan een nieuwe sensibiliteit. Afb.: De Dood vraagt ook de architect ten dans. Stucreliëf ( ) door J.G. Leinberger. Een onderdeel van de geraffineerde Bamberger Dodendans, in de Heilig Grafkapel van het Michelsbergklooster te Bamberg, foto: Ulli Wunderlich. Aalst Cultuurcentrum De Werf, Molenstraat 51, CODE 1390/9300, 4 woensdagnamiddagen van 14:00 tot 16:30 uur 06/10/ /10/ /10/ /10/2010 Brussel Jubelparkmuseum/KMKG, Jubelpark 10, CODE 1390/1000, 4 woensdagnamiddagen van 14:00 tot 16:30 uur 10/11/ /11/ /11/ /12/2010. In samenwerking met de educatieve en culturele dienst van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis.. Cursusgeld: 46,00 eur 44,00 eur ( 26/+60) 39,00 eur (leden) Inschrijven en inlichtingen via amarant: of

61 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) ARTIKELS Versteende Getuigenissen Digitaal ontsluiten van funerair erfgoed 9 Versteende Getuigenissen, een project rond het digitaal inventariseren en ontsluiten van funerair Erfgoed, werd dit voorjaar voorgesteld. Erfgoedcel Terf (zie verder) nam het initiatief tot het ontwikkelen van een databank die door een onbeperkt aantal gemeenten gebruikt zou kunnen worden. Met de inhoudelijke steun van Epitaaf vzw zette een gespecialiseerd bedrijf, Geo it, de veldwerkfiche van Epitaaf vzw om in heldere digitale formulieren. Deze zijn gekoppeld aan een digitale kaart, zodat met één klik de ligging van een graf zichtbaar wordt. Het geheel wordt beheerd op een centrale server. Voordeel is dat de basisgegevens die verbonden zijn aan een grafteken voor ieder online te consulteren zijn (na goedkeuring van de plaatselijke beheerder). Naast naam, ligging en epigrafie, type en materiaal zijn ook de velden met uitvoerder, sculptuur, symboliek en biografie zichtbaar voor het publiek, inclusief foto s (zie voorbeeld onderaan dit artikel).

62 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Het project werd alvast uitgetest in de Terf regio (Izegem, Roeselare, Ingelmunster, Hooglede, Staden, Moorslede en Lichtervelde). De input vereiste een interdisciplinaire samenwerking en werd gerealiseerd met medewerking van de gemeentelijke diensten. Vrijwilligers hadden een groot aandeel in het verzamelen en ingeven van de gegevens; ze voerden met groot enthousiasme veldwerk uit op de lokale begraafplaatsen. Ook hier bleek weer de noodzaak van de introductie en coördinatie door een deskundige funerair erfgoed. Aanleiding voor de lancering van het project Versteende getuigenissen was het decreet van 2004* dat de Vlaamse gemeenten verplicht om een lijst op te stellen van grafmonumenten met lokaal historisch belang. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het behoud en het beheer van dit lokaal funerair erfgoed. In 2008 sloot de projectvereniging TERF een cultureel erfgoedconvenant af met de Vlaamse gemeenschap. Zeven steden en gemeenten (Izegem, Roeselare, Ingelmunster, Hooglede, Staden, Moorslede en Lichtervelde) stippelden vijf inhoudelijke beleidslijnen uit, met onder andere de zorg voor het lokaal funerair erfgoed. Het doel was het inventariseren en ontsluiten van lokaal funerair erfgoed, wat resulteerde in het project Versteende getuigenissen. Met het project Versteende getuigenissen wordt de kunstmatige grens verbroken tussen roerend en onroerend erfgoed en toont men de voortdurende wederzijdse wisselwerking. Met het verenigen van beide erfgoedvormen bekomt men een meerwaarde. Deze samenhang zit vervat in de titel van het project: Versteende getuigenissen. Deze titel verwijst zowel naar de grafmonumenten op zich als naar het verhaal dat achter elk grafmonument en achter de begraafplaats in zijn geheel schuilt. Het cultureel erfgoed blijft steeds centraal staan. 10 Dit project beperkte zich niet tot het inventariseren en ontsluiten van funerair erfgoed. Om het funerair erfgoed van de TERF regio op een eenduidige manier te beheren stelde de erfgoedcel TERF in samenspraak met de gemeenten een beleidsnota op. Deze beleidsnota bevat een gemeenschappelijke categorie indeling en richtlijnen voor de indeling van het funerair erfgoed in deze categorieën. De opmaak van de lijst ligt volledig in handen van de gemeenten. Meer informatie over het project vindt u op Op volgende pagina vindt u een voorbeeld van de gegevens die online te bekijken zijn. *Decreet betreffende de begraafplaatsen en de lijkbezorging, met latere wijzigingen (B.S., , en ). De regelgeving en de omzendbrieven zijn raadpleegbaar op de website van het Agentschap voor Binnenlands Bestuur: knop begraafplaatsen.

63 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Naam Grafteken Begraafplaats begraafplaats Vandekerckhove Alberic Ingelmunster / Gemeentelijke Ligging Perk: A, Rij: 14, Nummer: 20 Epigrafie Ontwerper Uitvoerder Type Materiaal Stijl Sculptuur Symbolen Op de stèle A V V C V DE FAMILIE ALBERIC VANDEKERCKHOVE R.I.P. Op het rechterpaaltje EEUWIGE VERGUNNING Pouille Jules stèle, vlakke zerk blauwe hardsteen / arduin art deco Ingewerkt Omschrijving: laagreliëf Materiaal: blauwe hardsteen / arduin Onderwerp: iconografie Voorwerpen kruis (/ Christus) Lettersymbolen R.I.P. 11 Biografie Bossuyt, Emma Echtgenote van Alberic Vandekerckhove Vandekerckhove, Alberic Alberic was de zoon van Frederik en Rosalia Desmedt, metser in de Oostrozebekestraat. Alberic wordt als de stamvader van de restaurateursfamilie Vandekerckhove- Monument beschouwd. In 1885 begon Alberic een aannemersbedrijf in de Oostrozebekestraat. Ook renovaties en restauraties werden aangenomen. Zijn zonen Jozef (ingenieur) en Georges kwamen in het bedrijf. Hij was verantwoordelijk voor de restauratie van de kerken in Kanegem, Bavikhove en de St-Barholomeuskerk te Antwerpen. Hij had tien kinderen bij zijn eerste vrouw, Emma Bossuyt, en nog drie bij zijn tweede,camilla Verbeke. Vandekerckhove, Robert Zoon van Alberick Vandekerckhove

64 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) BEGRAAFPLAATSEN IN DE KIJKER Le paradis des Animaux, dierenbegraafplaats te Luik Tekst en foto s Germana 12 La situation unique de notre cimetière dans un cadre verdoyant lui donne un caractère unique pour le repos de votre animal préféré. Notre cimetière est le seul agrée par la région Wallone pour l'inhumation de vos animaux domestiques en Belgique. Il est de plus le SEUL en Europe pour l'inhumation de chevaux; animalier.be. Ooit zag ik een tv reportage over een dierenbegraafplaats. Jaren later kwam de gedachte op om een bezoek te brengen aan zo n begraafplaats. Op internet vond ik een verwijzing naar Le Paradis des Animaux te Luik. Dergelijke begraafplaats mét gebruik van grafzerken zou momenteel uniek zijn in zijn soort. De eerste aanblik van deze begraafplaats deed rommelig aan. Eens gewend aan de smalle padjes was al vrij vlug te zien waarom het een slordige aanblik gaf. We vinden het vanzelfsprekend om op menselijke begraafplaatsen (de nieuwe althans) alles netjes geordend te hebben, er wordt zelfs angstvallig gewaakt op bij wet bepaalde vaste afmetingen. Op deze begraafplaats liggen de grote en kleine dieren naast elkaar. Van de familie muizen tot paarden, ze hebben elk hun zerk; groot, klein, breed, enkel een steen, een urne, al naargelang de zienswijze van de baasjes.

65 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Op de zerken/zerkjes staan veel bloemen. Hier en daar een persoonlijk aandenken. Twee zerken hadden een kruis. Eentje was zelfs versierd met engeltjes. De dag van mijn bezoek waren er vier begrafenissen voorzien. Het dier, in doek gewikkeld, werd in de put gelaten en na het afscheid van het baasje ging de aarde erover. Er is plaats voor begraving, voor asverstrooiing en er is een columbarium, deze laatste vooral voor gevogelte. De organisatie beschikt ook over een lijkwagen; een aangepaste bestelwagen. Momenteel liggen er een duizendtal dieren op het kerkhof van Luik, en de plaats wordt nog uitgebreid. 13 Voor verdere informatie : Paradis des Animaux S.A. Rue des Neuf-Journaux, 250 B-4000 LIEGE (St- Walburge) Téléphone : Télécopie :

66 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Het historische Friedhof in Weimar Tekst en foto s Raoul Verstraeten Weimar is de stad van Schiller en Goethe, van het Bauhaus, Walter Gropius en Henry van de Velde, Nietzsche blies er zijn laatste adem uit. In september 2009 bezochten we deze pittoreske stad. Een wandeling op het historische Friedhof, dat op de werelderfgoedlijst staat van de Unesco, stond bovenaan de agenda, en terecht. De historische begraafplaats in Weimar is een veel bezochte begraafplaats in Duitsland. Duizenden toeristen uit alle delen van de wereld bezoeken er jaarlijks de laatste rustplaats van Goethe en Schiller. Hun graven bevinden zich in de Fürstengruft op het oude deel van de begraafplaats. Daar het oude Jacobsfriedhof overvol was, werd in 1818 een nieuwe en grotere begraafplaats ingewijd in het zuid westen van de stad. Het Neue Friedhof vor dem Frauentore zoals men deze begraafplaats destijds noemde, heeft thans twee namen, namelijk het oudere, beschermde en noordelijk gelegen Historische Friedhof en het Hauptfriedhof, de zuidelijke uitbreiding uit Aan de hoofdingang van het Historische Friedhof werd in 1878 aan de linkerzijde een rouwkapel in neoromaanse stijl opgericht. Vanaf 1921 werd deze fraaie kapel ingericht als gedachteniskape l voor slachtoffers van de eerste wereldoorlog. Ter herdenking van deze oorlogsslachtoffers werd in de kapel een sculptuur opgericht genaamd Heldenglaube, een voorstelling van een treurende soldaat. Dit is een realisatie van de in Weimar geboren beeldhouwer Joseph Heise. Thans oogt de kapel wat verlaten, en een restauratie dringt zich op.

67 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Een met lindebomen beplante centrale laan voert de bezoeker naar de Fürstengruft, gelegen op het hogere deel van het kerkhof. Enkele trappen en vier Dorische zuilen vormen de toegang van dit classicistische gebouw dat ontworpen werd door Clemens Wenzeslaus Coudray en werd voltooid in Wenzeslaus Coudray was sinds 1816 aangesteld als hofarchitect van groothertog Karel August, wiens wens het was om ooit met Goethe en Schiller te worden vereeuwigd in het mausoleum. Daarom werd het lichaam van Schiller, in 1805 begraven op het oude Jacobsfriedhof, op 16 december 1827 ontgraven om te worden bijgezet in de Fürstengruft. Een klein jaar later vond Karel August er ook zijn laatste rustplaats. Het lichaam van Goethe kreeg er in 1832 een plaats naast Schiller in het mausoleum van de Fürstengruft. 15 In zijn boek Tumbas zegt de Nederlandse schrijver Cees Nooteboom hierover het volgende : Het is somber in de crypte waar twee dichters liggen, hun zware, glanzende kisten als twee schepen die elkaar net geënterd hebben. Hier wordt in duisternis geslapen, en alleen zijn ze ook niet, een heel eskader van groothertogen en hertoginnen ligt achter een ijzeren hek om hen heen in opgetuigde karvelen van bijna zwart brons. Ik kijk naar de sarcofaag van Goethes hertog, aan wie de dichter nu nooit meer kan ontsnappen

68 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) De schoondochter van groothertog Karel August, tsarina Maria Pawlowna, dochter van tsaar Paul I, werd niet in het mausoleum van de Fürstengruft begraven. De Russische traditie eiste dat de tsarina in gewijde Russische grond werd begraven. Op haar aandringen werd er voor haar in 1859 een Russisch Orthodoxe kapel gebouwd tegen de zuidelijke muur van de Fürstengruft. Haar lichaam is begraven onder een met bladgoud versierde koepel. Tegen de westelijke muur van het Historische Friedhof vinden we enkele merkwaardige graven, zoals dat van Charlotte von Stein, hofdame van hertogin Amalia van Saksen Weimar. Tussen haar en Goethe ontstond een diepe vriendschap die voor Goethe van zeer grote betekenis is geweest. Ook de graven van de reeds eerder genoemde hofarchitect Clemens Wenzeslaus Coudray en van de componist Johan Nepomuk Hummel, leerling van Mozart zijn bijzonder. Van een geheel ander stilistisch karakter is het monument voor de slachtoffers van de Kapp Putch dat zich op het Hauptfriedhof bevindt. De Kapp Putch was een poging tot staatgreep uit 1920 onder aanvoering van Wolfgang Kapp, die zich richtte tegen de jonge en democratiesch Weimarrepubliek. Het Denkmal der Märzgefallenen is zowat het enige spoor dat Walter Gropius, stichter van het Bauhaus er in 1919 naliet. Het monument, ingehuldigd op 1 mei 1922, herdenkt de Bauhausstudenten die om het leven kwamen vanwege de scherpe kritiek die ze uitten op de rechtse couppoging. Dit protest kreeg vorm in de creatie van een geabstraheerd betonnen plastiek dat associaties oproept van spanning, bedreiging en hevig verzet. Deze hoge abstractie riep bij tijdgenoten uiteenlopende interpretaties, maar ook hevig verzet op. Kort na de machtsovername van de nationaalsocialisten in 1933, werd het als Entartete Kunst aanzien en als gevolg daarvan werd het gedenkteken van Gropius in februari 1936 vernield. In 1946 werd het, zij het in licht gewijzigde vorm, herbouwd. 16

69 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Extravagante pronkgraven en familiemausolea vind je op het Hauptfriedhof niet. Het eerder bescheiden karakter van de vele graven doet evenwel niets af van hun kunstzinnig gehalte. Opvallend zijn de vele graven met een portretmedaillon. In tegenstelling tot andere Duitse begraafplaatsen zijn die op het Hauptfriedhof in grote getallen aanwezig. Wetenswaardig is ook dat Henry van de Velde er in 1909 een grafmonument ontwierp voor de familie Koetschau. 17 Bij de omvangrijke uitbreidingen op het einde van de 19 e en begin 20 e eeuw werd er een crematorium met rouwkapel gebouwd. Het Historische Friedhof is niet de enige interessante begraafplaats in Weimar. Het reeds eerder genoemde Jacobsfriedhof bij de Jacobskirche uit 1200 is het oudste kerkhof van de stad. Daar staat het eerste graf van Schiller en het aan de zuidelijke kerkmuur palende graf van schilder Lucas Cranach de Oude. Ook het Sowjetische Friedhof dat in juni 1945 als Ehrenfriedhof der Roten Armee werd ingewijd in het park aan de Ilm en het het Jüdische Friedhof, behoren tot het culturele erfgoed van de stad. De Klassik Stiftung Weimar is een organisatie die het cultureel erfgoed van de stad beheert. Bij deze vereniging kunnen rondleidingen geboekt worden voor het Historische Friedhof en het Hauptfriedhof: info@klassik stiftung.de en stiftung.de. Bronvermelding : Ewig Forum für Gedenkkultur nr. 2007/4 info@ewig forum.de en forum.de Tumbas Graven van dichters en denkers Cees Nooteboom met foto s van Simone Sassen Uitgeverij Atlas.

70 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) VERSLAGEN Europese Week van de Begraafplaatsen zaterdag 29 mei t/m zondag 6 juni 2010 Leuven kerkhof Vlierbeek, foto Roger Stuyven Ze ligt al een tijdje achter ons, maar graag blikken we nog even terug op de derde editie van de Week van de begraafplaatsen. Overal in Europa stond eind mei begin juni het funerair erfgoed centraal. Ook bij ons in Brussel en Vlaanderen, en dit dankzij de samenwerking tussen vzw Grafzerkje en Epitaaf vzw. Tot onze tevredenheid kunnen we stellen dat het funerair erfgoed in de lift zit. Meer en meer wordt aandacht geschonken aan onze begraafplaatsen en een stijgend aantal steden en gemeentes schreven zich in om hun begraafplaats open te stellen voor het publiek. 18 Negen dagen lang, van zaterdag 29 mei tot zondag 6 juni, stonden gidsen klaar op de verschillende begraafplaatsen om bezoekers mee te nemen op een (gratis!) tocht langsheen de grafmonumenten. Naast rondleidingen over het (kunst)historische en het ecologische aspect, werden er ook activiteiten op en rond de begraafplaats georganiseerd, waarbij dichters, regisseurs en acteurs, tentoonstellingmakers en muzikanten waren betrokken. In zijn totaliteit namen meer dan 1000 mensen deel aan een of andere activiteit. Met 879 bezoekers op 44 rondleidingen, komt men op een gemiddelde van 20 deelnemers per rondleiding. Hier en daar werd dit aantal ruim overschreden, met als absolute hoogtepunt de nocturne in Brugge op de centrale begraafplaats. Daarbij waren er 220 bezoekers aan de tentoonstellingen. De organisatoren kijken met een tevreden blik terug en hopen natuurlijk dat de stijgende trend zich blijft verderzetten.

71 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Lokeren stedelijke begraafplaats, foto Barbara Daveloose Gent Westerbegraafplaats, foto Barbara Daveloose 19 Menen Duitse oorlogsbegraafplaats, foto Barbara Daveloose Sint Amandsberg Campo Santo, foto Barbara Daveloose

72 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t. funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Ontwijde kerk in Ulbeek wordt overdekte begraafplaats Sinds 1938 staat de Sint Rochuskerk in Ulbeek leeg. Bij archeologische opgravingen in 1998 werden resten gevonden van een romaanse en een gotische kapel, alsook 60 skeletten. Deze skeletten zouden opnieuw in de kerk begraven worden, maar er is ook ruimte voor nieuwe doden: links en rechts van de middengang is er plaats voor 20 grafkelders die plaats zouden bieden aan 40 personen en er wordt tegen de muur een columbarium gepland voor 21 urnen. De werken zijn nog maar pas opgestart en architect Stefan Vantilt schat dat men ongeveer anderhalf tot twee jaar nodig zal hebben. Glazen vloeren en opengebroken zijramen waar geen glas of deur meer in gezet wordt, maken dat het geheel zal baden in een zee van licht die de bezoekers automatisch naar de grafkelders en het columbarium zal lokken. 20 De totale onkosten worden geschat op 1 miljoen euro. Wie een klein beetje een idee wil krijgen van het eindresultaat gaat op Open Monumentendag maar eens een kijkje nemen: de kerk opent op 12 september de deuren van 10 tot 18 uur. Overvloedige regenval veroorzaakt verzakte graven op het kerkhof van Zwijnaarde Op het kerkhof van Zwijnaarde bij Gent zijn de afgelopen weken ongeveer dertig grafzerken verzakt door de overvloedige regenval. Verschillende grafzerken op het oude kerkhof aan de kerk staan scheef verzakt, andere zijn voor een stuk in de grond verdwenen. Eén zerk brak zelfs doormidden. De overvloedige regenval van de afgelopen weken hield lelijk huis op het terrein langs de kerk. Opmerkelijk is dat het vooral de recentere graven zijn die verzakten en dat de oude graven relatief standhielden. Zie ook deze link: begraafplaats.php tvlaanderen.be/artikels/kortnieuws gras zaaien kerkhof grafverzakkingen

73 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) Westlede wil overledenen oplossen Onlangs haalde resomatie even de krantenkoppen, een milieuvriendelijke manier van cremeren waarbij een lichaam wordt opgelost in een chemische vloeistof. Een korte maar duidelijke uitleg bij dit proces vindt u op volgende pagina: De uitvaartsector had deze mogelijkheid aangekaart bij bevoegd minister Bourgeois. Crematoriumbeheerder Westlede wil in Aalst starten met resomatie wanneer Bourgeois toestemming zou geven om dit procédé in praktijk te brengen. De Raad van Bestuur van Westlede houdt de evoluties in Canada en de Verenigde Staten van Amerika in ieder geval nauwlettend in het oog. In Aalst bestaat er al jaren heisa rond het nog te bouwen crematorium: buurtbewoners verzetten zich tegen het eerste plan om het crematorium te bouwen in de Hoezekouter, naast de bestaande begraafplaats, met het argument dat het crematorium de lucht zou verontreinigen. Het stadsbestuur besliste dit voorjaar om het crematorium dan maar naast het nieuwe industrieterrein op de Siesegemkouter in te planten. Bij resomatie wordt de lucht niet verontreinigd en het argument van luchtvervuiling zou dan ook niet meer opgaan: deze nieuwe techniek zou een crematorium op de Hoezekouter dus mogelijk maken, maar het stadsbestuur heeft na het protest definitief gekozen voor de Siesegemkouter. De actiegroepen Raldes en vzw Red de Erpe en Siesegemkouter verzetten zich echter tegen het inpalmen van dit gebied dat volgens hen een waardevol stuk groen is en geen stedelijk gebied waarop je zo maar fabrieken of een crematorium of ander bouwwerk kan neerzetten: deze actievoerders eisen dat er met geen vinger geraakt wordt aan deze kouter. Wordt ongetwijfeld vervolgd. 21 Begraafplaatsen worden niet vergeten door de gemeenten, enkele voorbeelden De stad Eeklo wil tegen Allerheiligen de begraafplaats Balgerhoeke opfrissen: paden worden aangelegd, bomen geplant, strooiweide en columbarium krijgen een opknapbeurt, een afscheidszuil wordt neergezet en men gaat op zoek naar uniformiteit op de begraafplaats Watou, het dorp dat we kennen dank zij de jaarlijkse poëziehappening, plant een nieuwe begraafplaats maar stuit op weerstand van de overheid daar deze begraafplaats in een beschermd landschap komt te liggen Tot 1 oktober kan je het renovatieplan van de begraafplaats van Kaulille (Bocholt) gaan bekijken: nieuwe voetpaden, meer groen en zitbanken, extra watertappunten en een overdekte afscheidsruimte zijn het streefdoel Oostvleteren heeft van de overheid groen licht gekregen voor een nieuwe, centrale begraafplaats Kampenhout saneert de begraafplaats van deelgemeente Buken. Een kinderperk, een urnenveld, een columbariumzuil, een strooiweide met afscheidstafel, groenaanplantingen en een zitbank staan op de agenda.

74 Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) 22 Kerkhof Laken, foto Anne Mie Havermans Het graf van Ernest Salu III, met de beeltenis van Ernest Salu I, ontworpen en uitgevoerd door Ernest Salu II, met het dochtertje van Salu II dat bloemen aanbiedt. LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: iban: be bic : GKCCBEBB met vermelding van naam, adres, e mail, jaartal en één van de hierboven vermelde termen.

75 TAFOFIEL 005 oktober 2010 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Geplande activiteiten 2. Publicaties 3. Begraafplaatsen in de kijker 4. Bloemlezing uit de pers 5. Lidgelden 1 De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein 16 info@epitaaf.org 1020 Brussel (Laken)

76 ACTIVITEITEN Viering Marcel Celis Twintig jaar lang was Marcel Celis voorzitter en boegbeeld van Epitaaf vzw. In november 2010 gaat Marcel op pensioen en vertrekt hij naar het hoge noorden. Epitaaf vzw nodigt u uit om hem uit te wuiven bij een glaasje. Iedereen is welkom! 2 Zaterdag 30 oktober u Museum voor Grafkunst Wie aanwezig zal zijn op de receptie, graag een seintje vóór 26 oktober info@epitaaf.org

77 Lendennamiddag voorafgaand aan de viering van Marcel Celis: een demonstratie beeldhouwen met puntpasser, zaterdag 30 oktober vanaf 14u-18u Museum voor Grafkunst, voormalig atelier Salu O.-L.-Vrouwvoorplein Laken 3 Zaterdag 30 oktober geeft Sofie Verheyen vanaf 14u een demonstratie van beeldhouwen. Op die manier wordt duidelijk hoe het uitgesteld alaam van Ernest Salu werd gehanteerd. Sofie Verheyen is meester in het kunstambacht steen en beeld. Ze focust op figuratief gekapte beelden in natuursteen, dit hoofdzakelijk in opdracht als grafbeeldhouwer, portrettist of animalier. Daarnaast creëert ze een eigen oeuvre waarmee ze af en toe tentoonstelt.

78 TENTOONSTELLINGEN Eeuwig vergund? Funerair erfgoed in Poperinge Tentoonstelling en voorstelling van de databank van de oude begraafplaats van Poperinge oktober en 4-7 november 2010 van 13 tot 17 uur Gasthuiskapel Gasthuisstraat 1a 8970 Poperinge Toegang gratis 4 Een groep gedreven vrijwilligers ging de uitdaging aan. Ze fotografeerden alle graftekens, ontcijferden de opschriften, interpreteerden een veelheid aan symboliek en deden uitvoerig biografisch onderzoek. De verzamelde gegevens werden systematisch opgenomen in een databank. De tentoonstelling belicht de verbanden tussen de graftekens, de personen, de opdrachtgevers en uitvoerders, de materialen en de symbolen. De databank zal er te consulteren zijn. Dit uniek project kwam tot stand op initiatief van de stad Poperinge en CO7. Het kon worden uitgevoerd dankzij de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) en INTERREG. Epitaaf vzw coördineert het project. Meer info: Stadsarchief Poperinge - stadsarchief@poperinge.be Rondleidingen op de tentoonstelling op 6 en 7 november om 14 u., 15 u. en 16 u. Rondleiding op de oude begraafplaats, hoek Rekhof-Deken de Bolaan, op vrijdag 5 november om 14 u., zonder inschrijving, 3 euro.

79 De vrouw in de funeraire kunst Fotografie Raoul Verstraeten 5 ART GALLERY Z Knokke Heist Van 2 oktober tot en met 28 november. Enkel op zaterdag, zondag en feestdagen van 11 tot 19 uur. In deze tentoonstelling staat het beeld van de vrouw in de funeraire kunst centraal. Verstraeten zoekt er het melancholische en poëtische beeld op van de vrouw in de funeraire plastiek. ART GALLERY Z Zeedijk 625 Knokke-Heist

80 soul~searching door Mused Renaissance Afscheidscentrum van de Westerbegraafplaats, Palinghuizen 143 te Gent zaterdag 30 oktober tot en met maandag 1 november 2010 van 10 tot 18 uur (gratis toegang) 6 (PatrickDS - De fotoreeks soul~searching wordt gepresenteerd op een tijdstip en op een locatie die het onderwerp een extra dimensie geven: tijdens het Allerheiligen-weekend en in een uniek neoklassiek gebouw. De strak ingelijste fotoʼs - 60 x 40 cm groot - werden in mei van dit jaar opgenomen op dezelfde plek waar ze nu worden tentoongesteld: de Gentse Westerbegraafplaats. soul~searching heeft niet de intentie om een overzicht te geven van de (kunst)historische grafmonumenten, standbeelden en andere kunstwerken die deze unieke dodentuin bevolken. De poëtische fotoreeks is veeleer een verrassende kijk op de schoonheid van sculpturale details, een wandeling te midden van kunst en natuur, een ontmoeting met oude vrienden van brons en marmer, een zoektocht naar de stilte van de ziel... de tentoonstelling kwam tot stand dankzij de steun van Stad Gent - SintLucasAcademie - Dela funerals bvba.

81 STUDIEDAG Brugs funerair erfgoed donderdag 25 november 2010 Vriendenzaal Musea Brugge (Groeningemuseum), Dijver 12 te 8000 Brugge 7 Programma: 09u00 koffie 09u25 verwelkoming door Bernard De Cuyper, schepen voor bevolking, burgerlijke stand en groen 09u30 Leven na de dood. Onderhoud van grafmonumenten, door Brecht Lagae (Monumentenwacht West-Vlaanderen) 10u15 Graven, grafmonumenten en grafsymboliek, door Ronald Van Belle (deskundige vlakke grafmonumenten en memorietaferelen met persoonsafbeeldingen) 11u00 koffie 11u30 Neogotiek op de Brugse begraafplaatsen, door Jean Van Cleven (Bethunianum) 12u15 broodjesmaaltijd 13u30 Funerair groen in Brugge, door Heidi Goeminne en Patrick Cardinael (Groendienst Brugge) 14u15 Het Brugs funerair erfgoed anders bekeken. Verslag van een uitgebreid archiefonderzoek. door Stefanie Hap (kunstwetenschapster specialisatie bouwkunst en een minor archeologie) 15u00 koffie 15u15 Spirituele landschapsarchitectuur door Andy Malengier (landschapsarchitect) 16u00 einde 20 euro (studenten 15 euro), inclusief broodjeslunch en teksten sprekers Inschrijven via of benoit.kervyn@brugge.be Bedrag storten op rekeningnummer van de Burgerlijke Stand Stad Brugge BE , met de mededeling studiedag Funerair erfgoed en naam.

82 PUBLICATIES Jaarboek Epitaaf Om diepgaander artikels te kunnen leveren, zal vanaf 2010 de periodiek verschijnen als een lijvig JAARBOEK. Alle leden die zijn aangesloten in 2010 krijgen het jaarboek toegestuurd. Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een kopie verkrijgbaar. Momenteel kan een pakket van 10 nummers van de periodiek aangekocht worden aan de voordeelprijs van 30 euro (zonder verzendingskosten). Informatie: info@epitaaf.org. 8

83 Pieter Braecke ( ): Als de ziele luistert Catheline Metdepenninghen & Marcel M. Celis m.m.v. Françoise Aubry, Marjan Buyle, Linda Van Santvoort & André Possot 9 In november verschijnt M&L Cahier 18, een uitgave van Ruimte en Erfgoed. Meer dan 70 jaar na het overlijden van Pieter Bracke ( ), vormt dit Cahier de eerste monografie over deze beeldhouwer, zijn leven en oeuvre, zijn opdrachtgevers en artistieke impact, maar ook de dramatische teloorgang van een uitzonderlijk ensemble gipsen beeldmodellen. Een uitvoerige en geïllustreerde Catalogue raisonné reconstrueert dit heden zwaar gehavend maar nog steeds representatief ensemble. In 1928, tien jaar voor zijn overlijden en ruim 70 jaar oud, schenkt de beeldhouwer Pieter Braecke aan zijn Westvlaamse geboortestad Nieuwpoort een groot aantal originele gipsmodellen van zijn beelden en reliëfs, samen met zijn talrijke erediploma s en -medailles. Ze vinden een onderkomen in een daartoe opgericht museum in de heropgebouwde stadshal, later in het Kasteeltje. Zijn leerjaren aan de Stedelijke Academie van Brugge bekostigt Pieter Braecke met praktische ervaring in het atelier van de Brugse beeldhouwer Hendrik Pickery. Aan de Stedelijke Academie van Leuven vervolmaakt hij zijn opleiding bij de beeldhouwer Gerard Vander Linden. In Brussel bouwt hij verdere ervaring op in het atelier van de Franse ornamentist Georges Houtstont. Het zijn nochtans de vier jaren die hij als praticien doorbrengt in het Brusselse atelier van Paul De Vigne, die zijn stijl, zijn kunstopvattingen en zijn artistiek entourage in grote mate zullen bepalen.

84 Vanaf ca 1890 gevestigd in de Brusselse randgemeente Sint-Joost-ten-Node, einde 19de eeuw een artistiek broeinest, wordt hij opgenomen in de kunstmiddens rond de mecenas Henri Van Cutsem. Het is mogelijk dat hij in deze kringen architect Victor Horta ontmoet, met wie hij een levenslange samenwerking en vriendschap aanknoopt. Herhaaldelijk gelauwerd zijn ondermeer hun bijdragen voor de Belgische paviljoenen op de wereld- en internationale tentoonstellingen van Turijn 1902, Milaan 1906 en Parijs Braecke blijkt een solitaire, zwijgzame maar harde werker en een aanzienlijk deel van zijn oeuvre maakt weinig opvallend deel uit van architecturale ensembles. Tijdens zijn lange carrière vergaart hij nochtans internationale naam en faam. De Eerste Wereldoorlog zet een rem op zijn activiteiten en herleidt zijn West-Vlaamse geboortestad tot een puinenveld. Zijn oorlogsgedenktekens voor Court-Saint-Etienne, Opwijk, Ath, Oostende, Aarschot, Nieuwpoort, Tongeren en Nossegem getuigen op ruim 60-jarige leeftijd van een herwonnen elan. Uitschieter vormt het IJzermonument, bij de historische sluizen die de omgevende vlakte in 1914 blank zetten en de vijandelijke opmars stuitten. Een niet minder waardevol aspect van zijn oeuvre vormen het handvol grafmonumenten, waarmee ondermeer de relatie gelegd wordt met de schrijver Herman Teirlinck en de vriendenkring van Pieter Braecke, die nooit zijn eenvoudige afkomst en Vlaamse origine zou verloochenen. 10 Tijdens de Open Monumentendagen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bezochten meer dan 200 mensen het Museum voor Grafkunst te Laken. Daar konden o.m. de twee gerestaureerde gipsen van Braecke worden bewonderd, die ter plaatse door twee restaurateurs van het VIOE waren behandeld. B E S T E L L E N U ontvangt het boek (360pg, 21x29,7cm) automatisch na overschrijving van 50 euro op rekening nr van: Vlaamse Overheid - Ruimte & Erfgoed Koning Albert II-laan 19 bus Brussel met vermelding: M&L Cahier 18 - Pieter Braecke Info: diane.torbeyns@rwo.vlaanderen.be, tel

85 soul~searching en metamorphosis door Mused Renaissance Na de tentoonstellingen, ook de boeken Ter gelegenheid van de tentoonstellingen soul~searching (2010) en metamorphosis (2009) zijn twee gelijknamige fotoboeken verkrijgbaar. metamorphosis toont 16 foto's die in december 2008 werden gemaakt op de Centrale Begraafplaats van Brugge; soul~searching bevat 36 foto's die in mei 2010 zijn opgenomen op de Gentse Westerbegraafplaats. In tegenstelling tot het zeer gedempte licht en de bijna-afwezigheid van kleur in de "metamorphosis"-reeks toont "soul~searching" het levendige spel van zonlicht en schaduw op architecturale en sculpturale details in een zeer mooi kleurenpalet. Beide boeken werden door de auteur van de fotoreeksen samengesteld, van enkele poëtische teksten voorzien en door een professionele drukkerij afgewerkt. Deze uitgave in eigen beheer is niet in de handel verkrijgbaar. 11 "I believe in the imagination. What I cannot see, is infinitely more important than what I can see" (Duane Michals) Mused Renaissance is gegroeid vanuit de fotografische zoektochten van Patrick De Smet, in een vorig leven classicus en egyptoloog, nu voltijds artistiek fotograaf. De beelden die met de camera worden gemaakt zijn picturaal en poëtisch opgevat. Licht en schaduw in zijn foto s roepen vaak sfeer, stilte, en diepe gevoelens op bij de toeschouwer. Mused Renaissance maakt zo goed als nooit recht-toe recht- aan foto's, maar probeert momenten uit een ongeschreven verhaal, beelden uit een droom, het onzichtbare achter het zichtbare weer te geven. ( metamorphosis: 28 x 21,5 cm, 16 kleurenfotoʼs, 20 blz., prijs: 40 (verzending inbegrepen) soul~searching: 28 x 21,5 cm, 36 kleurenfotoʼs, 40 blz., ingebonden, met kaft en omslag, prijs: 90 (verzending inbegrepen). Bestellen kan door het overschrijven van het juiste bedrag op van Patrick De Smet, met duidelijke vermelding van titel(s), aantal exemplaren, uw naam en volledig adres. Een week na ontvangst van het bedrag worden de boeken bij u thuis bezorgd. Verdere inlichtingen kunt u krijgen bij de auteur zelf (tel of udjat@udjat.net).

86 BEGRAAFPLAATS IN DE KIJKER De gezusters Brönte en de St.-Michael & All Angels Church in Haworth, Tekst en foto s Evy Van de Voorde Het dorpje Haworth is één van de grootste toeristische trekpleisters in Yorkshire (U.K.), met als hoogtepunt het Brontë Parsonage Museum. In deze voormalige pastorie woonde en werkte vanaf 1820 de familie Brontë. Charlotte, Emily en Anne Brontë zijn wereldwijd gekend als de auteurs van onder meer Jane Eyre en Wuthering Heights. 12 Het Brontë Museum werd geopend in 1895, en bevond zich toen nog op de bovenste verdieping van de bank in Haworth. De Parsonage zelf, het huis waar de Brontës hadden gewoond, bleef tot aan de verkoop in 1928 gebruik als pastorie. Vanaf 1928 richtte men daar het Brontë Parsonage Museum in. Dat museum ligt vlak naast het stemmige kerkhof bij de St.-Michael & All Angels Church.

87 De familie Brontë ligt zelf niet begraven op dit kerkhof, maar in een familiekelder in de zuidoostelijke hoek van het kerkje, vlakbij de Brontë-kapel. Hier rusten ook Emily ( ) en Charlotte ( ). Anne ( ) overleed in Scarborough en ligt daar begraven. Na de afbraak van de kerk in 1879 bleef alleen de toren over. Gelukkig liet men de grafkelder van de Brontës ongemoeid. De nieuwe kerk, ingewijd in 1881, werd op exact dezelfde plaats opgetrokken. 13 Tussen 1840 en 1850 vonden op het kerkhof rond de St.-Michael & All Angels Church begrafenissen plaats. De gemiddelde levensduur bedroeg amper 25 jaar en slechts 59 % van alle kinderen werden ouder dan zes jaar.

88 Toen al raadde de General Board of Health aan om het overvolle kerkhof te sluiten. Het gebruik van vlakke grafzerken verhinderde de plantengroei, toen nodig geacht voor het ontbindingsproces. De Brontë grafkapel in de kleine kerk. Ingewerkt in de kerkvloer, herdenkt een koperen grafplaat Emily en Charlotte Brontë. De grafkapel bevindt zich niet ver van de koorbank waar de familie Brontë zat tijdens de misvieringen. 14 Bovenstaande foto geeft een zicht op een gedeelte van het kerkhof, met op de achtergrond het Brontë Parsonage Museum. In de kerkmuur herinnert een gedenksteen aan de vroegere doorgang naar het kerkhof, die ook door de zusjes Brontë werd gebruikt. Na hun overlijden werden zij langs diezelfde doorgang overgebracht naar de familiekelder in de St.-Michael & All Angels Church. Bronnen: Dinsdale, Ann & White, Kathryn, 1998, Brontë Paronsage Museum, Haworth. A Souvenir GuideDinsdale, Ann, 2007, The Brontë Connection

89 BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t. funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Graven van luchtvaartpioniers Stampe en Ivanow in ere hersteld jaar geleden kwamen de luchtvaartpioniers Leon Stampe en George Ivanow om bij een testvlucht met een nieuw type bommenwerper. Luchtvaartprominenten uit heel Europa kwamen afgezakt naar Deurne toen beide mannen naast elkaar begraven werden op de begraafplaats Sint-Rochus in Deurne-Zuid. Na de sluiting van de begraafplaats werden de naamplaten van de grafzerken van Stampe en Ivanow overgebracht naar het Stampe en Vertongen museum, een museum dat vooral oog heeft voor historische vliegtuigen. Daar werden de grafplaten permanent tentoongesteld, maar de graven bleven heel die tijd verwaarloosd achter. Daar is nu verandering in gekomen. Het museum liet replica s maken van de naamplaten en de stad Antwerpen liet de graven restaureren door arbeiders van het sociaal tewerkstellingsproject Levanto. De graven zijn vrij te bezoeken achter de kerk in de Sint-Rochusstraat.

90 Drie vijvers op nieuwe begraafplaats van Eernegem Onze begraafplaatsen veranderen meer en meer van uitzicht. Gemeenten en steden inventariseren hun funeraire erfgoed en beschermen en bewaren de waardevolle grafmonumenten, maar de concessies die ten einde gelopen zijn en niet voldoen aan de selectiecriteria worden onverbiddelijk geruimd. Meer en meer wordt gekozen voor een groene aanpak : vrijgekomen ruimtes en uitbreidingen worden gevuld met wandelpaden, zitbanken, bomen en kabbelend water, het model van de parkbegraafplaats wordt meer en meer de nieuwe norm. Eernegem is geen uitzondering op deze trend: de uitbreiding en vernieuwing van de begraafplaats, die van start gaat in het voorjaar van 2011, bestaat uit veel groen, drie vijvers en een nieuw dienstgebouw aan de ingang. De vijver die het dichtst bij de huidige begraafplaats ligt krijgt in het midden een grote aula, bestemd als afscheidsruimte. In het midden van de tweede vijver komt een urnenveld en de derde vijver zal dienst doen als strooivijver. Dit alternatief voor de klassieke strooiweide, ook wel eens donatorium genoemd, blijkt meer en meer deel uit te maken van verschillende vernieuwingen en uitbreidingen. In Kortrijk is men begonnen met de bouw van het nieuwe crematorium Uitzicht : achter het gebouw is plaats voorzien voor een strooiweide, een columbarium, een urnenveld en een strooivijver. 16 LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: iban: be bic : GKCCBEBB met vermelding van naam, adres, , jaartal en één van de hierboven vermelde termen.

91 TAFOFIEL 006 maart 2011 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Ledenactiviteiten 2. Openingsdagen Museum voor Grafkunst 3. Oproep: kindergravenproject 4. Tentoonstelling: Tussen hemel en hel 5. Week van de begraafplaatsen Publicaties 7. Bloemlezing uit de pers 1 8. Lidgelden De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein 16 info@epitaaf.org 1020 Brussel (Laken)

92 LEDENACTIVITEITEN Bezoek aan de ondergrondse galerijen van Laken, met architect Barbara Pecheur 3 april 2011, u, afspraak in het Museum voor Grafkunst gratis ledenactiviteit Zicht op één van de gangen van de grafgalerijen van Laken, foto door Georges De Kinder 2 De stadsuitbreiding van Brussel en de bevolkingstoename van Laken confronteerde het gemeentebestuur van Laken halfweg de jaren 1870 met plaatstekort op het kerkhof. Naar voorbeelden in Zuid-Europa gaf schepen van openbare werken, ingenieur Emile Bockstael, de aanzet (1868) tot een net van grafgalerijen, ondergronds en gekoppeld aan bovengrondse monumenten. De galerijen bestaan uit 4061 nissen voor individuele doodskisten en grote uitzonderlijke grafkelders voor de grote families uit het Brusselse zoals Bockstael, Poelaert, Van Volxem, De bouwwijzen zijn erg gevarieerd : structuren in bakstenen metselwerk of in gewapend beton, metalen profielen, bekleding in imitatie natuursteen of in natuursteen, Het oudste deel van de galerijen, met inbegrip van de bovengrondse monumenten die ermee verbonden zijn, werd als monument beschermd op 6 februari Het oudste en grootste gedeelte van de galerijen is momenteel gesloten voor het publiek vanwege de degradatie van de constructie die de stabiliteit in gevaar brengt en schade veroorzaakt aan de beeldhouwwerken en grafstenen. Dit probleem wordt vooral veroorzaakt door waterinfiltratie. Barbara Pecheur van het architectenbureau Origin is de perfecte gids, daar zij betrokken is bij de op handen zijnde restauratie. Warm aankleden, en indien u over een werkhelm beschikt mag u die meebrengen. Leden schrijven in op: info@epitaaf.org

93 Funeraire uitstap naar Doornik 5 juni 2011, gratis voor leden, 7 euro voor niet-leden De directe aanleiding voor deze uitstap is de opening in 2010 van 'La Morgue, Conservatoire Tournaisien du Funéraire': een centrum rond funeraire gebruiken in de streek van Doornik. Op initiatief van Jacky Legge -expert in funerair erfgoed in het zuiden des lands- vormde de gemeente het oude dodenhuisje op het Cimetière du Sud om tot een klein museum. We krijgen van de heer Legge persoonlijk een rondleiding in het nieuwe centrum. In Wallonië werd in 2009 een nieuw decreet over begraafplaatsen en lijkbezorging goedgekeurd. Daarin wordt ook voor het eerst uitdrukkelijk aandacht besteed aan het behoud van het funerair erfgoed. Dé autoriteit ter zake, Xavier Deflorenne, is bereid om op dezelfde dag een lezing over deze materie te geven. Programma 10u30-11u30: Rondleiding in 'La Morgue, Conservatoire Tournaisien du Funéraire' 11u30-13:00: Bezoek aan het Cimetière du Sud 13u00-14u20: Lunchpauze, al dan niet met de groep 14u30-16u00: Lezing over de nieuwe regelgeving rond begraafplaatsen in Wallonië (Maison de la Culture de Tournai) 3 Affiche voor verhuur van rouwsjaals voor 24 uur, La Morque, foto J.Legge Praktische afspraken * 10u25: Afspraak aan de ingang van het Cimetière Du Sud, Chaussée de Willemeau 135 (1,8 km van stadscentrum, 3 km van station) * 14u25: Afspraak aan het Maison de la Culture, Esplanade George Grard, Boulevard des Frères Rimbaut 2 (1 km van centrum) - De rondleidingen en de lezing zullen in het Frans plaatsvinden, maar men heeft ons beloofd rekening te houden met mensen met een beperkte kennis van het Frans. - Zowel de rondleiding als de lezing worden gratis aangeboden aan de leden van Epitaaf. Inschrijven is echter verplicht: graag voor 31 mei een mail met aantal deelnemers naar info@epitaaf.org. Ook niet-leden zijn welkom, gelieve dan 7 euro per persoon over te schrijven op Epitaaf kan bemiddelen bij carpooling naar Doornik. Gelieve dit expliciet in uw mail te vermelden. We willen ook graag voor de deelnemers een plaats in een bescheiden restaurant reserveren in de nabijheid van de plaats waar de lezing zal plaatsvinden. Wil ook dit in uw mail vermelden.

94 OPENINGSDAGEN MUSEUM VOOR GRAFKUNST IN april (11u tot 16u) Op deze dag brengen de leden een exclusief bezoek aan de ondergrondse galerijen, niet-leden kunnen het Museum voor Grafkunst gratis bezoeken. 4 1 mei Erfgoeddag Er zal worden gefocust op weldoenersgraven, waarop weldadigheid expliciet wordt vermeld of waarbij de iconografie expliciet verwijst naar armoede. 29 mei (11u tot 16u) Diegenen die Erfgoeddag misten krijgen de kans om de tentoonstelling alsnog te bekijken. Ter gelegenheid van de week van de begraafplaatsen, wordt die dag ook een rondleiding voorzien op het kerkhof van Laken, door Linda Van Santvoort. juli en augustus niet open september OMD Brussel: Conservatie en restauratie Epitaaf was doorheen de jaren betrokken bij tal van restauraties; van het atelier Salu en van graftekens zoals dat van Marie Pleyel (bovenstaande foto), architecten Suys, de familie Ghemar en van burgemeester Weyns de Rocourt. 2 oktober (11u tot 16u) Op deze dag is het Museum voor Grafkunst en het funerair documentatiecentrum gratis te bezoeken.

95 OPROEP: kindergravenproject Anne-Flor Vanmeenen Het Centrum Morele Dienstverlening Gent werkt met de steun van de dienst erfgoed van het provinciebestuur Oost-Vlaanderen aan een project over kindergraven. Dit zal resulteren in een fototentoonstelling rond kindergraven midden 2011, die daarna in afgeslankte vorm kan uitgeleend worden als reizende tentoonstelling. In het kader van dit project voeren wij een vooronderzoek en gaan we na welke begraafplaatsen in Oost- Vlaanderen (nog) beschikken over relevant funerair erfgoed. Concreet zijn we wat begraafplaatsen betreft op zoek naar: - foetusweides - gedenkteken of plaats voor anoniem begraven kinderen - oud en/of recent perceel speciaal bestemd voor kindergraven - bijzondere projecten rond kindergraven (rond vormgeving, aankleding) of plannen daartoe (bv. paddenstoelurnen op de Westerbegraafplaats Gent) Meer specifiek zoeken we merkwaardige kindergraven, die opvallen omwille van kunsthistorische reden (bv. aparte vormgeving, mooi bewaarde sculptuur, bijzonder grafschrift, oude ijzeren kruisen, ) of omwille sociale reden (apart verhaal achter het graf bv. meerlingengraf, onnatuurlijke dood van het kind die de gemeenschap toentertijd geraakt heeft, ). 5 Omdat er op het vlak van kindergraven zowel lokaal als (inter)nationaal amper onderzoek gedaan is of gepubliceerd is, zijn ook andere aanvullende verwijzingen welkom. We denken daarbij aan: - literatuur, neerslag van onderzoek, - fotomateriaal (oud of recent) van graven - verwijzingen naar relevante personen (gidsen, volkskundigen, gewezen uitvaartondernemers, kortom mensen die iets kunnen vertellen omtrent uitvaartrituelen van vroeger of over de graven zelf) Kortom, als u denkt dat iets van tel kan zijn in onze zoektocht, aarzel niet om ons iets te laten weten. We zijn dankbaar voor alle medewerking en zullen u daar uiteraard ook voor erkennen. We zijn er ons van bewust dat het een gevoelig onderwerp betreft, maar net daarom willen we graag dit verdonkeremaande stukje erfgoed ontsluiten en tegelijk ook de onbespreekbaarheid van het onderwerp doorbreken. anneflor.vanmeenen@uvv.be - p/a Sint-Antoniuskaai Gent

96 TENTOONSTELLING Tussen hemel en hel, sterven in de middeleeuwen Jubelparkmuseum te Brussel van 2 december 2010 tot 24 april 2011 open di tot zo van 10:00 tot 17:00 (ma gesloten) Wrijfprent van de grafplaat van Robert Braunch (+1364) en echtgenotes Letitia en Margareta, St Magaert, Kins s Lynn (GB), Doornikse productie, Latoen; 272 x 155cm, collectie R. Van Belle Deze tentoonstelling in het Jubelpark heeft als thema het omgaan met de dood in de Middeleeuwen, en beoogt ons beeld over die periode te nuanceren. Daar slaagt ze wonderwel in. Deze periode van 1000 jaar (van de 6 de tot de 16 de eeuw) kent bloeiperiodes, oorlogen en epidemieën. Naargelang de omstandigheden krijgt de dood een andere invulling, die een neerslag kent in de sociale en materiële cultuur. Aan de hand van een uitgelezen selectie voorwerpen wordt dit in de tentoonstelling voorgesteld in vier thema s. Bij het bezoek aan de kamer van de stervende worden doodsoorzaken in de middeleeuwen belicht. Stervensbegeleiding en de daarmee gepaard gaande doodsrituelen vormen het tweede thema. In het derde deel gaat de tentoonstelling dieper in op wat de topografie van de dood wordt genoemd. Tenslotte wordt het religieuze karakter van de dood belicht.

97 In de laatste zaal worden grafmonumenten getoond, waaronder 12 de eeuwse trapeziumvormige exemplaren met schilddak, versierd met ranken en een kruis. Tijdens de 13 de eeuwse economische expansie komt de geïndividualiseerde graftombe met persoonsafbeelding op. De dode wordt dan vaak als een levende persoon afgebeeld of vredig ingeslapen, en geïdealiseerd; alle personen zijn weergegevens als 33 jarige, de leeftijd die Christus had toen hij verrees en die alle mensen zullen hebben op de dag van de opstanding. Op het einde van 14 de eeuw maait de pest grote delen van de Europese bevolking weg en komt de realiteitszin op. De doden worden natuurgetrouw afgebeeld; van kop tot teen in een lijkwade gewikkeld, manen ze (met tekstband) de levenden aan na te denken over de ijdelheid van het leven. Enkele prachtige wrijfplaten (van Ronald van Belle) illustreren deze evolutie. 7 De gelijknamige catalogus bij de tentoonstelling Tussen hemel en hel, sterven in de middeleeuwen is geschreven door Sophie Balace en Alexandra De Poorter ( 288 pagina's, prijs: 39,95). Het is een boeiende uiteenzetting geworden over de betekenis van de dood in middeleeuwen. Om de verschillende aspecten die daarbij een rol spelen te kunnen vatten, werd dit onderwerp benaderd zowel vanuit het oogpunt van de kunstgeschiedenis, als vanuit de archeologie, de sociologie, de theologie en de forensische geneeskunde. Het uitvoerige geïllustreerde boek bevat, net zoals de tentoonstelling, vier grote onderdelen: de doodsoorzaken, de begeleiding van stervenden en begrafenisrituelen, de topografie van de dood, van dood tot verrijzenis.

98 WEEK VAN DE BEGRAAFPLAATSEN zaterdag 28 mei tot en met zondag 5 juni 2011 Week van de begraafplaatsen te Vlierbeek in 2010 met heemkundige Josette Nihoul (+2011) In 2002 werd de "Europese Week van de begraafplaatsen" gelanceerd door ASCE, Association of Significant Cemeteries in Europe ( Momenteel zijn er zo'n 130 Europese begraafplaatsen uit meer dan 20 Europese landen bij deze organisatie aangesloten. Ook een aantal verenigingen die betrokken zijn bij het funeraire zijn lid van ASCE. 8 Om zoveel mogelijk steden en gemeenten warm te maken voor de Week van de Begraafplaatsen 2010, sloegen Epitaaf vzw en vzw Grafzerkje de handen in mekaar. In 2010 namen een 15-tal steden en gemeenten deel aan dit evenement ( Voor 2011 hebben er zich tot hiertoe een 30-tal gemeenten aangemeld die zullen deelnemen, waaronder Antwerpen, Gent, Leuven, Brugge, Blankenberge, Lokeren, Elsene enz. De activiteiten tijdens deze week zijn gevarieerd, het kan gaan om een georganiseerde rondleiding op een begraafplaats, een tentoonstelling over een funerair gegeven, een voordracht, een performance of een toneelvoorstelling, de voorstelling van een funerair onderzoek of een restauratieproject. De gemeenten zorgen doorgaans voor plaatselijke promotie en het betalen van de gidsen enz, maar er zijn ook privé-initiatieven of activiteiten door heem- en geschiedkundige krijgen. Grafzerkje en Epitaaf zorgen voor de nationale publiciteit. Wij verzamelen alle toegestuurde informatie en zetten die op onze respectievelijke websites en nieuwsbrieven. Graag geven wij bijkomende informatie: info@epitaaf.org

99 THE EUROPEAN CEMETERIES ROUTE Op stap naar begraafplaatsen via de sociale media Toeristische promotie van het funerair erfgoed, dat is de bedoeling van the European Cemeteries Route. Het is geen voorafbepaald circuit maar de website biedt een gevarieerd overzicht aan begraafplaatsen over heel Europa. Dit cultureel initiatief richt zich tot een ruim publiek. Neem zelf een kijkje op: Informatie over een begraafplaats, of specifieke initiatieven kan je zenden aan het Route s Coordination Team : info@cemeteriesroute.eu. Begraafplaatsen blijken mensen bijeen te brengen. De begraafplaatsen-route wordt gevolgd en besproken op op Twitter en Youtube. STUDIEDAG 9 Jewish Cemeteries and Burial Culture in Europe. 3 april tot 6 april ICOMOS Duitsland en Monumentenzorg Berlijn organiseren begin april een internationale conferentie in Berlijn. Gedurende een aantal dagen wordt er stilgestaan bij Joodse begraafplaatsen en hun funeraire cultuur in Europa. Geïnteresseerden kunnen het programma opvragen bij: info@epitaaf.org

100 PUBLICATIES Jaarboek Epitaaf / monografie Pieter Braecke Het aangekondigde jaarboek Epitaaf zal door omstandigheden niet verschijnen. Als tegemoetkoming schenken we de leden van Epitaaf een exemplaar van het boek Pieter Braecke ( ): Als de ziele luistert (M&L Cahier 18, zie Tafofiel 5). Dit lijvig werk (360 p.) waar onder meer onze vorige voorzitter Marcel Celis aan meewerkte, is gewijd aan het leven en werk van de beeldhouwer Pieter Braecke, die ook een aanzienlijk aantal grafmonumenten creëerde. Op de ledendag van 3 april in Laken zal het boek aan de leden aangeboden worden. 10 Nieuwsbrieven en Periodieken van 1988 tot en met 2009 Een index van alle op papier verschenen Nieuwsbrieven en Periodieken van 1988 tot en met 2009 vindt u op: De meeste zijn nog te koop, anders is een pdf verkrijgbaar. Momenteel kan een pakket van 10 nummers van de periodiek aangekocht worden aan de voordeelprijs van 30 euro (zonder verzendingskosten). Informatie: info@epitaaf.org.

101 BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t. funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Diefstallenplaag op begraafplaatsen De grote blikvanger in de pers was wel de golf van diefstallen op de begraafplaatsen. Schoonselhof haalde het nieuws maar was zeker niet de enige begraafplaats die af te rekenen kreeg met zware schade. Blijkbaar is niets veilig voor deze dieven die duidelijk hopen geld te slaan uit het gestolen metaal. Anne-Mie Havermans en Tim Janssens, beiden bestuurslid van Epitaaf vzw, kregen uitgebreid de kans om hun zeg te doen over dit kwalijke fenomeen. Het feit dat een klein deel van de globale gestolen buit later werd teruggevonden op een sluikstort is maar een magere troost. Natuurbegraafplaats Schoonselhof in gebruik genomen Gelukkig had de Antwerpse begraafplaats Schoonselhof ook goed nieuws te melden, want op 1 januari werd het natuurbegraafbos van de begraafplaats officieel in dienst genomen. Schoonselhof kent met deze begraafplaats een primeur voor ons land. 11 Deze natuurbegraafplaatsen kennen trouwens meer en meer succes: blijkbaar kent het voorbeeld van pioniers als Zwitserland, Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten van Amerika navolging in ons land. Schoonselhof is sinds kort in gebruik genomen, Sint-Niklaas maakt werk van zijn goedgekeurde natuurbegraafplaats en het Antwerpse voorbeeld heeft ook de gemeente Borsbeek geïnspireerd. De herinrichting van de Borsbeekse begraafplaats is aangevat. In de toekomst zal het uitzicht van de begraafplaats grondig wijzigen: platte zerken worden niet meer toegelaten, men kiest voor opstaande zerken die stevig verankerd worden op een fundering. Het geheel zou op die manier gaan ogen als de Amerikaanse begraafplaatsen die we allemaal wel kennen via foto s, documentaires en films. De begraafplaats zal zo een groenere aanblik krijgen. En als kers op de taart breidt de begraafplaats uit met een urnenbos waarbij de asse begraven wordt in biologisch afbreekbare urnen. Moerbeke-Waas schenkt aandacht aan de kinderen De begraafplaats van Moerbeke-Waas is zoals zovele begraafplaatsen toe aan een dringende opknapbeurt. Tot vandaag werden kinderen gewoon tussen de volwassenen begraven, maar het gemeentebestuur maakt van deze opknapbeurt gebruik om een kinderbegraafplaats aan te leggen. Verder gaat het bestuur ook werk maken van een foetusweide.

102 Elsene geeft huisdieren waardige begraafplaats Er bestaan al dierenkerkhoven in Vlaanderen en Wallonië, maar Brussel had er nog geen. Brusselaars die een waardige rustplaats zochten voor hun trouwe vrienden bleven op hun honger zitten of moesten uitwijken naar andere regio s. Aan deze toestand is nu een einde gekomen. Elsene opent het eerste Brusselse dierenkerkhof. De aanleg van deze begraafplaats kostte de gemeente euro. Inwoners van de gemeente betalen voor een ligplaats 100 euro voor 5 jaar en 80 euro voor een verlenging van 5 jaar of krijgen gratis een asverstrooiing. Anderen betalen respectievelijk 300 euro, 250 euro of 80 euro voor deze diensten. Funeraire architectuur wint weer prijzen Architectenbureau Govaert & Vanhoutte ontving de Civic Trust Award en de National Panel Special Award voor het nieuwe onthaalcentrum dat ze tekenden voor Tyne Cot Cemetery. Cijfers rond vandalisme en diefstal op begraafplaatsen Het vandalisme op begraafplaatsen neemt blijkbaar toe: in de periode steeg het aantal feiten van 335 tot 359 en in de eerste helft van 2010 werden al 182 gevallen geregistreerd, waarvan de helft in Vlaanderen. Het aantal diefstallen kent daarentegen een dalende trend: in 2007 werden diefstallen genoteerd, in en in 2009 nog 705. In de eerste helft van 2010 werden 362 diefstallen geteld, waarvan bijna de helft in Vlaanderen. 12 Funerair nieuws uit Sint-Niklaas Het aantal crematies in het crematorium op Heimolen blijft stijgen: in 2009 telden ze crematies, in 2010 stond de teller op De aula wordt opgefleurd met een wandtapijt van 4,60 op 4,40 meter, een kunstwerk van Pieter Vermeersch. Kostprijs van dit tapijt: euro. Schepen Van Bellingen weet verder nog te melden dat de emissienormen voor het crematorium in 2010 nooit zijn overschreden. Vandalisme op begraafplaats van Evere Op de begraafplaats van Evere hebben vandalen het graf van Georges Nelis, de vader van de Belgische handelsluchtvaart, beschadigd. De bronzen gevallen engel die het graf sierde werd gestolen. Nelis was de allereerste piloot van het Belgische leger, was tijdens de eerste wereldoorlog verantwoordelijk voor het vliegend materieel van het Belgisch Militair Vliegwezen in Calais en richtte in 1923 de nationale maatschappij SABENA op. Informatie en foto s van het grafteken van Georges Nelis:

103 13 LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: IBAN: be BIC : GKCCBEBB Voor de registratie en communicatie is het belangrijk om bij de overschrijving melding te maken van de naam van het lid, met adres, , jaartal lidmaatschap en één van de hierboven vermelde termen.

104 TAFOFIEL 007 april 2011 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Erfgoeddag 1 mei 2011: Armoe Troef! 2. Ledenactiviteiten 3. De dood in kinderschoenen: Een artistiek en educatief project rond kindergraven 4. Week van de begraafplaatsen Bloemlezing uit de pers 6. Lidgelden 7. De dans ontsprongen? De afgebeelde dood in Serienscheine. 1 De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein 16 info@epitaaf.org 1020 Brussel (Laken)

105 ERFGOEDDAG 1 MEI 2011 Doorlopend open tussen 10 en 18 uur 2 Epitaaf vzw werkte rond het jaarthema van Erfgoeddag en presenteert in het Museum voor Grafkunst een tentoonstelling over graven van weldoeners uit de 19e en vroege 20e eeuw. Wie rijk was, engageerde zich vaak in één of andere 'weldadigheidsvereniging'. In het aanschijn van de dood en met het ultieme oordeel voor ogen pakte men daarmee uit en hoopte men zo genade te krijgen voor de tijdens het leven begane zonden. Een aantal van hen wilden dit tot uitdrukking brengen in hun grafteken. De tentoonstelling biedt inzicht in het tot stand komen van een aantal sprekende weldoenersgraven. Daarnaast wordt aan de hand van diverse publicaties het begraven van armen en het zuinige begraven gekaderd. Alle bezoekers krijgen een rondleiding doorheen het Museum voor Grafkunst en de tentoonstelling met als thema Armoe Troef.

106 LEDENACTIVITEITEN Funeraire uitstap naar Doornik 5 juni 2011, gratis voor leden, 7 euro voor niet-leden INSCHRIJVEN TEN LAATSTE OP 24 MEI De directe aanleiding voor deze uitstap is de opening in 2010 van 'La Morgue, Conservatoire Tournaisien du Funéraire': een centrum rond funeraire gebruiken in de streek van Doornik. Op initiatief van Jacky Legge -expert in funerair erfgoed in het zuiden des lands- vormde de gemeente het oude dodenhuisje op het Cimetière du Sud om tot een klein museum. We krijgen van de heer Legge persoonlijk een rondleiding in het nieuwe centrum. S Namiddag verklaart Xavier Deflorenne het nieuwe decreet over begraafplaatsen en lijkbezorging van Wallonië. Daarin wordt voor het eerst uitdrukkelijk aandacht besteed aan het behoud van het funerair erfgoed. Programma 10u30-11u30: Rondleiding in 'La Morgue, Conservatoire Tournaisien du Funéraire' 11u30-13:00: Bezoek aan het Cimetière du Sud 13u00-14u20: Lunchpauze, al dan niet met de groep 14u30-16u00: Lezing over de nieuwe regelgeving rond begraafplaatsen in Wallonië (Maison de la Culture de Tournai) 3 Affiche voor verhuur van rouwsjaals voor 24 uur, La Morque, foto J.Legge Praktisch * 10u25: Afspraak aan de ingang van het Cimetière Du Sud, Chaussée de Willemeau 135 (1,8 km van stadscentrum, 3 km van station) * 14u25: Afspraak aan het Maison de la Culture, Esplanade George Grard, Boulevard des Frères Rimbaut 2 (1 km van centrum) - De rondleidingen en de lezing zullen in het Frans plaatsvinden, maar men heeft ons beloofd rekening te houden met mensen met een beperkte kennis van het Frans. - Zowel de rondleiding als de lezing worden gratis aangeboden aan de leden van Epitaaf. Inschrijven is echter verplicht: ten laatste op 24 mei een mail met aantal deelnemers naar info@epitaaf.org. Ook niet-leden zijn welkom, gelieve dan 7 euro per persoon over te schrijven op Epitaaf kan bemiddelen bij carpooling naar Doornik. Gelieve dit expliciet in uw mail te vermelden. We willen ook graag voor de deelnemers een plaats in een bescheiden restaurant reserveren in de nabijheid van de plaats waar de lezing zal plaatsvinden. Wil ook dit in uw mail vermelden.

107 DE DOOD IN KINDERSCHOENEN een artistiek en educatief project rond kindergraven Van 29 mei t.e.m. 10 juni te Gent Tentoonstellingen, studienamiddagen en een boek Het project De dood in kinderschoenen zet het kindergraf centraal, met een dubbel doel voor ogen. Er is de vraag om aandacht voor dit specifieke erfgoed en de noodzaak om het verlies van een kind als thema meer bespreekbaar maken. Woord, muziek en beeld gaan hand in hand om dit thema zowel krachtig als ontroerend mooi een podium te gunnen. Kunst met weerhaakjes waar u zeker iets van meedraagt Er worden twee studienamiddagen georganiseerd. Deze zijn kosteloos toegankelijk na inschrijving. Onder de titel De Dood in Kinderschoenen verschijnt een boek bij Academia Press. Epitaaf ondersteunde het project in het aspect funerair erfgoed. Praktisch Dubbel expositie van 29 mei t.e.m. 10 juni 2011: 4 Liberaal Archief. Kramersplein Gent. Weekdagen van 9u tot 12u en van 13u tot 17u. Za, zo, brug -en feestdag: 14u tot 17u. Geuzenhuis Zolderzaal. Kantienberg Gent. Weekdagen van 9u tot 12u en van 13u tot 16u30u Za, zo, brug - en feestdag: 14u tot 17u. Vernissage met boekvoorstelling 28 mei, finissage met literaire avond 10 juni. Studienamiddagen op 6 juni (rouwzorg) en 10 juni (erfgoed). Informatie of inschrijving: HuisvandeMens, Sint-Antoniuskaai 2, 9000 Gent, Tel.: 09/ cmd.gent@uvv.be

108 WEEK VAN DE BEGRAAFPLAATSEN zaterdag 28 mei tot en met zondag 5 juni 2011 Een deelnemer aan de Week van de begraafplaatsen, Elsene In 2002 werd de "Europese Week van de begraafplaatsen" gelanceerd door ASCE, Association of Significant Cemeteries in Europe ( Momenteel zijn er zo'n 130 Europese begraafplaatsen uit meer dan 20 Europese landen bij deze organisatie aangesloten. Ook een aantal verenigingen die betrokken zijn bij het funeraire zijn lid van ASCE. 5 Om zoveel mogelijk steden en gemeenten warm te maken voor de Week van de Begraafplaatsen 2010, sloegen Epitaaf vzw en vzw Grafzerkje de handen in mekaar. In 2010 namen een 15-tal steden en gemeenten deel aan dit evenement ( Voor 2011 hebben er zich tot hiertoe een 30-tal gemeenten aangemeld die zullen deelnemen, waaronder Antwerpen, Gent, Leuven, Brugge, Blankenberge, Lokeren, Elsene enz. De activiteiten tijdens deze week zijn gevarieerd, het kan gaan om een georganiseerde rondleiding op een begraafplaats, een tentoonstelling over een funerair gegeven, een voordracht, een performance of een toneelvoorstelling, de voorstelling van een funerair onderzoek of een restauratieproject. Vanaf 3 mei is het programma te bekijken op en

109 OPENINGSDAGEN MUSEUM VOOR GRAFKUNST IN mei Erfgoeddag Er zal worden gefocust op weldoenersgraven, waarop weldadigheid expliciet wordt vermeld of waarbij de iconografie expliciet verwijst naar armoede. 29 mei (11u tot 16u) Diegenen die Erfgoeddag misten krijgen de kans om de tentoonstelling alsnog te bekijken. Ter gelegenheid van de week van de begraafplaatsen, wordt die dag ook een rondleiding voorzien langs de topstukken op het kerkhof van Laken, door Linda Van Santvoort. juli en augustus niet open september OMD Brussel: Conservatie en restauratie Epitaaf was doorheen de jaren betrokken bij tal van restauraties; van het atelier Salu en van graftekens zoals dat van Marie Pleyel, architecten Suys, de familie Ghemar en van burgemeester Weyns de Rocourt. 2 oktober (11u tot 16u) Op deze dag is het Museum voor Grafkunst en het funerair documentatiecentrum gratis te bezoeken. 6 LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: IBAN: be BIC : GKCCBEBB Voor de registratie en communicatie is het belangrijk om bij de overschrijving melding te maken van de naam van het lid, met adres, , jaartal lidmaatschap en één van de hierboven vermelde termen.

110 DE DANS ONTSPRONGEN? De afgebeelde dood in Serienscheine Johan de Soete In dit artikel stellen we een minder bekend deel van het funeraire erfgoed voor, met name noodgeld met hierop afbeeldingen van de dood. Noodgeld wordt veeleer beschouwd als een gebruiksvoorwerp dan als een kunstwerk en is vergankelijker. Toch zijn een aantal biljetten versierd met verrassende iconografische voorstellingen, waaronder afbeeldingen van de dood. We stellen dit thema voor aan de hand van stukken uit een collectie die toebehoort aan één van onze leden en die nog steeds systematisch aangroeit. Het is dankzij de inspanningen van liefhebbers dat deze kwetsbare stukjes erfgoed bewaard zijn gebleven en de 'dans van de vergankelijkheid hebben weten te ontspringen'. Noodgeld, van noodzaak tot verzamelobject Serienscheine notgeld i wordt gedurende een relatieve korte periode uitgegeven. Uit een verkennend literatuuronderzoek ii blijkt dat dit type van papiergeld voornamelijk voorkomt in Duitstalige streken, in de jaren 1921 & De uitgave van noodgeld wordt vooral gesitueerd in een periode waar een tekort bestaat aan officiële betaalmiddelen en voornamelijk van de kleinste/laagste waarden, namelijk de munten of het kleingeld. Veelal wordt dit deficit veroorzaakt door het oppotten van munten, vanwege het idee dat de waarde van het metaal hoger zou zijn dan de officiële muntprijs. Mogelijk ontstaat dit tekort omdat er partijen zijn die deze munten massaal aankopen om te speculeren op een stijgende grondprijs. De nationale instanties reageren niet altijd adequaat waardoor er een schaarste ontstaat op de lokale markten. Dit probleem wordt dan tijdelijk opgevangen door lokale besturen of bedrijven die de mogelijkheid krijgen om eigen geld aan te maken. iii Dit noodgeld is per definitie geldig gedurende een zeer beperkte periode (doorgaans 3 maanden) en zeer lokaal te gebruiken. In de ons omringende landen wordt er gesproken van monnaie de nécessité (FR); Notgeld of Serienscheinen (D); emergency issue (VK) of in het beeldrijke Italiaans van bigliettie fiduciari wat in feite biljetten van vertrouwen betekent. iv 7 Als drager voor dit noodgeld wordt voornamelijk papier in al zijn varianten gebruikt. Er zijn ook biljetten verspreid die uit leder zijn gemaakt. Uitzonderlijk is zelfs overgegaan op verknipte speelkaarten waarop dan een naamstempel werd aangebracht; dit werd reeds toegepast in de achttiende eeuw. v De waarden zijn relatief klein, in de Duitse gebieden in de jaren 1920 ging het van 10 Pfennig tot 2 Mark.

111 Opvallend is de explosieve toepassing van het noodgeld in de jaren 1921 en Er werden tot zesduizend verschillende biljetten gepubliceerd tussen 1917 en 1922 en dit door meer dan 1400 publieke instanties of particuliere initiatiefnemers. vi In juli 1922 verbood de Duitse regering verdere publicatie van dit type geld. Dit verbod werd kort daarop overbodig door de superinflatie. Bij het uitgeven van noodgeld als hulpmiddel om het probleem van het kleingeld op te lossen, bleek al snel dat er veel van deze biljetten werden bijgehouden en niet gebruikt werden als betaalmiddel. Onder meer toeristen beschouwden deze biljetten als een aangename herinnering aan hun bezoek van deze steden of gemeenten, en hielden ze bij i.p.v. ze te spenderen. Dit wegnemen uit de handel of het verzamelen ervan werd dan ook onmiddellijk actief gestimuleerd. Niet alleen door het aanmaken van verschillende reeksen maar ook door het aantrekkelijk maken van de afbeeldingen en het behandelen van uiteenlopende onderwerpen. Bovendien sprak men ook bekende illustratoren aan om deze biljetten zeer attractief te maken vii. Dat initiatief bleek succesvol, want al vlug werd het verzamelen van noodgeld een hype. De biljetten verschenen in verschillende reeksen, men gebruikte zelfs diverse papiersoorten met dezelfde platen. Men maakte speciale envelopjes of mapjes viii om deze biljetten aan de man te brengen als een reeks met al dan niet bijkomende informatie. Kortom men gebruikte toen al veel verschillende middelen om de verzamelaar te binden en hanteerden daarbij voorbeeldig allerlei marketinginstrumenten. De prachtige illustraties/platen werden hergebruikt om met een tweede kleur een nieuwe reeks uit te geven (vb. Helmarshausen Stadt had een groene en blauwe reeks) of de biljetten werden voorzien van een extra witte boord (vb. de twee reeksen van Ober Ammergau, zie verder). De Haagse Firma Lieban specialiseerde zich in het aankopen van deze biljetten en verdeelde ze in Nederland in speciale verzamelbanden ix. 8 Er waren voor de hand liggend onderwerpen, zoals beroemde bewoners of belangrijke gebeurtenissen uit de lokale geschiedenis. Ook humor en satire werden aangesproken, waarbij het niveau wisselde van kwaliteit, zo werd het antisemitisme niet gemeden. Wat zeker niet achterwege kon blijven waren de biljetten met een moraliserende boodschap x. Er wordt regelmatig aandacht geschonken aan het overlijden van beroemde mensen, maar hier ligt de nadruk op de overlijdensdatum en niet op de dood als hoofdfiguur. xi Biljetten die verwijzen naar de dood als personage of onderwerp zijn zeldzaam. Naast de dood als figuur verwijzen enkele biljetten naar het onderwerp begraven. Een aantal van deze biljetten zijn terug te vinden in het naslagwerk over dodendansen Der Artz und Der Tod in Bildern aus sechs Jahrhundertren samengesteld door Werner Block. xii Dit was de aanleiding om op zoek te gaan naar andere voorbeelden. De dood op noodgeld Op de volgend bladzijden volgt een overzicht van een tiental biljetten met een korte omschrijving en een afbeelding van beide zijden. De belangrijkste zijde wordt groot weergegeven. xiii

112 Nordhausen A/H (Provinz Sachsen) Afmetingen: 103 x 67 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: Een levenslustige man met een glas brandewijn in de hand, brengt een proost uit aan het goede leven en kijkt tegelijk welgezind naar de voorbij hollende dood. De dood trekt een grimas als vorm van spijt. De dood draagt zijn onontbeerlijk gereedschap op zijn rechterschouder. De allerbeste Medezin Das äss Nordhieser Branntewien. Het biljet maakt deel uit van een reeks zes, die verscheen op 1 Mai De datum kan niet altijd beschouwd worden als het moment van publicatie daar er is vastgesteld dat meer dan eens met de werkelijkheid werd gespeeld. Er werd bijvoorbeeld teruggegaan in de tijd, om zo de geldigheidsperiode van de op keerzijde vermelde drie maanden kunstmatig te beperken. Oberammergau (Bayern) Afmetingen: 105 x 66 Waarde:75 Pfenning Grabowski/Mehl: & Op het biljet van 75 Pfennig van de stad Oberammergau staat de dood afgebeeld als een gekroond skelet dat zijn verwoestende werk al buigend uitvoert. Met zijn sikkel maait hij als het ware het leven weg uit deze stad. Het rood van zijn mantel zorgt voor een extra dimensie. De rode kroon is een attribuut dat zelden voorkomt bij de dood. Het biljet maakt deel uit van een reeks van drie biljetten maar slechts één verwijst rechtstreeks naar de al overheersende kracht van de dood. Merk ook dat het jaar 1634 wordt vermeld. Dit is het jaar van één van de grote pestepidemieën. Het thema van de alles verslindende dood is geen uitzonderlijk onderwerp. xiv Dit onderwerp wordt veelal gebruikt bij historische voorstellingen waar de dood geen onderscheid maakt tussen individuen of standen, bijvoorbeeld bij de pest of belangrijke oorlogen. Er bestaan twee versies van deze plaat, met of zonder witte band (zie ook vorige pg). Niettegenstaande de twee biljetten op het eerste zicht gelijkaardig zijn blijken er toch enkele details toegevoegd te zijn. Ondermeer de initialen G.V. op de uiterste rechtse bergflank alsook enkele extra bomen naast de uiterst links weergegeven hoeve. 9

113 Arnstadt (Schwarzburg-Sondershausen/Thüringen) Afmetingen: 103 x 73 Waarde: 50 Pfenning Grabowski/Mehl: 43.3 De pest is niet alleen een thema in de uitgave van Oberammergau maar ook in één van de vele biljetten van Arnstadt. Daar musiceert een skelet al dansend met zijn viool. De verhaallijn van deze reeks betreft enkele grote gebeurtenissen uit de lokale geschiedenis. De tekst van het hiernaast afgebeeld biljet verwijst duidelijk naar de pest in het jaar 1635 waarbij er 1236 mensen zijn omgekomen tengevolge van deze zwarte dood. In het midden zien we stad in de duisternis liggen met op de voorgrond een man die een steekwagen voortduwt verwijzend naar de talrijke doden die de pest veroorzaakt heeft. De illustratie is ondertekend met de initialen APW wat verwijst naar de bekende graficus Andreas Paul Weber ( ). Deze kunstenaar heeft ook andere reeksen geïllustreerd voor deze stad, zoals een reeks van 10 Pfenning (1921). Kahla (Sachsen-Altenburg/ Thüringen) Afmetingen: 127 x 83 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: a Een merkwaardige serie werd uitgegeven door de stad Kahla. Deze bestaat uit een reeks van zes prenten allen geïllustreerd door Olag Gulbransson ( ). In het hier weerhouden biljet uit deze speciale reeks (geldig voor één maand) brengt een skelet met slaapmuts een boodschap aan op een publiciteitszuil te Parijs. De tekst op de paal is niet duidelijk Mene Tekel..fars.... Misschien wordt er hier verwezen naar 'Mene, mene, tekel ufarsin of Geteld, geteld, gewogen, gebroken. Het is een citaat uit het vijfde hoofdstuk van het boek Daniel waar we het verhaal vinden van de merkwaardige boodschap voor koning Belsazar. In het Bijbelverhaal wordt deze boodschap door een hand geschreven. Rechts onderaan staat op het biljet: Sylvesternacht Deutscher Spuk in Paris. Nieuwjaarsnacht , Duits spook in Parijs.

114 De andere biljetten van deze reeks zijn ook sterk, zowel inhoudelijk als grafisch. Ze bevatten afbeeldingen die kunnen verwijzen naar het toenmalige conflict tussen Duitsland en Frankrijk. Een prent toont de straatveger die allerlei gezegden samen veegt op een hoopje, enkele leesbare zinnen: Ehrlich währt am längsten (Eerlijkheid duurt het langst); Du sollst nicht stehlen (Je zult niet stelen. Eén van de tien geboden. Exodus 20 v.15); Liebe dein Nächsten wie dich selbst (Bemin uw naaste als u zelf. Jacobus 2v.8; Mozes 19 v.18; Brief Paulus aan de Galaten 5 v.14); Du sollst nicht Töten (Je zult niet doden. Exodus 20 v.13);... Ohlau (Schlesien) Afmetingen: 102 x 74 Waarde: 50 Pfenning Grabowski/Mehl: Een drietal biljetten uit een zesdelige reeks van Ohlau maken gebruik van dezelfde illustratie die verwijst naar zowel de dood als naar het leven. Op de biljetten ziet men de dood die met zijn zeis het leven kan afsnijden. Daarnaast wordt verwezen naar de dageraad door een kraaiende haan. In de illustratie wordt verwezen naar de vrij onbekende Dittert. 11 Philippsthal a.d. Werra (Hessen-Nassau) Afmetingen: 102 x 71 Waarde: 1 Mark Grabowski/Mehl: Ook door de gemeente Philippsthal a.d. Werra werd een reeks uitgegeven, waaronder één met verwijzing naar de dood. Hier wordt hij afgebeeld samen met zijn getrouwe zeis, maar nu zittend op een paard, rustig dravend voorbij een verwoest klooster. Er wordt niet verwezen naar de pest maar naar de Boerenoorlog die gewoed heeft in het jaar Zowel de landsknecht als de boer worden weergegeven. De illustrator is vermoedelijk E. Metz.

115 Onrechtstreekse verwijzingen naar de dood Stolzenau (Hannover/Niedersachsen) Afmetingen: 95 x 63 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: 1276 In de reeks van Stolzenau zien we enkel een zandloper, twee voeten en de zeis. Hier loopt de dood/tijd voorbij. Deze reeks heeft ook nog een aangename verwijzing naar de bekende kunstenaar Wilhelm Busch ( ). Op de keerzijde zien we het geboortehuis van deze dichter, schilder en tekenaar. De reeks werd verder sober uitgewerkt. Het weergegeven citaat is dan ook van de Wilhelm Busch, dat hij een aantal van zijn werken heeft gebruikt, o.m. in Julchen uit Einszweidrei! im Sauseschritt Läuft die Zeit; wir laufen mit. Een twee drie! met reuzenschreden loopt de tijd voorbij; wij lopen mee. Schleiz (Reuß jüngere Linie/Thüringen) Afmetingen: 90 x 61 Waarde: 50 Pfenning Grabowski/Mehl: De dood is niet steeds de hoofdrolspeler. In een reeks van Schliez gewijd aan de uitvinder van het Europees porselein Johann Friedrich Böttger ( ) merkt men op één van de achtergronden een verwijzing naar de dood. Het skelet (zie detail op pg. 1) houdt zijn zeis en zandloper vast. Ontegensprekelijke symbolen voor het einde van het leven. Onderaan zit een man waarschijnlijk denkende aan zijn proef die mislukt is hij wordt afgebeeld als een alchemist. Niet alleen de dood wordt links bovenaan afgebeeld maar misschien duidt de man rechts hangend aan de galg de toekomst van de alchemist uit.

116 Stolp (Pommern) Afmetingen: 90 x 61 Waarden: 50 & 75 Pfenning alsook 1 1,5 2 Mk Grabowski/Mehl: De zeis en de zandloper werden ook weerhouden voor een reeks uitgegeven door Die Sparkasse van de stad Stolp in Pommern. Deze bestaat uit een reeks van 5 waarden en op de ene zijde vinden we steeds dezelfde afbeelding. Een skelet rustend met zijn linkerarm op een zandloper en in zijn rechterhand de zeis. Daarin verwerkt de tekst: vincere aut mori of sterven of overwinnen. We vinden ook de volgende woorden terug: Der ganze Tod.. Deze zinsnede verwijst trouwens naar het volledig skelet die we kunnen terugvinden op de mutsen gedragen bij de Huzaren van Bellingen. xv Een duidelijke verwijzing naar de keerzijde van deze biljetten waar verschillende huzaren te paard getoond worden in verschillende acties. 13 Er wordt blijkbaar verwezen naar belangrijke tijdstippen in hun geschiedenis gezien de verwijzing naar de jaartallen De illustrator is W.H.Lippert. Willi Horst Lippert heeft ook de illustraties verzorgd voor Belgardnoodbiljetten, waar ook verwezen wordt naar de Belgarder Totenkopfreiter(s). Hier werden verschillende papiersoorten gebruikt, enerzijds het gewone en anderzijds een iets dikker papier (in het Duits Büttenpapier).

117 i Serie = serie & schein = papiergeld/biljet ii Hier worden enkel de belangrijkste bronnen aangehaald. Despretz, A., Zelfgemaakt geld. De uitgifte van gemeentelijk noodgeld, in : Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren , Gent, 1991 Brion, R. en Moreau, J.L., Het bankbiljet in alle staten. Van het eerste bankpapier tot de euro, Brussel, 2001, Loebèr, J.A., Duitsch noodgeld, in: Elsevier, jg. 32, deel 63, januari-juli 1922 Hans L. Grabowski / Manfred Mehl, Deutsches Notgeld, Band 1 und 2 Deutsche Serienscheine , Gietl, Regenstauf, 2 de vermeerderde druk, waar een belangrijke collectie terug te vinden is. iii Despretz, A., Zelfgemaakt geld. De uitgifte van gemeentelijk noodgeld, in : Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren , Gent, 1991, pg iv Brion, R. en Moreau, J.L., Het bankbiljet in alle staten. Van het eerste bankpapier tot de euro, Brussel, 2001, pg. 59. v Ibid., pg. 63. vi Ibid., pg. 64. vii Bijvoorbeeld A.Paul Weber werd ook aangesproken voor biljetten uitgegeven door Arnstadt. viii Bijvoorbeeld een plooi-enveloppe (Faltumschlag) van Querfurt met een noodgeldserie waar de geschiedenis van de stad wordt verhaald in beeld en bijkomende tekst. ix Loebèr, J.A., Duitsch noodgeld, in: Elsevier, jg. 32, deel 63, januari-juli x Zie daarvoor de reeks van Hülser Gutschein. xi Een uitzondering is een Zwitsers biljet van 1000 frank met een duidelijke verwijzing naar een dodendans. xii Block,Werner, Der Artz und Der Tod in Bildern aus sechs Jahrhunderten, Stuttgart, 1966, pg xiii Alle scans worden ter beschikking gesteld op de site: xiv Bijvoorbeeld: Sattler, Joseph, Danse Macabre Modern, Illustratie: Der Brand-L Indendie. xv Deze naam komt van Wilhelm Sebastian von Belling gestorven in 1779 te Stolp Pommern. 14

118 TAFOFIEL 008 september 2011 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Open Monumentendagen 17 en 18 september 2011 met als thema Restauratie en Conservatie. 2. Ledenactiviteit: Natuurlijk begraven, 2 oktober 2011 te Schoonselhof 3. Funeraire activiteiten: Open Monumentendag Vlaanderen en Conflict 4. Verslagen van voorbije activiteiten 5. Brochure Monumentenwacht: Onderhoud van funerair erfgoed 6. Restauratieproject: Het grafmonument van kunstschilder Jozef Lies ( ) 1 7. Bloemlezing uit de pers 8. Artikel: De dans ontsprongen? De afgebeelde dood in Serienscheine (slot) 9. Opendeurdagen en Lidgelden De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

119 RESTAURATIE EN CONSERVATIE Open Monumentendagen Brussels Hoofdstedelijk Gewest september 2010, 10u-18u Museum voor Grafkunst, O.L.V. - Voorplein 16, 1020 Laken De Open Monumentendagen Brussel 2011 staan in het teken van het thema Conservatie & restauratie. Dit is een uitstekende gelegenheid om stil te staan bij de problematiek van conservatie en restauratie van het funerair erfgoed, aan de hand van verschillende restauratieprojecten waarbij Epitaaf vzw betrokken was. In haar 26 jarig bestaan was Epitaaf vzw de aanvoerder van een aantal restauratieprojecten waarbij uiteenlopende aspecten van onderzoek en restauratie van het funerair erfgoed werden uitgediept. In de Nieuwsbrief konden de leden lezen hoe diverse restauratieprojecten van graftekens op het kerkhof van Laken werden aangepakt. Deze waren niet enkel belangrijk voor de specifieke graftekens, maar leverden ook kennis op voor volgende projecten. Enkele van deze restauraties worden in een tentoonstelling belicht. 2 Het monumentale grafmonument van Ghémar werd omstreeks 1872 op het kerkhof van Laken opgericht voor de zusters Henriette ( ) en Sophie-Elise ( ) Ghémar. Het monument werd gemaakt naar een ontwerp van de gereputeerde, in Parijs gevestigde Albert Ernest Carrier-Belleuse ( ) Foto s tijdens restauratie. Mogelijk nog belangrijker voor Epitaaf is het lopende restauratieproject van de voormalige ateliers van de grafbeeldhouwers Salu te Laken. Door een confrontatie van foto s die Nadine Tassel maakte vlak voor de aanvang van de restauratie inmiddels al bijna 20 jaar geleden met de huidige toestand wordt duidelijk gemaakt hoe de transformatie van het atelier Salu tot museum voor grafkunst langzaam maar zeker vordert. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

120 Epitaaf stelt ook alles in het werk om haar collectie gipsen in goede staat te brengen. Met het VIOE (nu agentschap Onroerend Erfgoed) werd een samenwerkingsverband gesloten, waarbij een aantal gipsen van de collectie professioneel worden gereinigd en gerestaureerd. In een visuele presentatie worden enkele uitdagingen van deze specifieke restauraties uitgelicht. Het grafmonument van pianiste Marie Pleyel ( ) werd in 1876 gemaakt door de Brugse beeldhouwer Henry Pickery ( ) en werd geschonken door haar leerlingen van het conservatorium. Foto s tijdens en na restauratie. 3 Praktisch: Er zijn doorlopend rondleidingen over het onderhoud, de conservatie en restauratie van het funerair erfgoed in het Museum voor Grafkunst. Rondleidingen over dit thema op het kerkhof van Laken, op zaterdag én op zondag, om u (Fr.), u (Nl.) u (Fr.) u (Nl.). In de onmiddellijke nabijheid staan diverse andere restauratieprojecten in de kijker o.a. van de Onze- Lieve-Vrouwkerk, de Japanse toren en het Monument Leopold I in het park van Laken voor meer details consulteer de OMD gids online : Zoals elk jaar verschijnt er een publicatie waarin het thema van de OMD wordt uitgediept. Deze publicatie bevat een inleidend hoofdstuk over de geschiedenis van de monumentenzorg van de hand van Linda Van Santvoort, voorzitter van Epitaaf vzw. (Noteer dat zondag een autoloze zondag is in het hele Brusselse hoofdstedelijke gewest en Epitaaf dan te voet, met de fiets en met openbaar vervoer te bereiken is Treinstation Bockstael, bus 53, Bockstaelplein op 10 min. Wandelafstand/ Tram 94 Halte Prinses Clémentine op 5 min.) Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

121 LEDENACTIVITEITEN Natuurlijk begraven, lezing en plaatsbezoek Kasteel Schoonselhof, 2 oktober 2011, gratis voor leden, 5 euro voor niet-leden INSCHRIJVEN TEN LAATSTE OP 26 SEPTEMBER 4 Foto Laurent Vrijders Milieuvriendelijk afscheid nemen van onze overledenen komt de laatste tijd regelmatig ter sprake in de pers. Pierre Brewee is al langer vertrouwd met het fenomeen en samen met fotograaf Laurent Vrijders trok hij op pad om een kijkje te nemen op de Nederlandse en Duitse natuurbegraafplaatsen. Deze uitstap resulteerde in een lezing met PPS-voorstelling die gepresenteerd wordt op de ledendag van Epitaaf vzw. Daarna volgt door een debat waarbij U de kans krijgt vragen te stellen. Als afsluiter is er een bezoek aan het urnenbos van de Antwerpse begraafplaats Schoonselhof, de eerste natuurbegraafplaats van Vlaanderen die op 1 januari 2011 in gebruik werd genomen. Dit gebeurt onder begeleiding van Hendrik De Bouvre, afdelingshoofd begraafplaatsen. * u: Afspraak in het kasteel op het domein Schoonselhof, Krijgsbaan te Antwerpen. Zowel de rondleiding als de lezing worden gratis aangeboden aan de leden van Epitaaf. Inschrijven is echter verplicht: ten laatste op 26 september een mail met aantal deelnemers naar info@epitaaf.org. Ook niet-leden zijn welkom, gelieve dan 5 euro per persoon over te schrijven op De deelnemers mogen parkeren rond het kasteel en de neerhoeve. Tram 24 rijdt vanop de Leien naar Schoonselhof. Na de inschrijving ontvangt u een gedetailleerd plan van de begraafplaats met aanduiding van parkeermogelijkheden en route vanaf de tramhalte. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

122 FUNERAIRE ACTIVITEITEN Open Monumentendag Vlaanderen en Conflict Komende zondag, 11 september, is het Open Monumentendag in Vlaanderen. Dit jaar werd voor het thema Conflict gekozen. Het lijkt een somber thema, maar dit is niet noodzakelijk zo op te vatten. Zoals de oude Griekse filosoof Herakleitos het eeuwen geleden zei: Alles komt in tweedracht tot stand. Conflict is een rijk thema waaraan heel uiteenlopend erfgoed verbonden is, dit blijkt ten volle uit het aanbod dat dit jaar is samengesteld, zie Epitaaf vzw selecteerde voor u de funerair-gelinkte activiteiten. ANTWERPEN Landlopersbegraafplaats Merksplas Kolonie: gidsbeurt Geel: fietstocht met brochure die langs twee kerkhoven leidt LIMBURG Duitse Militaire Begraafplaats Lommel: gidsbeurt Poolse Militaire Begraafplaats Lommel: gidsbeurt VLAAMS-BRABANT 5 Kerkhof Halle: kindvriendelijke gidsbeurt m.b.t. de oorlogsbunker Centrale Begraafplaats Leuven : Wandelingen WEST-VLAANDEREN Menen - Wervik: Bus en boottocht Grensconflicten in het kwadraat langs o.a. militaire begraafplaatsen Centrale Begraafplaats Assebroek (Brugge): wandelingen Verzoening op de begraafplaats (ook op zaterdag) Duitse Militaire Begraafplaats Vladslo( Diksmuide) Britse oorlogsbegraafplaats Harelbeke (Diksmuide): doorlopend gidsbeurten Zillebeke (Ieper): Wandeling om 14u: Conflictwandeling in en rond de palingbeek Ramskapelle (Nieuwpoort): Wandeling met exclusieve openstelling langs o.a. de Belgische militaire begraafplaatsen Oude Stedelijke Begraafplaats Roeselare: doorlopend gidsbeurten Wervik: Fietstocht Van prins Frederik tot Lt. Kuehne - Wervikse conflictlocaties langs oa graf van Duitse militair Kuehne die nog op een burgerlijke begraafplaats ligt. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

123 OOST-VLAANDEREN Stedelijke begraafplaats Aalst (gidsbeurten) Stedelijke begraafplaats Eeklo (gidsbeurten) Begraafplaats Gentbrugge (gidsbeurten in namiddag: Bommen en granaten op Gentbrugge) kerkhof Tereken in Sint-Niklaas (gidsbeurten) Zulte: Frans Militair kerkhof (gidsbeurten) Zulte: Oud Kerkhof (gidsbeurten) 6 Leuven, stedelijke begraafplaats, Monument ter bekroning van de ondergrondse galerij waar de burgerlijke en militaire oorlogsslachtoffers van WOI rusten (foto s Anne-Mie Havermans). Wie tijdens de week van de Begraafplaatsen niet alles kon bezoeken, vindt misschien een mogelijkheid om op Open Monumentendag alsnog een gegidst bezoek te brengen aan een aantal interessante begraafplaatsen. Bij deze willen we ook nog even terugblikken op een zeer geslaagde editie van de Week van de Begraafplaatsen. Tijdens de editie van 2011 namen 32 gemeenten deel en werden niet minder dan 85 rondleidingen aangeboden, evenals een zevental tentoonstellingen, één voordracht en twee toneelvoorstellingen. En last but not least: er werden meer dan 2000 bezoekers geteld. Dit is een ruime verdubbeling van de bezoekers t.o.v Op naar een even geslaagde editie in Een uitgebreid verslag vindt u op: Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

124 VERSLAG VAN ACTIVITEITEN Erfgoeddag 1 mei 2011 Armoede Het thema voor de erfgoeddag van de Vlaamse Gemeenschap stond dit jaar in het teken van armoede. Op het vlak van (materieel) funerair erfgoed geen eenvoudige opdracht om in een interessante bijdrage te voorzien gezien het materiële beeld van onze begraafplaatsen is bepaald door rijkdom en niet door armoede. Wie rijk was engageerde zich echter vaak in één of andere activiteit van liefdadigheid en het was logisch dat men in het aanschijn van de dood en met het ultieme en laatste oordeel voor ogen daarmee uitpakte in de hoop zo genade te krijgen voor begane zonden. 7 Algemeen zicht op de tijdelijke tentoonstelling in het kader van de erfgoeddag 2011 in de expositieruimte (foto T. Verhofstadt) De vzw Epitaaf focuste op een aantal weldoenersgraven en de verenigingen/instellingen errond. De graven werden strikt geselecteerd. In die zin dat enkel de graftekens werden weerhouden die weldadigheid expliciet vermelden of waar in de iconografie expliciet een verwijzing is naar armoede. Bijkomstigheid was ook het al of niet voorhanden hebben van interessant expositiemateriaal in de vorm van oude afbeeldingen of foto s, gipsen of andere materiële elementen. De volgende weldoenersgraven werden geselecteerd. Te Laken de graftekens van ondernemer Robert Halot ( ), de handelaar Ferdinande Nicolay ( ) en weldoener Auguste Straetmans ( ). Op de begraafplaats van Brussel te Evere kan men niet langs het grafteken van een van de grondleggers van het socialisme Jean Volders ( ). Op de minder gekende begraafplaats van Sint-Joost-ten-Node herkennen we het grafteken van de steenrijke Jean-Nicolas Névraumont (? 1849). Tenslotte werd het grafteken van de wisselagent Louis Dousselaere ( ) op de begraafplaats van Schoonselhof weerhouden. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

125 De geselecteerde graftekens werden gefotografeerd zodoende om over een zo recent mogelijk beeld te beschikken dat kon worden geplaatst naast een historisch beeld. Een aandachtige bezoeker leest een van de zes posters (foto T. Verhofstadt). Aan historisch beeldmateriaal was geen gebrek. De rijkdom van het archief van Epitaaf het Fonds Salu in het bijzonder zorgde voor schitterend beeldmateriaal bij de graftekens van Robert Halot en Auguste Straetmans. Het grafteken van laatstgenoemde werd gerealiseerd door beeldhouwer Mathieu Desmarez ( ) die een leerling was van Charles Van der Stappen en van Constantin Meunier aan de Brusselse Academie voor Schone kunsten. Mathieu Desmarez was ook een medewerker in het atelier van Ernest Salu. Het grafteken werd met grote zorg voorbereid zoals dat de gewoonte was in het atelier Salu. Het werd gerealiseerd naar levende modellen. Foto s in het archief van de Salu s getuigen nog van dit arbeidsintensief proces dat achter elk grafteken schuil ging. Daarnaast werd, voor dezelfde graftekens, ook geput uit de rijke en uitzonderlijke gipsencollectie van Epitaaf. Deze gipsen, naast de historische foto s, geven de bezoeker een interessante kijk op hoe een grafteken werd uitgewerkt. Dit kwam vooral zeer goed tot uiting in het grafteken van Straetmans. 8 Het gipsen model van het grafteken van Auguste Straetmans (Fonds Salu vzw Epitaaf, foto T. Verhofstadt) Detail van de rouwende kinderen op het graf van Auguste Straetmans. In deze beeldengroep herkennen we het realisme, invloed van Meunier. Het oog voor detail let op de kleding en het meer anekdotische in de voorstelling kan in verband worden gebracht met het werk van de Salu s. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

126 Ook voor het grafteken van Robert Halot kon Epitaaf putten uit dezelfde bronnen; historisch fotomateriaal en gipsen modellen. In dit geval kon zelfs aan de hand van twee gipsen modellen de evolutie van het grafteken worden getoond. Het grafteken werd immers met de grootste zorg voorbereid zodoende werden meerdere gipsen modellen uitgewerkt. Hieruit blijkt een ontwikkeling van een eerder architecturale en afstandelijke compositie naar een meer sculpturale en empathische voorstelling. Vooraleer tot definitieve uitvoering over te gaan werd een model op ware grootte in situ geplaatst om het grafteken in zijn omgeving te kunnen evalueren. Ernest Salu II benaderde het thema van dit weldoenersgraf vanuit een klassieke iconografische invalshoek. De caritas of liefdadigheid wordt gepersonifieerd in een vrouw (moeder) die zich ontfermt over twee kinderen. Het kleinste kind draagt ze op de arm en haar andere hand legt ze beschermend over de schouder van het aan haar voeten knielende jonge meisje. 9 Het gipsen model voor het grafteken van de weldoener Robert Halot zoals uitgevoerd op de begraafplaats van Laken. Op de achtergrond een vroeger model (fonds Salu vzw Epitaaf, foto s T. Verhofstadt). De posters van de andere weldoenersgraven werden geïllustreerd met hedendaags fotomateriaal en historisch bronnenmateriaal welke fotografisch werden gereproduceerd of gescand. De teksten waren van de hand van Linda Van Santvoort en Anne-Mie Havermans. Tom Verhofstadt zorgde voor de fotografie. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

127 Naast de hoofdtentoonstelling op de verdieping werd aan de bezoekers eveneens een overzicht gegeven van het fenomeen armoede in de funeraire wereld aan de hand van een hele resem boeken die ter plaatse konden worden ingekeken en waarbij Pierre Brewee meer dan een woordje uitleg bezorgde. In de fonteinzaal werd hiervoor een stand opgesteld, met publicaties over begraven voor armen en zuinig begraven. Op deze manier werd kennis gemaakt met zelfgemaakte grafmonumenten, de herbruikbare kist, richtlijnen voor een armenbegrafenis, de spaarclubs, doodskisten voor de doe-het-zelver, weldoeners die een deel van hun domein afstonden aan de gemeente als begraafplaats voor de armen en andere fenomenen die het thema armoede koppelden aan de begrafenis- en rouwcultuur. 10 Pierre Brewee aan het woord aan de boekenstand in de fonteinzaal tijdens de erfgoeddag Opnieuw bleek dat het Museum voor Grafkunst een gevarieerd publiek aantrekt. De bezoekers die voor het eerst kwamen waren aangenaam verrast, de anderen verdiepten zich in de nieuwe invalshoek die de expositie bood. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

128 BROCHURE MONUMENTENWACHT Onderhoud van funerair erfgoed Monumentenwachters worden tijdens inspecties van kerkgebouwen geconfronteerd met de algehele toestand van de kerkhoven. Lokale besturen zijn zich niet altijd bewust van hun funeraire patrimonium en inzake het basisonderhoud bestaat er onwetendheid. Monumentenwacht komt hieraan tegemoet met een overzichtelijke brochure. Naast een analyse van de diverse aspecten waarmee het beheer van een begraafplaats te maken kan krijgen, biedt ze een overzicht op wat er kan misgaan en formuleert ze aanbevelingen. De brochure bevat twee grote hoofdstukken; begraafplaatsen en graftekens. Het eerste behandelt de begraafplaatsen in hun totaliteit, de problemen op het terrein en hun onderhoud. Het tweede luik gaat concreet in op de schade, het onderhoud en het herstel van de graftekens. Erosie: een niet te onderschatten probleem Een kerkhof of een begraafplaats is vaak een groene oase. Echter, sinds de introductie van pesticiden midden 20 ste eeuw werden vele begraafplaatsen omgevormd tot zandwoestijnen die bij regen slijk opleveren. Elders werden ze bedolven onder grijze of rode steenslag, een monotone ondergrond. Het verdwijnen van het groen had niet enkel esthetische gevolgen. De erosie die hiermee in de hand werd gewerkt had grote gevolgen, onder meer voor de stabiliteit van graftekens. 11 Met het LEADERproject Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt bracht Monumentenwacht de pijnpunten van erosie in kaart. De doodsgesproeide teelaarde van het Sint-Martinuskerkhof werd verwijderd en de bodemerosie werd bestreden door traag groeiende grassen in te zaaien en door de bestaande hagen en planten aan te vullen. Met beperkte middelen werd een indrukwekkend resultaat bekomen, zoals blijkt uit de foto s van het Sint-Martinuskerkhof voor en na het project. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

129 Sinds van hogerhand werd opgelegd dat pesticiden moeten worden geweerd op begraafplaatsen, namen al diverse gemeenten positieve initiatieven. Te Eeklo, Antwerpen, Vleteren, Sint-Niklaas, is gras aangeplant en wordt enkel op de paden geregeld gemaaid, zodat er een variëteit aan planten de kans krijgt om zich te ontwikkelen. Zo ontstaat een beeld dat meer overeenkomt met de oorspronkelijke historische situatie, dat bovendien ecologisch verantwoord is, bodemerosie tegengaat, een esthetische meerwaarde biedt en geen extra werk oplevert aan de gemeente. Het is pijnlijk vast te stellen dat een groot deel van de schade onbewust of goedbedoeld wordt veroorzaakt. Zo ziet men na het passeren van tractors soms dat er takken van bomen werden afgerukt of dat wortels en zerken beschadigd zijn. Door op kleine schaal in te grijpen, kunnen kosten op grote schaal uitgesteld en zelfs vermeden worden. Onderhoud van individuele graftekens Terecht wordt duidelijk gemaakt dat een grafteken er niet nieuw hoeft uit te zien. Korstmossen zijn een meerwaarde, het groen van het brons hoort er wel degelijk. Chemische producten zoals bleekwater zijn nefast op lange termijn. Verder wordt aangeraden om voor herstellingen en restauraties een deskundige aan te spreken. Het is ook mogelijk om, net zoals voor gebouwen, Monumentenwacht de begraafplaats te laten inspecteren. Een geoefend oog kan bepalen of een barst schadelijk is of niet, of een herstelling in eigen beheer kan gebeuren of om een gespecialiseerde tussenkomst vraagt. Eeuwenoude grafzerken die opgericht werden in de kerk, horen niet thuis op het kerkhof. Best worden ze opnieuw in het interieur geplaatst of goed beschermd opgesteld. Inventarisatie In het kader van een degelijk beheer wordt -terecht- gewezen op het belang van een degelijke en uitgebreide inventaris van de begraafplaats als geheel en van de graftekens in het bijzonder. Indien de achtergrond en de waarde van de diverse graftekens gekend is, kan de materiële toestand beter worden opgevolgd en wordt duidelijk welke graftekens prioriteit krijgen bij behandeling en restauratie. 12 Sinds het decreet op de begraafplaatsen en lijkbezorging van 2004, zijn de lokale besturen trouwens verplicht een lijst op te maken van graftekens van lokaal historisch belang. De brochure Onderhoud van funerair erfgoed raakt de diverse aspecten aan waarmee het beheer van een begraafplaats te maken heeft, en blijft daarbij erg concreet. Het opent de ogen en doet nadenken op welke manier, met kleine middelen, optimaal om te gaan met dit waardevolle erfgoed. Django Maekelberg, Geert Scheirlinckx, Birgit van Laar, Onderhoud van funerair erfgoed,hasselt, Deze brochure kadert in een reeks brochures die het preventief onderhoud aanmoedigt. Voordien werden al onderwerpen behandeld als onderhoud van ijzerwerk en vegetatie op en rond gebouwen, die ook toepasbaar zijn op het funerair erfgoed. Deze brochures zijn te downloaden of te bestellen (5 euro) op: Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

130 RESTAURATIEPROJECT Het grafmonument van kunstschilder Jozef Lies ( ) 13 Onthuld op de Antwerpse Stuivenbergbegraafplaats in 1867, overgebracht naar Kiel (foto) in 1888 en sinds 1949 geplaatst op perk Z1 van de stedelijke begraafplaats Schoonselhof; het grafteken van Jozef Lies heeft letterlijk al een hele weg afgelegd en eeuwige rust werd Jozef Lies niet gegund. Deze portret- en historieschilder wilde een burgerlijk begrafenis en werd op de hondenhoek van de Stuivenberg begraven. Weliswaar kreeg hij een prachtig beeld op zijn graf, dat bekostigd werd door een inzameling en dat gerealiseerd werd na een wedstrijd die beeldhouwer Jaak de Braekeleer aanwees als uitvoerder. Momenteel is de leesbaarheid van het grafteken erg moeilijk door de verwering van de steen. De figuren zijn aangetast en attributen zoals palet en penselen, de lauwerkans, het papier en het boek, zijn weggevreten. Zopas werd een samenwerkingsproject opgezet tussen vzw Grafzerkje en Epitaaf vzw, waarbij vzw Grafzerkje het peterschap van dit monument zal opnemen en Lode De Clercq, bestuurslid van Epitaaf vzw, zal optreden als ontwerper van de restauratie. De restauratie zal uitgevoerd worden door een gespecialiseerd bedrijf. Grafzerkje vzw zou als peter van dit monument subsidies kunnen verkrijgen. Het gedeelte dat zelf moet worden gefinancierd zou via sponsoring worden opgevangen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

131 BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t. funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Peterschap begraafplaats Blankenberge Sinds kort is het mogelijk om het peterschap te verwerven van een grafmonument op de stedelijke begraafplaats van Blankenberge. De familie Férir, die pas enkele maanden geleden zijn intrek nam in de kuststad, mocht de spits afbijten en mag zich peter noemen van het graf van de heer en mevrouw Van Den Bulck In t Panis. De werkgroep Funerair Erfgoed van de stad had het monument bij een inventarisatie weerhouden als waardevol. Het graf heeft een veelzeggende funeraire symboliek : het ijzeren frame rond het graf heeft de vorm van een bed en verwijst zo naar de dood als verlengstuk van de slaap. De familie Férir bezoekt regelmatig begraafplaatsen en is geïnteresseerd in het funeraire erfgoed: dit peterschap is dus zeker geen verassing. Naast het peterschap biedt de stad Blankenberge ook de mogelijkheid tot hergebruik van grafmonumenten. Restauratie Sint-Kruis Brugge Op het oude kerkhof van Sint-Kruis Brugge is een gespecialiseerde firma begonnen met de restauratie van enkele waardevolle grafmonumenten. Zo krijgen o.a. de graven van de familie Dezitter Pottevyn en de laatste baron van Male een grondige opknapbeurt. De graven werden allen geselecteerd op basis van het advies van de Commissie voor Graftekens. Brugge verleend trouwens aan particulieren subsidie bij restauratie van 50%op de totale kostprijs met een maximum van 2478,94 euro, voor merkwaardige graftekens of gedeelte ervan die omwille van kunsthistorische, historische, volkskundige en/of landschappelijke waarde belangrijk zijn voor het funerair erfgoed. 14 Funerair Tienen De stad Tienen heeft met de restauratie van het monument Deken Rochette het startschot gegeven van de geplande reorganisatie van de stedelijke begraafplaats. De stad ging voor de restauratie van het monument in zee met de monumentenploeg van IGO. De restauratie van de kapel nam een jaar in beslag en kostte in totaal euro. Zottegem Het stadsbestuur van Zottegem maakt werk van de begraafplaats rond de kerk van Strijpen. Het oude kerkhof is beschermd als dorpszicht en telt ongeveer een tiental waardevolle grafzerken. De opdracht om een ontwerp uit te tekenen is een eerste stap in deze geplande herwaardering en herinrichting. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

132 Kortrijk Het stadsbestuur van Kortrijk verbiedt voortaan auto s op de begraafplaatsen. De schade toegebracht aan wegen, beplantingen en grafmonumenten en de klachten over luid spelende radio s maken dat het stadsbestuur deze drastische stap heeft gezet. Vanzelfsprekend zijn de nodige afspraken gemaakt met de uitvaartsector en parkeerplaatsen voor gehandicapten zijn voorbehouden bij de ingang van de begraafplaats. Campo Santo in Sint-Amandsberg Op de begraafplaats Campo Santo in Sint-Amandsberg werd het gerestaureerde grafmonument van toondichter Isidoor De Vos onthuld. In september vorig jaar was het grafmonument door een grondverzakking beschadigd en moest het om veiligheidsredenen gerestaureerd worden. Sinds kort is de Dienst Monumentenzorg en Architectuur bevoegd voor het funerair patrimonium. Op de achttien begraafplaatsen van de Stad Gent staat een aantal merkwaardige grafmonumenten. Omwille van hun kunsthistorische, esthetische, volkskundige, maatschappelijke of landschappelijke waarde verdient dat kwetsbare erfgoed de nodige aandacht. Met als doel de instandhouding van dit waardevol funerair erfgoed kent de Stad Gent een restauratiepremie toe aan de concessiehouder(s) van de grondvergunning van merkwaardige grafmonumenten. De werken kunnen betrekking hebben op het volledige monument maar ook afzonderlijke grafsculpturen of ornamenten komen in aanmerking. 15 Het bedrag van de subsidie wordt vastgesteld op 50% van de totale kostprijs van de restauratiewerken (exclusief btw) met een maximum van euro. Voor grafmonumenten die gelegen zijn binnen het beschermd stadsgebied van de Westerbegraafplaats of van de begraafplaats Campo Santo is een tegemoetkoming van het agentschap Onroerend Erfgoed voorzien. Dat kan zowel een onderhouds- als een restauratiepremie zijn. Eeklo Op de begraafplaats van Eeklo is een monument ingewijd dat opgedragen is aan vermiste en overleden kinderen. Het monument is een realisatie van steenhouwer Lucien van de Velde en bestaat uit twee steensoorten: een ruwe steen staat symbool voor de hardheid van het leven en de gladde steen geeft gestalte aan de rustige dagen die volgen op de donkere rouwperiode. Je ziet verder ook voetstappen van kinderen, sporen die ze nalaten in je hart en je herinnering, alsook zeven verschillende zonnestralen omdat geen enkele dag hetzelfde is. Aan de achterzijde van het monument staat, een beetje verborgen, nog een beeld van een kind dat symbool staat voor het vermiste kind. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

133 OPROEP: EEN NIEUWE NAAM VOOR ERFGOED Het FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN, Open Monumentendag Vlaanderen en Erfgoed Vlaanderen slaan de handen in elkaar en werken samen aan de oprichting van één grote, nieuwe organisatie, die op termijn dé middenveldorganisatie in het Vlaamse erfgoedlandschap wil worden. Op die manier krijgen de erfgoedzorgers professionelere bijstand, vrijwilligers meer armslag, ons erfgoed een stem en een gezicht, en wordt het publiek aangezet om dat erfgoed meer te beleven en te steunen. Voor die nieuwe organisatie zoeken we een naam. Een sterke naam, aantrekkelijk en fris, die beweging en actie uitstraalt en zegt waarvoor we staan. Kortom een naam die een nieuwe dynamiek geeft aan de zorg voor ons erfgoed. Voorlopig liggen alle mogelijkheden voor een naam nog open. Heeft u zelf een suggestie? Stuur ze vóór 10 oktober door via en maak kans op een weekendje erfgoed in Limburg. 16 Alle voorstellen zijn welkom! Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

134 OPENINGSDAGEN MUSEUM VOOR GRAFKUNST IN september OMD Brussel: Conservatie en restauratie Epitaaf was doorheen de jaren betrokken bij tal van restauraties; van het atelier Salu en van graftekens zoals dat van Marie Pleyel, architecten Suys, de familie Ghemar en van burgemeester Weyns de Rocourt. 30 oktober (11u tot 16u) Op deze dag is het Museum voor Grafkunst en het funerair documentatiecentrum gratis te bezoeken. LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: IBAN: be BIC : GKCCBEBB Voor de registratie en communicatie is het belangrijk om bij de overschrijving melding te maken van de naam van het lid, met adres, , jaartal lidmaatschap en één van de hierboven vermelde termen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

135 DE DANS ONTSPRONGEN? De afgebeelde dood in Serienscheine (Slot) Johan De Soete Heb je vijand lief. In vorige bijdrage i hebben we voornamelijk stil gestaan bij de dood als visueel object. In dit artikel volgen nog enkele andere biljetten, uit dezelfde beperkte periode, maar waar de dood minder op de voorgrond treedt. Toch vormt de dood nog steeds het onderliggend of het hoofdthema (bijvoorbeeld het begraven van de doden). Hüls bei Krefeld (Rheinland/Nordrhein Westfalen) Afmetingen: 94 x 62 Waarde: Pfenning & 1 Mark Grabowski/Mehl ii : Zoals reeds aangehaald komen er, naast belangrijke gebeurtenissen ook het moraliserend vingertje te voorschijn komen. Een leuk voorbeeld is de reeks van drie prenten uitgegeven door Hüls bei Krefeld. Deze reeks kan worden beschouwd als een mini-stripreeks, waarbij het verhaal van een marktkramer centraal staat. De boodschap Overdaad schaadt is ook in de jaren 1920 een veel gebruikt statement. Tijdens deze periode werden deze boodschappen regelmatig verspreid in de vorm van advertenties. Dat deze bewustwordingscampagne niet alleen hier in Vlaanderen te zien was bewijzen volgende biljetten. 18 Op de eerste prent van de reeks zien we de marktkramer samen met zijn trouwe hond en zijn ezel die een lege wagen trekt. Ook op de tweede prent zien we een vredig tafereel. De man zit ontspannen op een bankje voor een taverne te genieten van het weer. Boven de deur van de taverne lezen we NKWIRTSCHARFT. In het linker tekstgedeelte van de prent lezen we: Dien größter Feind ist Alkohol, Doch in der Bibel steht geschrieben: Du sollst auch deine Feinde lieben. De grootste vijand is alcohol//doch in de Bijbel staat geschreven//je zal je vijand liefhebben. Zie ook Mattheüs 5,44. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

136 Op de derde en laatste plaat zien we waar overmatig drankgebruik kan toe leiden. Op een vers gegraven graf zien we de rouwende viervoeters, de verwaarloosde ezel ligt volledig uitgeput aan het graf. De kar met zeil is reeds gedeeltelijk vergaan. Het leed is dus niet alleen aan de man besteed maar ook de twee dieren lijden onder de onverstandige houding van de man. Den goeden oude tijd. Neugraben-Hausbruch (Hannover) Afmetingen: 107 x 72 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: a Op een briefje van 75 Pfenning zien we enkele doodgravers met hun lijkkist voor de deur van een herberg. De opvallende rode neuzen van de dragers verwijzen naar een oud gebruik waar men de tijd nam om een hartversterker te consumeren bij een begrafenis. Het opschrift laat dan ook geen ruimte voor interpretatie: Beerdigung mit hindernissen. (Begrafenis met hindernissen) 19 Er wordt ook verwezen naar Op de onderkant van het biljet wordt verwezen naar de goeie ouden tijd. In der guten alten Zeit! Op de keerzijde geen illustratie maar enkel informatie over de waarde, de geldigheidsduur, die meer is dan de gebruikelijke, namelijk drie maanden. Naast het wapenschild zien we een handtekening. Deze prent maakt deel uit van een reeks van vier waar evenveel verschillende scènes worden afgebeeld; een ongeval bij het sleeën, een scène met een zwarthandelaar en een mooi tafereeltje in de natuur van Neugraber. Het is nog gissen naar een eventueel verband tussen de verschillende onderwerpen of taferelen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

137 Vlaamse roots? Kneilingen (BSG/Niedersachsen) Afmetingen: 98 x 67 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: & 2 Wie Eulenspiegel im Grabe zum stehen kam. (Hoe Eulenspiegel tot rust komt in het graf.) De reeks van de stad Kneitlingen. is niet alleen fascinerend omdat het een teraardebestelling weergeeft maar ook omwille van de figuur die begraven wordt, namelijk Eulenspiegel. De totale reeks bestaat uit twee sub-reeksen van telkens zes prenten. 20 De eerste reeks start met een afbeelding waar de trotse ouders hun kind tonen. Vervolgens zijn er een vijftal platen met spottaferelen waarop verschillende fratsen worden uitgehaald. Ook in de tweede reeks worden de dolle avonturen van onze held afgebeeld, maar de laatste prent, welke hierboven word getoond, verwijst naar zijn einde. We zien dat zijn kist ter aarde wordt besteld. De vraag is natuurlijk of hij dan ook werkelijk begraven is. We tonen deze prent, eenmaal op gewoon papier en een versie op bütterpapier. Onder beide illustraties lezen we de naam van Günter Clausen. Het was niet de enige keer dat deze kunstenaar het personage van Uelenspiegel heeft gebruikt. Op een biljet voor de Braunschweigische Staatsbank (Grabowski/Mehl: 155.1) verwerkt hij het verhaal van Eulenspiegel bij de bakker. Deze werd uitgegeven te Braunschweiger met publicatiedatum 1 mei Het gaat over het 61 ste verhaal van Tijl Ulenspiegel van Hermann Bote. Herman Botte, bewoner van Braunschweig (Brunswijk), is de auteur van het eerste gedrukte boek van Eulenspiegel. Hij heeft vermoedelijk de mondeling doorgegeven verhalen voor het eerst samengebracht en als één geheel gepubliceerd. (95 verhalen) Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

138 Andere thema s. Naast de bovenstaande biljetten met een duidelijke verwijzing naar het begraven halen we nog enkele andere biljetten aan met andere thema s, zoals de reeks hieronder, een uitgave van stad Hamburg waar twee afbeeldingen zijn terug te vinden met verwijzingen naar overleden soldaten. Hamburg (Braunschweig/Niedersachsen) Afmetingen: 97 x 67 Waarde: 50 Pfenning Grabowski/Mehl: In deze reeks van drie vinden we tweemaal een afbeelding terug van gevallen soldaten. Het is ook een van de weinige biljetten waar we de typische Stahlhelm op terug vinden. Hier zien we duidelijk dat het verleden nog steeds een grote rol speelde. Het is mogelijk dat deze gevoelens terug op de voorgrond kwamen naar aanleiding van de economische moeilijkheden. Verwijzingen naar een gedenkmonument Esscherhausen (Braunschweig/Niedersachsen) Afmetingen: 94 x 64 Waarde: 75 Pfenning Grabowski/Mehl: Op de keerzijde van onderstaand biljet zien we een verwijzing naar het oorlogsmonument te Eschershausen. Een koppel leest aandachtig de lijst met namen van gesneuvelden. Het betreft duidelijk de treurende ouders rouwend om het verlies hun zoon. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

139 Est ist deutscher Adel, den Tod nicht erst zu nehmen und die Toten mit Ernstund Respekt zu behandelen. Het citaat is afkomstig van de auteur Wilhelm Raabes. Op de keerzijde vinden we een verwijzing naar zijn geboortehuis alsook naar zijn gedenkteken. De omgekeerde toortsen verwijzen naar het onderbroken leven. De initialen F.J. hebben we nog niet kunnen toeschrijven. Een opgebaard lichaam. Helmarshausen (Hessen-Nassau/Hessen) Afmetingen: 81 x 53 Waarde: 5O Pfenning Grabowski/Mehl: Tenslotte een biljet uit een reeks van drie. Het verhaal handelt over een vermoeide reiziger die onderdak vraagt bij een klooster. Pas na enige tijd herkent men in de vermoeide reiziger de Verlosser, die hen op de proef stelde. 22 Deze reeks alleen al werd gedrukt met drie verschillende draagkleuren, namelijk bruin, blauw & olijfkleurig. Slot: Bij het opzoeken naar bijkomende informatie, ondermeer in het Museum van de Nationale Bank, waar we zeer goed werden geholpen, bleek dat er de laatste jaren toch een zekere herwaardering is vast te stellen voor dit type van geld. Duitsland is natuurlijk het land waar we een sterke groei zien van verzamelaars, niet alleen omdat het land groter is maar ook omdat de oplagen en diversiteit van de biljetten hoog waren. De auteurs Grabowski en Mehl hebben intussen een overzicht gemaakt en er zijn reeds 10 delen zijn verschenen zijn over alle vormen van noodgeld. Een aandachtig lezer heeft ons ook verwezen naar een artikel uit Boekenpost waar een algemeen artikel over dit type van geld verscheen. i Tafofiel 007 april 2011, pp Zie ook ii Grabowski, Hans L. en Mehl, Manfred, Deutsche Notgeld. Band 1 und 2- Deutsche Serienscheine , Gietl, Regenstauf, 2 de vermeerderde druk, 2003 Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

140 TAFOFIEL 009 oktober 2011 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Opendeurdag 30 oktober CultUur van de Stilte 3. Verslag jaarlijkse bijeenkomst ASCE te Wenen 4. Aankondigingen 5. Bloemlezing uit de pers 6. Artikel: Natuurlijk herdenken 7. Lidgelden De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier

141 OPEN DEURDAG Museum voor Grafkunst, O.L.V. - Voorplein 16, 1020 Laken 30 oktober 2011, 11u-16u - 2 -

142 BESSST: EEN HEFBOOM VOOR MEER LEEFKWALITEIT IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST Cruciale rol voor Epitaaf vzw in de opstart participatietraject rond stilte en rust Intro Waarde van stilte in een grootstedelijke context De maatschappelijke vraag naar stilte- en rustbeleving groeit zienderogen. Te midden van een vooral op productie, consumptie en versnelling gerichte maatschappij bieden stilte en rust opnieuw ruimte om in contact te treden met waarden die verdieping en ontmoeting mogelijk maken. Stilte, rust en ruimte in het Engels: tranquillity hebben een transversale weerslag op verschillende beleidsdomeinen cultuur, natuur & leefmilieu, welzijn & volksgezondheid, mobiliteit, ruimtelijke ordening, onderwijs, toerisme en verbinden deze met elkaar. Ook uit het bedrijfsleven komen duidelijke signalen over de impact van stiltebeleving op creatie- en veranderingsprocessen. Vandaag zijn stilte, rust en ruimte in het sterk verstedelijkte Noordwest-Europa gegeerde, schaarse kwaliteiten. Ze kunnen de hefboom zijn voor duurzame, eigentijdse vormen van stedelijke ontwikkeling. Ze werken ook inspirerend in een samenleving die op zoek is naar (nieuwe) gemeenschapsvormende waarden en zingeving. In verschillende omliggende Europese grootsteden Amsterdam, Berlijn, Parijs, Londen is de laatste jaren op verschillende manieren gewerkt aan een grotere leefkwaliteit en stilte- en rustbeleving in de stad. Het stiltethema in Brussel Leefkwaliteit en een internationale stad op mensenmaat lopen als rode draad doorheen de beleidsnota van VGC-collegelid De Lille. Een internationale stad op mensenmaat is ook een stad waar levenskwaliteit voorop staat, waar mensen zich verbonden en thuis voelen. Vanuit die brede doelstelling wil De Lille stilte, rust en ruimte in zijn beleid inbedden. Dit project rond stilte, rust en ruimte als hefboom voor meer leefkwaliteit in Brussel zal ongetwijfeld bijdragen tot de identiteit en het imago van Brussel als Eco Capital of Europe. Een Brusselse erfgoedgemeenschap rond stilte en leefkwaliteit kan heden en verleden, oud en nieuw, natuur en cultuur bewust en beleidsmatig met elkaar verbinden

143 Een gedragen meerjarenproject dat vertrekt vanuit erfgoed Vanuit de notie stilte- en rustbeleving als uiting van immaterieel, ontastbaar erfgoed wil De Lille samen met zoveel mogelijk betrokkenen een begin maken met dit eigentijds, vernieuwend verhaal voor Brussel. Stilteplekken en -praktijken in de stad verdienen het om gekoesterd en gevrijwaard te worden door beleidsmakers, bewoners en bezoekers. Op die manier werkt hij mee aan de safeguarding van een kwaliteitsvolle leefomgeving met en voor zoveel mogelijk betrokkenen. Het meerjarenproject zet in op stilte beleven, stilte maken en stilte beheren ter versterking van de leefbaarheid en de dagelijkse leefkwaliteit in de stad voor zoveel mogelijk betrokkenen. Bessst: een gemeenschap van stiltebemiddelaars Het stilteproject kreeg de naam Bessst mee, wat verwijst naar Brussel en stilte. Het wil kwaliteitsvolle plekken, personen en praktijken rond stilte, rust en ruimte op het spoor komen, met aandacht voor het historische, de erfgoedcomponent, mythische aspecten, buurtleven, verhalen, interculturele dialoog en tradities. Daarom wordt een community van stiltebemiddelaars opgestart. Zij gaan de dialoog met de eigen Brusselse omgeving aan, willen (anker)plekken koesteren en hierrond gemeenschapsvormend samenwerken en praktijken ontwikkelen. Deze stiltebemiddelaars vormen de schakel naar het brede publiek en kunnen vanuit verschillende invalshoeken meewerken: als beleidsverantwoordelijke of ambtenaar, of vanuit hun werk in sociaalculturele organisaties, vormingsinstellingen, bedrijven of burgerinitiatieven. Zij zullen hierin vanuit de VGC en door Waerbeke vzw inhoudelijk, organisatorisch en methodologisch ondersteund en begeleid worden. 4 Een symbolisch startmoment Wanneer? Zondag 30 oktober De laatste zondag van oktober gaat elk jaar in heel Europa de wintertijd in. Overal staat de kloktijd die dag één uur stil. Een betekenisvol moment om de waarde van stiltebeleving voor alle Europese burgers in hun eigen hoofdstad voor het eerst officieel aan de orde te stellen. Dit geldt natuurlijk bij uitstek voor alle bewoners en bezoekers van de stad, waar ze ook vandaan komen. Zondag 30 oktober 2011 is het ook precies tien jaar geleden dat diverse overheden in ons land onder leiding van toenmalig Vlaams minister Vera Dua een begin maakten met een stiltebeleid. Wat toen begon vanuit Leefmilieu op het platteland krijgt nu een volwaardige aanvulling in Brussel. Cultuur en ecologisch bewustzijn gaan immers hand in hand. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

144 Op zondag 30 oktober 2011 luiden ook tal van gemeenten en steden, organisaties en individuele burgers in Vlaanderen & Brussel CULTUUR VAN DE STILTE in, een sensibiliseringscampagne rond de waarde van stilte, rust en ruimte in het leven van alledag. Die dag maken burgers overal te lande tijd voor wat er werkelijk toe doet. Zie Waarom Epitaaf vzw? Epitaaf is - een bijzondere plek in Brussel waar stilte van nature heerst en verleden en heden, leven en dood, creativiteit en sprakeloosheid, kitsch en kunst samenkomen, - een uitdagend initiatief rond funerair erfgoed; een brug tussen onroerend, roerend en immaterieel, ontastbaar erfgoed (rituelen, gewoontes ), - een voorbeeld van een zeer actieve, kleinschalige en met uiterst bescheiden (financiële) middelen werkende erfgoedgemeenschap (cfr. Faro-conventie, 2005), als concrete voorbeeld van een community of practice rond stilte, rust en ruimte in de hoofdstad Waar & wanneer? In het voormalige kunstatelier van de 19 de beeldhouwers Salu in Laken. Een indrukwekkend patrimonium dat vandaag wordt beheerd door Epitaaf vzw (zie 5 Deze uitvoering heeft plaats op 30 oktober om 2u het uur dat de tijd stilstaat in het atelier Salu en zal gecapteerd worden om achteraf via de website te worden verspreid. Het gaat dus niet om een publieke voorstelling. Noteer ook dat radio KLARA zaterdag 29 oktober haar programma in het teken van stilte plaatst. Over de Brusselse stilteplek par excellence (het voormalig atelier van Ernest Salu in Laken) zal Greet Samyn rapporteren in SANSSOUCI (10-12u Klara). Hoe? Met de integrale uitvoering van Música callada (Stilzwijgende muziek) van de Catalaanse componist Federico Mompou ( ). Federico Mompou leefde een teruggetrokken leven in Barcelona en Parijs. Hij schreef korte, op improvisaties lijkende muziekstukken die als delicaat of intiem beschreven kunnen worden. Het Frans impressionisme en Erik Satie waren zijn voornaamste inspiratiebronnen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

145 Over de partituur schreef de componist: Het is erg moeilijk de betekenis van música callada in een andere taal te vatten. De mystieke dichter San Juan de la Cruz zingt in een van zijn mooie gedichten: stilzwijgende muziek, welluidende eenzaamheid. Hiermee zocht hij naar de juiste woorden voor de idee van een muziek die de stem van de stilte doet weerklinken. De muziek bewaart haar stilzwijgende stem voor zich. Of beter: ze zwijgt als eenzaamheid muziek wordt. Met wie? - Thomas Dieltjens ( 1969) studeerde aan het conservatorium te Brussel en later aan de Hochschule der Künste in Berlijn. Naast concerten als solopianist treedt hij voornamelijk op in kamermuziekensembles. Thomas Dieltjens is stichtend lid en artistiek leider van Het Collectief. Daarnaast wordt hij regelmatig uitgenodigd door ensembles als Oxalys, Capilla Flamenca, Danelkwartet, Spiegelkwartet en het Quince Quartet (GB). Met al deze ensembles speelt hij concerten over de hele wereld en op festivals als Ars Musica, Klarafestival, Musik+ Tirol, Schleswig- Holstein Festival, Festival van Vlaanderen, Festival de Saintes, Campos do Jordao(Brésil), Festival de Saintes(F),... Verder vormt hij vaste duo s met fluitist Toon Fret, klarinettist Benjamin Dieltjens, hoboïst Eric Speller en violiste Miki Tsunoda. Thomas Dieltjens is leraar kamermuziek aan het Koninklijk Conservatorium Brussel sedert Mirjam Devriendt ( 1961) is fotografe en woont in Brussel. Ze maakt sinds 2000 foto's van de werken van Berlinde De Bruyckere en werkte mee aan haar volgende publicaties één, en alles is aaneengenaaid, poten worden bomen, in flanders fields, Schmerzensmann en In the woods there were Chainsaws. Ze werkt ook reeds lang samen met choreograaf en danser Vincent Dunoyer; werkte mee aan het muziektheater Waar is mijn ziel onder regie van Caroline Petrick; werkt ook voor kunstenaars zoals Peter Buggenhout, Johan Tahon en maakt foto's voor Jan Michiels, Collegium Vocale, Ictus... Ze geeft les fotografie aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Anderlecht. - Studenten RITS voor audiovisuele opname van het evenement. De uitvoering zal rechtstreeks te volgen zijn via internet en hierop nadien ook terug te vinden zijn. - Piano s Maene voor levering van Steinway vleugelpiano. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

146 VERSLAG Annual General Meeting of ASCE Museumplaats Wenen, september 2011 Epitaaf vzw is sinds vier jaar lid van ASCE en was dit jaar voor de derde keer op rij aanwezig op de jaarlijkse vergadering van deze Europese organisatie (ASCE= Association of Significant Cemeteries in Europe, Het ASCE congres 2011 had plaats in Wenen. Op het programma stond diverse lezingen, plaatsbezoeken en de voorstelling van de stand van zaken van de European Cemeteries Route, een project om begraafplaatsen toeristisch te promoten ( Er werd gestart met het afscheid van voorzitter Maria Luisa Yzaguirre en de verkiezing van een nieuwe voorzitter, de Sloveense Lidija Plibersek. Anne-Flor Vanmeenen, initiatiefnemer van het project de dood in Kinderschoenen (zie Tafofiel 7, april 2010) en lid van Epitaaf bracht in Wenen een erg gesmaakte uiteenzetting over kindergraven (foto hierboven). De lezingen maakten duidelijk dat in heel Europa vrijwilligers en administraties van begraafplaatsen gepassioneerd werken aan een toekomst voor hun begraafplaats, met oog voor het verleden. Dit bleek ook in de contacten tijdens de pauzes en de gesmaakte lunches aangeboden door de stad Wenen. Epitaaf legde contacten met Hamburg, München en Berlijn, met Boekarest, Dublin, Innsbruck en Wenen enz. Anders dan in België waar enkel gemeenten begraafplaatsen mogen beheren, worden in de meeste Europese ook begraafplaatsen gerund door parochies of zijn ze in handen van privé-ondernemers. Gemeenschappelijk is het gevoel dat het funerair erfgoed op een steeds groter publiek draagvlak kan rekenen. 7 Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

147 WORKSHOP VERSTEENDE GETUIGENISSEN Jeugd- en ontmoetingscentrum, Bollewerpstraat 3, 8770 Ingelmunster 8 november 2011, 11u - 16u Deelname gratis mits inschrijving via lieve.dedoncker@ingelmunster.be Inventarisatie van graftekens en het opstellen van een herwaarderingsplan voor een begraafplaats vormen de basis voor een goed beheer en behoud van deze waardevolle cultuur-historische monumenten. Deze workshop belicht een aantal thema s die nauw samenhangen bij de ontsluiting van dit stukje vaak ondergewaardeerd erfgoed. Workshop in het kader van sociale innovatie klein religieus erfgoed: 8 Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

148 WENEN, KLAGEN, TREUREN, Tentoonstelling Raoul Verstraeten Kapel stedelijke begraafplaats Lokeren, Bleekmeersstraat oktober, 1-2 november 2011, 10u-12u en 14-17u 9 Traditiegetrouw herdenken we tijdens Allerheiligen onze overleden familieleden en vrienden. Naast het aspect van herdenken is er de esthetisch dimensie van een begraafplaats. Raoul Verstraeten bracht de schoonheid het funerair erfgoed al meermaals in de belangstelling, onder meer met de fototentoonstelling In alle Stilte in huis Thuysbaert te Lokeren en in Beveren. In de periode van Allerheiligen prestenteert deze Lokeraar de thematische fototentoonstelling Wenen, klagen, treuren, waar het beeld van de vrouw in de funeraire kunst wordt getoond. Dit wordt begeleid door enige passende bespiegelingen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

149 BLOEMLEZING UIT DE PERS Epitaaf bestuurslid Pierre Brewee volgt wat er verschijnt m.b.t. funerair erfgoed in de pers en media op de voet. Hij maakt voor ons een korte samenvatting. In geen geval heeft deze bloemlezing de bedoeling om volledig te zijn maar is ze eerder opgevat om er trends in aan te wijzen en soms ook de berichten van een kritische noot te voorzien. Restauraties op de stedelijke begraafplaats van Eeklo Het stadsbestuur van Eeklo trekt euro uit voor het restaureren van enkele beschermde maar vervallen grafmonumenten op de stedelijke begraafplaats. Het gaat om waardevolle graven op het oudste kerkhofgedeelte aan de Molenstraat, waarvoor het stadsbestuur een onderhoudsplicht heeft. Sommige van deze monumenten zijn dringend aan restauratie toe. De stad vroeg bij Ruimte en Erfgoed de maximale subsidies en toelagen aan en de afdeling Oost-Vlaanderen stuurde de Eeklose subsidie-aanvraag met gunstig advies door naar Brussel. Beheer op de begraafplaats van Roeselare Het is het Roeselaarse stadsbestuur duidelijk menens werk te maken van de begraafplaatsen. Op de oude stedelijke begraafplaats in de Groenestraat zijn acht graven met een architecturale waarde gerestaureerd. De stad is eigenaar van achthonderd graven die uit concessie zijn. De groendienst en de dienst Cultuur maakten een selectie van graven die gerestaureerd moeten worden. Het gaat om 120 graven en grafkapellen met een architecturale waarde en/of de laatste rustplaatsen van historische figuren. Tussen begin maart en 30 juni werden de eerste acht graven gerestaureerd. De totale kostprijs voor deze operatie bedroeg ,90 euro. De graven werden grondig gereinigd en hun stabiliteit werd verzekerd, telkens met behoud van zoveel mogelijk originele stukken. De betrokken stadsdiensten hopen dat het huidige en de volgende besturen een vervolg zullen breien aan deze inspanningen. Tweejaarlijks zouden een aantal graven aangepakt moeten worden om binnen 25 jaar de volledige lijst afgewerkt te hebben. Er wordt op de oude stedelijke begraafplaats niet alleen werk gemaakt van grootschalige restauraties: dankzij Europese subsidies worden momenteel ook een aantal mensen via de sociale economie opgeleid om kleine reparaties aan de graven uit te voeren. Hoewel het nieuwe deel van de stedelijke begraafplaats in de Groenestraat al in juni 2010 in gebruik genomen werd, is dit pas onlangs officieel geopend door het stadsbestuur. De begraafplaats is dit jaar veertig jaar in gebruik en dankzij de in gebruik name van dit nieuwe deel verdubbelt ze in omvang en is ze voortaan acht in plaats van vier hectare groot. De huidige bevolkingsgroei maakte een snelle uitbreiding noodzakelijk. De werken kostten 1,5 miljoen euro en creëerden ruimte voor drieduizend graven. Gekozen werd voor een parkbegraafplaats die bezinning en rust uitstraalt: een waterpartij waarover een kronkelend pad loopt, symbool van een slingerplant die niet loslaat en zich hecht rond het water waaruit alle leven komt, met aan het einde de kinderbegraafplaats in de vorm van een bloembodem met kroonbladeren. Verder werd een tumulus gerealiseerd, een heuvel geïnspireerd op de Romeinse grafheuvels, van waarop het kerkhof te overschouwen is. Tenslotte werden hier en daar zitbanken geplaatst om tot rust te komen in een groene omgeving. 10 Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

150 ARTIKEL Natuurlijk herdenken tekst: Pierre Brewee foto s: Laurent Vrijders Iedereen is vertrouwd met de klassieke begraafplaatsen: je gaat er op Allerzielen een groet brengen aan de dierbaren die je zijn voorgegaan in de dood of je gaat er op een luie dag eens de rust opzoeken van een dodenakker en geniet er van de schoonheid die je om je heen ziet: monumenten, epitafen, foto s, planten en dieren, het verval dat om zich heen grijpt, Verschillenden onder ons hebben zich ongetwijfeld bij dergelijk bezoek al eens de vraag gesteld of de klassieke begraafplaats met haar grafzerken, monumenten, zuilen, kruisen en kapellen haar tijd niet heeft gehad: mensen kiezen steeds minder voor een traditionele begrafenis, de crematie wint steeds meer terrein en dat zie je ook duidelijk wanneer je een begraafplaats bezoekt. Niet-beschermde graven worden meer en meer definitief geruimd (je mag gerust spreken van een kaalslag ) en de vrijgekomen ruimte wordt deels ingenomen door verschillende soorten columbaria en urnenvelden die elk op hun manier tegemoet komen aan de meest uiteenlopende wensen van zovele overledenen en nabestaanden. Ernest Salu III moest het atelier na meer dan een eeuw stop zetten toen de vraag naar grafkunst stil viel en na het afschaffen van de eeuwigdurende concessies en het groeiende succes van de crematie zie je dat ook de klassieke grafsteen steeds minder en minder deel gaat uitmaken van de begraafplaats nieuwe stijl. 11 verval op de oude begraafplaats van Londerzeel Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

151 Deze ingrijpende veranderingen wijzen duidelijk op een mentaliteitswijziging: lange tijd was de dood een taboe en het hele gebeuren werd zo snel mogelijk op een vrij koude, uniforme en onpersoonlijke manier afgehandeld door een professionele sector (ziekenhuizen, begrafenisondernemers, steenhouwers), maar er wordt opnieuw nagedacht over het hele stervensproces (sterven, rouwen, begraven of cremeren), er worden vragen gesteld bij die kille, steriele en voorgekauwde traditionele manier van afscheid nemen en men gaat op zoek naar nieuwe dingen om in deze hectische tijden afscheid te nemen op een manier waar men zich als overledene of nabestaande goed bij voelt. Mensen zien heel het begrafenisritueel opnieuw als een manier om zich te uiten en gaan op zoek naar een uitvaart die model staat voor hun denken en doen, model staat voor hun zijn. Een green burial (ook wel eens natural burial genoemd) is een voorbeeld van die groeiende behoefte, die nood aan een meer persoonlijke invulling van een uitvaartplechtigheid, die vraag naar een alternatief voor het commerciële traditionele gebeuren waar vele mensen zich niet goed bij voelen. Natuurbegraafplaatsen: begraafplaatsen zonder grafmonumenten Bij een natuurlijke begrafenis gaat alle aandacht naar de natuur, het milieu. De eerste Britse natuurbegraafplaats werd in 1993 in Carlisle in gebruik genomen: de Verenigde Staten volgden drie jaar later, maar sommigen beweren dat een green burial teruggrijpt naar de pionierstijd van de Verenigde Staten, toen de mensen die hun kans waagden in dit nieuwe, onontgonnen, ruwe land in vele gevallen hun laatste rustplaats vonden in de open natuur, tussen struiken en bomen, langs de kant van de weg of in een vlakte. 12 Natuurlijk begraven geschiedt op een heel milieuvriendelijke manier. Monumenten, grafstenen, naamplaten, kruisen en andere herkenningstekens die courant voorkomen op een klassieke begraafplaats zijn uit den boze, worden gezien als een milieuvervuilend element. Op een natuurbegraafplaats is alles op en rond een graf biologisch afbreekbaar: een vers gegraven graf zal je natuurlijk altijd herkennen, maar het is de bedoeling dat alles na verloop van relatief korte tijd is opgegaan in de natuurlijke omgeving. De bloemen gaan op in het landschap en alleen het vergankelijke houten naamplaatje rest. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

152 Men kan een boom of struik op een graf planten als herkenningsbaken, maar sommigen zien zelfs deze kleine ingreep als een verstoring van de natuur en dus niet passend in de filosofie van een natuurlijke begrafenis. Zo staat in het reglement van de Nederlandse natuurbegraafplaats Bergerbos bijvoorbeeld heel duidelijk te lezen dat het aanplanten van bloemen en planten die vreemd zijn aan een bosomgeving niet toegelaten is. Bij je inschrijving voor de nieuwsbrief van The Natural Burial Co-operative, de overkoepelende organisatie van Canadese natuurbegraafplaatsen, gaat men via een vragenlijst even na in hoeverre je visie op het hele gebeuren overeen stemt met het gedachtengoed van een natural burial: niet voor niets vraagt men in deze enquête of je je kan verzoenen met de gedachte dat geen grafmonument of grafsteen, geen kruis of ander gedenkteken de plaats aanduidt waar je begraven bent. Ondanks de grote mentaliteitswijziging die plaats vindt in onze beleving van heel het stervensproces hebben vele mensen het blijkbaar nog altijd moeilijk met de gedachte te rusten in een anoniem graf: zelfs de grootste natuurliefhebbers en vrijdenkers hebben blijkbaar behoefte aan een klein herkenningspunt zoals een handgemaakt houten naamplaatje of een kei met vermelding van naam, geboorte- en overlijdensdatum, eventueel geboorteplaats en plaats van overlijden. De meeste mensen kunnen zich blijkbaar niet verzoenen met de gedachte dat ze na hun dood in een naamloos graf gewoon deel worden van het bos of het landschap waarin ze werden begraven. 13 enkele keien als herkenningspunt, met een naam en een tekening van een zeilboot. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

153 De filosofie van natuurlijk begraven houdt nochtans in dat je je eigen dood ziet als een schakel in een steeds terugkerende natuurlijke cyclus van leven en dood: alle levende organismen keren na hun dood terug naar de bodem en geven er voedsel aan nieuw leven en de mens is geen uitzondering op deze regel. Uit interviews blijkt trouwens dat familieleden en vrienden de plaats waar een dierbare begraven of uitgestrooid werd ook zonder grafsteen of monument of ander baken terugvinden en de angst voor een anoniem graf is dus ongegrond, maar toch verlangen de mensen een naamplaatje of ander herkenningspunt op hun graf. 14 naamplaatje als herkenningspunt Van een echt, anoniem graf is trouwens nooit echt sprake, een natuurbegraafplaats wordt op dezelfde manier gerund als een klassieke begraafplaats: er zijn registers zodat men altijd je naam kan terugvinden en het nummer van je concessie, er zijn grondplannen die een duidelijk overzicht geven van de sectoren van de begraafplaats, men werkt met concessies die beperkt zijn in tijd, er zijn verschillende soorten concessies, Je zal als bezoeker nooit geconfronteerd worden met het feit dat niemand je kan vertellen waar de overledene die je zoekt werd begraven of werd uitgestrooid. In Groot-Brittannië zijn er zelfs natuurbegraafplaatsen waar men gebruik maakt van een GPS-netwerk: men tikt de coördinaten in van het graf dat je zoekt en de GPS loodst je zonder probleem door het bos tot bij je dierbare overledene. Natuurbegraafplaatsen laten in principe geen grafzerken of foto s of monumenten toe, maar je kan nooit stellen dat je te maken hebt met echte anonieme graven: men zal altijd maken dat de graven zo anoniem mogelijk zijn, het milieu in het algemeen en het landschap in het bijzonder zo weinig mogelijk zullen verstoren, maar er Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

154 is steeds een administratie aanwezig die maakt dat alle informatie opgezocht kan worden en elk graf terug gevonden kan worden. In de praktijk zien we jammer genoeg dat vele natuurbegraafplaatsen zondigen tegen de basisregel dat een natuurbegraafplaats geen grafmonumenten toelaat: men laat in overleg met de directie toch monumenten toe om zo de twijfelende klanten voor zich te winnen die onterecht angst hebben voor een naamloos graf en maakt zelf wel even uit of zo een monument milieuvriendelijk is. Je ziet bijvoorbeeld afschuwelijke dingen zoals de traditionele ijzeren lantaarntjes opduiken (biologisch helemaal niet afbreekbaar en dus zwaar vervuilend) en het kost je als bezoeker in vele gevallen weinig moeite om de graven aan te duiden in het omringende landschap. De natuurbegraafplaatsen bepalen zelf hoe ze de principes van natuurlijk begraven in praktijk brengen: laat je monumenten toe en aan welke voorwaarden moeten deze voldoen, kies je voor een aangeplant of een bestaand bos, een weide, of een combinatie van beiden, hoe pak je de praktische uitvoering van een begrafenis aan (het vervoer, de eredienst, ),? De filosofie van het natuurlijk begraven wordt op de meest uiteenlopende manieren in praktijk gebracht waarbij vooral de landelijke verschillen enorm opvallen en het is aan de klant om uit te zoeken welke aanpak hem of haar het beste ligt. Kisten Een natuurlijke begrafenis houdt niet alleen rekening met de milieuvervuilende aspecten van grafstenen en monumenten, vazen en bloemstukken: 80 tot 85% van de doodskisten die in de Verenigde Staten verkocht worden zijn gemaakt van staal en dus helemaal niet biologisch afbreekbaar. De handvaten zijn gewoonlijk gemaakt van plastic en zijn zodanig bewerkt dat ze het uitzicht van metaal hebben: ze zijn dus biologisch niet afbreekbaar. De meeste lijmen en lakken die gebruikt worden bij het vervaardigen van kisten zijn heel milieu-onvriendelijk en ook bij crematie zijn deze lijmen en lakken heel vervuilend. De duurdere kisten zijn soms gemaakt van exotisch hout, in sommige gevallen afkomstig van bedreigde boomsoorten. 15 Bij een natuurlijke begrafenis tracht men alle vervuilende factoren van een klassieke begrafenis zo veel mogelijk te bannen en men zal dus ook aandacht besteden aan de vervuilende aspecten van een klassieke kist. De overledene wordt begraven in een biologisch afbreekbare kist gemaakt uit onbehandeld inheems hout, gevlochten uit wilgenhout of riet of vervaardigd uit spaanderplaat of hard karton. Deze laatste kisten geven de afscheid nemende familieleden, vrienden en vriendinnen ook de kans een laatste handgeschreven of getekende persoonlijke boodschap mee te geven: vergelijk het een beetje met de klassieke gipsplaaster bij een gebroken been of arm waar vrienden, vriendinnen en familieleden snel een krabbel op zetten, een tekening op maken, een tekst op schrijven. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

155 Het is ongetwijfeld even wennen aan het beeld van een kist die vol teksten en tekeningen staat van afscheidnemende volwassenen en kinderen, maar natuurlijke begrafenissen blijken regelmatig heel creatieve aangelegenheden te zijn waarbij de betrokkenen op een heel persoonlijke manier een laatste groet brengen aan de overledene: niet alleen een beschreven en beschilderde kist maar ook live muziek, een picknick, zie je regelmatig eens opduiken bij deze plechtigheden. Sommigen zullen zich bij het lezen van deze informatie misschien vragen stellen, maar dit soort gebruiken kennen we immers al heel lang en vinden we terug over de hele wereld: zo is het nuttigen van maaltijden op het graf van een overledene een vast onderdeel van de Mexicaanse Dag van de Doden en zien we datzelfde gebruik ook opduiken in de Russische cultuur waar men de overledenen ook na hun dood nog eens trakteert op een glaasje van hun lievelingsdrank en andere wereldse geneugten zoals sigaretten of eten. De beschilderde kisten, de live muziek en de picknicks die we soms zien opduiken bij begrafenissen op de Nederlandse natuurbegraafplaats Bergerbos maken gewoon deel uit van de enorme schat aan doodsrituelen die we over de hele wereld aantreffen. Niets vreemds onder de zon. Lijkwaden Een biologisch afbreekbare kist is natuurlijk geen verplichting bij een natuurlijke begrafenis: je kan ook kiezen voor een (eveneens biologisch afbreekbare) lijkwade. Sinds de moslims in ons land eigen percelen toegewezen krijgen op onze begraafplaatsen klinkt het gebruik van een lijkwade ons niet zo vreemd meer in de oren: het gebruik van een lijkwade maakt immers deel uit van het islamitische begrafenisritueel. Het heeft heel wat tijd gevraagd alvorens de crematie algemeen aanvaard werd door onze maatschappij: misschien kunnen de rechten, toegekend aan de moslimgemeenschap, een aanzet zijn om de lijkwade te aanvaarden als een volwaardig alternatief voor een doodskist. Dit zou in ieder geval de deur weer een beetje verder op een kier zetten voor de denkpiste van een natuurlijke begrafenis. 16 Urnen Ook mensen die zweren bij een crematie zijn natuurlijk welkom op een natuurbegraafplaats: je laat je as in dit geval gewoon begraven in een biologisch afbreekbare urne. De lijkverbranding kent ondertussen al een heel lange traditie en dergelijke urnen, gemaakt op basis van zetmeel, zijn dan ook al jaren verkrijgbaar in de handel. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

156 Friedwälder Duitsland is blijkbaar een groot voorstander van deze manier van begraven. De Engelsen en Amerikanen blijken in de praktijk een heel gevarieerd aanbod te hebben waarbij je soms wel eens de wenkbrauwen fronst en de vraag kan worden gesteld of het niet te ver afdwaalt van het basisidee, de filosofie achter deze manier van afscheid nemen: grafmonumenten worden opeens toegelaten, een weide wordt omgetoverd tot bos waarbij de ene nieuw aangeplante boom naast de andere komt te staan zodat je zonder moeite het aloude, mooi op rijen geordende stramien van de klassieke begraafplaats herkent waar een natuurlijke begrafenis tegen reageert, het landschap ligt bedekt met naamplaten die het zicht enorm verstoren. Vele van de natural burial grounds in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zijn, alles bij elkaar genomen, vrij storende ingrepen in het landschap, en onze Noorderburen doen het met de drie natuurbegraafplaatsen die Nederland rijk is niet veel beter. Daar opende een derde natuurbegraafplaats eind 2010 de deuren in Venlo. De ontvangst op de Nederlandse natuurbegraafplaats Bergerbos is in orde: je krijgt op een infopunt meteen een woordje uitleg bij de filosofie, een herdenkingsmonument maakt dat je zonder problemen te weten komt in welke sector de overledene ligt die je zoekt, je kan in vertrouwen kaarsen meenemen naar het graf en een afscheidskapel geeft mensen de mogelijkheid om een laatste groet te brengen. 17 herdenkingsmonument basaltblokjes met de namen van de overledene en een vakletter, per jaar van begraven. Reeds bij het aanvangen van de wandeling op de begraafplaats valt op dat hier zwaar werd gezondigd tegen het principe dat monumenten niet toegelaten zijn op natuurbegraafplaatsen. Het kost je geen enkele moeite om de graven te ontdekken in het boslandschap. De directeur geeft in interviews trouwens toe dat hij in het begin te laks is geweest met het toepassen van de principes: zaken die eigenlijk zondigen tegen de basisregels van natuurbegraafplaatsen werden toegelaten en zoiets gaat al snel escaleren. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

157 Families en vrienden merken op dat de regels voor sommigen blijkbaar niet gelden en eigenen zich hetzelfde recht toe. Af en toe zie je een graf dat echt voldoet aan de basisfilosofie van de green burials: een heel eenvoudig, klein, houten naamplaatje met een naam en een geboorte- en sterfdatum en bloemenruikers die via natuurlijke weg deel worden van het omringende landschap zijn de enige dingen die deze graven sieren. laatste rustplaats helemaal in de geest van natuurlijk herdenken, 18 dit niet...! Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

158 Een groter contrast kan je je moeilijk voorstellen met het overgrote deel van de andere graven op deze begraafplaats die versierd worden met vazen, schalen, foto s, beeldjes en andere dingen die eigenlijk taboe horen te zijn op een natuurbegraafplaats. Gelukkig grijpt de directie toch nog in wanneer het werkelijk te gortig wordt: zo zag ik bij een afschuwelijk opgetuigd graf de boodschap staan of men alstublieft het graf een uitzicht zou willen geven dat niet botst met het natuurlijke uitzicht van het bos waarin het zich bevindt. De boodschap was jammer genoeg wel al twee jaar oud en een mens stelt zich op zo een moment dan ook de vraag in hoeverre er echt ingegrepen wordt. Misschien moet de directie op het infobord de boodschap meegeven dat men bij het versieren van de graven rekening moet houden met de bosomgeving? 19 De openlucht-kapel van Bergerbos De toegevingen die gedaan zijn aan de families en de vrienden van de overledenen maken dat het opzet van deze natuurbegraafplaats jammer genoeg voor een groot deel de mist is in gegaan: je kan deze begraafplaats eigenlijk nog het best omschrijven als een groen getinte klassieke begraafplaats, neergepoot in een natuurlijk bos. De bijwijlen kitscherige grafmonumenten zijn een enorm storende factor in het landschap, een landschap dat gelukkig af en toe eens gesierd wordt met een sober graf of een heel aangename en prachtige rustplaats zoals de openlucht-kapel. Ook positief om melden is het uitgebreide netwerk waterpunten dat verspreid ligt over de begraafplaats. De jaartallen op de graven maken ook heel duidelijk dat dit ideeëngoed niet gebonden is aan een bepaalde generatie, geen filosofie is die alleen maar aanhangers zou kennen bij de jongeren bijvoorbeeld: jong en oud vindt hier een laatste rustplaats, kleinkinderen en grootouders liggen er naast elkaar. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

159 In Duitsland kent men de Friedwälder, ook wel eens Ruhewälder genoemd, bossen en wouden die voorbehouden worden om ook als begraafplaats te dienen. In een bestaand en beschermd bos of woud reserveert men enkele stroken voor natuurlijke begrafenissen. Zo zijn deze Friedwälder in Duitsland een milieubeleidsinstrument van de overheid waarbij men in één klap verschillende problemen aanpakt: de beschermde bossen en wouden krijgen door het feit dat ze ook als levende begraafplaats dienst doen meteen een taak toebedeeld die extra respect en bescherming afdwingt (men versterkt dus als het waren dat statuut beschermd natuurgebied die deze bossen al hebben) en men lost meteen het vraagstuk van een groeiende bevolking, een toename van het aantal overlijdens en het gebrek aan ruimte op. Men moet immers niet langer in de ruimtelijke ordening plaats voorzien voor begraafplaatsen, maar geeft de overledenen gewoon een plaats in het beschermd natuurgoed van de natie. De regels zijn heel duidelijk: er wordt geen grafmonument toegelaten, gaat ook niet in overleg met de familie of de vrienden op zoek naar een kunststuk dat in harmonie met de omgeving zou zijn, iets wat op het Nederlandse Bergerbos bijvoorbeeld heel makkelijk wordt toelaten. Er komt niets op een graf te staan of te liggen, je kan er bij een begrafenis alleen een ruiker bloemen neerleggen die na verloop van tijd zal vergaan, zal opgenomen worden in het landschap. Men laat er ook geen begrafenissen toe in kist of lijkwade, zelfs indien deze biologisch afbreekbaar en dus heel milieuvriendelijk zouden zijn. In een Friedwald laat men alleen begrafenissen toe in biologisch afbreekbare urnen. Wat het herkennen van een graf betreft, zijn de regels weer even simpel: elk graf, elke boom, krijgt een boomnummer. Zo een boomnummer is natuurlijk onderdeel van de administratie die, zoals ik eerder al zei, ook eigen is aan natuurbegraafplaatsen. Het Nederlandse Bergerbos is, net als de meeste Britse natuurbegraafplaatsen, een privéinitiatief, maar in Duitsland liggen de kaarten anders: door worden de natuurbegraafplaatsen beheerd door een nationale, overkoepelende organisatie die meteen de hele administratie voor haar rekening neemt: reserveren van graven, verkopen van graven, overleggen met de overheid om het aantal natuurbegraafplaatsen uit te breiden, 20 Wanneer je heel die administratie wil bewerkstelligen vanop één plaats is een wel doordachte manier van werken zeker nodig, en dat zie je ook aan die boomnummers. Die worden niet zo maar willekeurig toegekend. Bij mijn bezoek aan het Friedwald Bad Münstereifel viel op dat die boomnummers allemaal voorafgegaan worden door de letters BME. Op deze manier maak je via het boomnummer meteen duidelijk dat het hier gaat om een boom die terug te vinden is op de natuurbegraafplaats van Bad MünsterEifel: dergelijke unieke boomnummers maken dat je dus met alle gemak de hele administratieve rompslomp die het beheer van een begraafplaats met zich meebrengt bij elkaar kan brengen op één locatie. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

160 Wanneer de bomen een boomnummer hebben gekregen maakt men soms via gekleurde linten duidelijk dat bepaalde bomen behoren tot een bepaald concessietype. Gele, rode en blauwe linten maken duidelijk dat een bepaalde boom deel uitmaakt van het aanbod individuele graven, vriendengraven of gemeenschappelijke graven. Boom met concessienummer en aanduiding graftype via gekleurd lint 21 De individuele graven zijn de duurste concessies, daar het aantal overledenen onder deze boom beperkt wordt tot één (de alleenstaande man of vrouw) of twee (de echtparen of samenwonenden). Goedkoper zijn de vriendengraven of familiegraven, graven waarbij je toelaat dat het maximum toegelaten aantal van tien personen een laatste rustplaats vindt onder die boom. Maar je betaalt toch nog altijd een meerprijs, omdat je in het geval van een vriendengraf toch bij voorbaat contractueel vastlegt welke personen precies in dit graf komen te liggen (gezinsleden, familieleden, vrienden). Het goedkoopste graf is het gemeenschapsgraf, waarbij opnieuw dat maximum aantal van tien overledenen in het graf komt te rusten, maar deze keer kennen deze mensen elkaar totaal niet, volgen ze gewoon de volgorde die voortspruit uit de natuurlijke overlijdens en het aanbod van graven: nummer tien in de rij volgt gewoon nummer negen in het graf en de volgende betekent het begin van een nieuwe reeks en bijhorend graf. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

161 Wanneer een graf eenmaal in gebruik is genomen hebben de gekleurde linten niet langer nut en worden ze verwijderd: via plaatjes zal je dan te zien krijgen tot welke categorie het graf behoort dat je groet. De plaatjes zullen je snel duidelijk maken dat er maar één of twee personen in het graf liggen, en wanneer meerdere personen een laatste rustplaats hebben gevonden in het graf zal steeds vermeld worden of het hier om een familiegraf, een vriendengraf of een gemeenschapsgraf gaat. 22 Een individueel graf, gesierd met een mooie boodschap Die plaatjes zijn trouwens helemaal niet storend: een natuurbegraafplaats grijpt zo weinig mogelijk in in de natuur en wanneer je door zo een Friedwald stapt wordt het landschap ook helemaal niet verstoord door deze naamplaatjes en boomnummers. Van op de wandelpaden is er niets te zien dat wijst op een begraafplaats, de weinige gekleurde linten uitgezonderd. Wanneer je de graven wil zien moet je echt het wandelpad verlaten en je tussen de bomen begeven en je zal zien dat die plaatjes bevestigd zijn op de zijde van de boom die niet zichtbaar is vanop de wandelpaden: de aanduiding dat het hier om een graf gaat stoort dus op geen enkel moment het natuurlijke uitzicht van deze beschermde bossen. Die grafmarkeringen zijn ook vrij sober, blijven in de meeste gevallen beperkt tot een boomnummer en een naamplaatje met namen en geboorte- en overlijdensdata. Soms krijg je een dichtregel of spreuk of ander tekstje te lezen, maar dergelijke boodschappen zijn eerder uitzondering dan regel. Wanneer je rondwandelt in zo een Friedwald merk je duidelijk dat er heel goed is nagedacht over de manier waarop je deze Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

162 filosofie in praktijk wil brengen en ik ben er dan ook zeker van dat men de mogelijkheid om die plaatjes rond de boom te binden met lint in overweging zal genomen hebben, maar blijkbaar heeft men gekozen voor de piste om deze plaatjes te bevestigen met een schroef of een nagel: schroeven en nagels zijn niet zo milieuvriendelijk en je toont door het gebruik van schroeven en nagels ook geen respect voor de boom die per slot van rekening nog altijd een levend grafmonument is, maar er is natuurlijk het argument dat linten rond een boom het landschap enorm storen (het feit dat die linten verwijderd worden wanneer een voorbehouden graf eenmaal in gebruik wordt genomen spreekt boekdelen). 23 Dit graf is duidelijk een familiegraf Deze Friedwälder maken op een heel mooie manier duidelijk dat een beschermd bos, een onderdeel van een beschermd natuurgebied, ook een plaats kan zijn waar je rustig samen kan zijn met je overleden familieleden of vriend(inn)en. Wanneer je de kaart bekijkt van de organisatie die achter deze Friedwälder staat, zie je dat men reeds 26 soortgelijke begraafplaatsen telt in Duitsland. Je mag dus gerust stellen dat deze formule veel succes kent bij onze Oosterburen. Wat ook opviel bij mijn bezoek aan het Nederlandse Bergerbos en het Duitse Bad Münstereifel was de kindvriendelijkheid van deze natuurbegraafplaatsen: een kleine, eenvoudige speeltuin, bestaande uit houten speeltuigen, staat naast de parkeerplaats ter beschikking van de kinderen, auto s worden absoluut geweerd, alleen voetgangers worden toegelaten op Bergerbos en in de Duitse Friedwälder laat men naast de voetganger ook fietsers toe en beschikt men over ruiterpaden voor de Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

163 paardenliefhebbers daar deze natuurbegraafplaatsen een onderdeel zijn van een groter, beschermd natuurgebied waar recreatie tot op een zeker niveau toegestaan wordt. Ere wie ere toekomt: de man die als eerste een Friedwald opende was de Zwitser Ueli Sauter. Een vriend van Sauter droomde er van na zijn dood aan de wortels van een boom te rusten in een Friedwald, een oord van vrede waar mensen hun laatste rustplaats zouden vinden en waar de bomen dienst zouden doen als levend grafmonument. Toen die vriend in 1993 overleed begroeven Sauter en de andere vrienden zijn urne (toen nog illegaal) aan de wortels van een boom. Sauter nam zich de moeite het idee van een Friedwald te verspreiden en kreeg gedaan dat deze manier van begraven erkend werd door de Zwitserse staat. Zwitserland kent ondertussen al 60 Friedwälder. De eerste soortgelijke begraafplaats in Duitsland werd in dienst genomen in 2001 en was een initiatief van Axel Baudach. Toen Baudach bij de begrafenis van zijn grootvader een sterke afkeer voelde voor de traditionele uitvaart en de klassieke begraafplaats ging hij op zoek naar alternatieven en botste hij op het Friedwald-idee van Sauter. In de praktijk blijken er toch wel enkele opmerkelijke verschillen te zijn tussen de oorspronkelijke Zwitserse aanpak en de Duitse manier van werken. Wanneer je de homepagina van de Zwitserse Friedwälder raadpleegt, zie je dat men in Zwitserland geen (biologisch afbreekbare) urnen begraaft: men graaft een put bij de wortel van de boom en strooit de asse gewoon uit over de boomwortel, waarna men de put weer dicht. Men gebruikt ook geen plaatjes of lintjes maar markeert de boom met een geverfd merkteken. Meer uitleg rond de Duitse en Zwitserse Friedwälder vind je op de websites en 24 Stichting Natuurlijk Herdenken Bij onze noorderburen zit men ondertussen ook niet stil: mensen storen zich blijkbaar aan de vele landschapsvervuilende grafmonumenten op de privaat natuurbegraafplaatsen en de overheidsdienst Staatsbosbeheer heeft dan ook, naar het voorbeeld van Duitsland en Zwitserland, het initiatief genomen om beschermde natuurgebieden deels voor te behouden voor de uitstrooiing van asse. In Hoog Buurlo op de Veluwe werd in 2010 een eerste natuurterrein, een beukenbos, voorbehouden voor asverstrooiing in de vrije natuur. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

164 Nabestaanden kunnen de hele uitstrooiing op zich nemen of kiezen voor de ietwat duurdere variant waarbij ze bijgestaan worden door iemand van de Stichting Natuurlijk Herdenken zoals dit initiatief officieel heet. Vanzelfsprekend moeten de familieleden en vriendenkring van de overledene zich houden aan de regels wanneer ze zelf de uitstrooiing op zich nemen: op het certificaat staat duidelijk vermeld in welk gebied de asse mag verstrooid worden. Nabestaanden krijgen de mogelijkheid een subtiele markering aan te brengen door middel van een zwerfkei, maar je moet aanvaarden dat deze verplaatst kan worden door wroetende everzwijnen, grondverzakkingen of andere natuurlijke fenomenen. Nederland kiest dus, na al die jaren, ook voor de originele Zwitserse en Duitse piste van de Friedwälder waarbij beschermd natuurgebied wordt voorbehouden voor asverstrooiing. 25 De Stichting Natuurlijk Herdenken reageert tegen landschapsvervuilende grafmonumenten op natuurbegraafplaatsen, zoals dit monument op de natuurbegraafplaats Bergerbos Meer info rond de Stichting Natuurlijk Herdenken vindt u op volgende website: Het vrijgeven van dit eerste stuk natuurgebied moet gezien worden als een experiment: de inrichtende macht stelt zich o.a. de vraag wat het effect zal zijn van het uitstrooien van al deze menselijke asse op de natuur. In volgende reactie van het Platform Natuurbegraven in Nederland lezen we dat deze angst volledig ongegrond is: Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

165 Andere milieuvervuilende aspecten van een klassieke begrafenis Naast de grafstenen, monumenten, vazen en kisten zijn er ook nog andere deelaspecten van een klassieke begrafenis die het milieu zwaar belasten. Bij een natuurlijke begrafenis zal men tot in de details aandacht besteden aan alles wat de overledene draagt: nylons of een brilmontuur zijn bijvoorbeeld biologisch niet afbreekbaar en dus niet gewenst. In onze contreien worden de grafkelders opgemetst of in beton gegoten. Het mag duidelijk zijn dat baksteen en beton geen bodemvriendelijke materialen zijn. Grafkelders zijn dan ook taboe op een natuurbegraafplaats waar men alleen gebruik maakt van ecologisch verantwoorde materialen. Baksteen en beton bemoeilijken trouwens ook de drainage van het terrein. In de Verenigde Staten kent men de traditie van het balsemen waarbij het bloed van de overledene verwijderd wordt uit het lichaam en vervangen wordt door een enorm vervuilend en heel toxisch bewaarmiddel dat niet alleen het ontbindingsproces van het stoffelijk overschot aanzienlijk zal vertragen maar ook de bodem zwaar zal vervuilen wanneer de natuur eenmaal het pleit wint en haar gewone gang kan gaan. Bij crematie zal deze stof via de vrijgekomen rook de lucht zwaar vervuilen. Een stoffelijk overschot dat begraven wordt op een natuurbegraafplaats mag dan ook onder geen beding gebalsemd zijn of chemisch behandeld worden om verval tegen te gaan. Een andere heel vervuilende factor eigen aan de klassieke begraafplaatsen is het gebruik van herbiciden om de vegetatie onder controle te houden. Een natuurbegraafplaats kent dit probleem natuurlijk niet daar ze een stukje ongerepte natuur is. Men kent geen onkruid of ongewenste dierensoorten op deze dodenakkers en in het slechtste geval controleert men de wildernis een beetje met de snoeischaar en de houtzaag, kort men even een tak in die de doorgang bemoeilijkt of verhindert men dat een pad overwoekerd wordt door één of andere plant of struik. 26 Een laatste vervuilend aspect van een traditionele begrafenis is het vervoer. Iedereen weet dat een (lijk)wagen de lucht vervuilt, ongeacht of hij op benzine of diesel rijdt. Dit is dus één van die aspecten waarbij natuurbegraafplaatsen met elkaar in de clinch gaan, zich via de aangeboden oplossing een milieuvriendelijk imago aanmeten en zo klanten weglokken bij de concurrentie. Het zal niemand verwonderen te lezen dat er natuurbegraafplaatsen zijn die aanbieden om de overledene met de oude paardenkoets naar het graf te brengen. Maar wanneer je een beetje op zoek gaat naar informatie op het internet kom je bijvoorbeeld ook de mogelijkheid tegen die laatste rit van ontmoetingsruimte naar graf te doen via een trekkar: de kist wordt op de kar gezet en door familieleden en vrienden tot bij het graf getrokken. De kist zelf in het graf zetten en het graf zelf dichten is de normaalste zaak van de wereld bij deze uitvaartplechtigheden die over het algemeen een heel eigen en heel intiem karakter hebben. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

166 In hoeverre komt de Vlaamse wetgever tegemoet aan het gedachtengoed van een natuurlijke begrafenis? In de praktijk zien we dat bijna alle natuurbegraafplaatsen in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten (de absolute koplopers wat betreft dit fenomeen) privé-initiatieven zijn: boeren zoeken een oplossing voor de grond die ze bezitten of particulieren kopen een stuk grond of bos en na het aanvragen van de nodige vergunningen en het vervullen van andere administratieve verplichtingen mogen ze dit eigendom gebruiken als green burial ground, natuurbegraafplaats. Het lijken wel begrafenisondernemers die niet alleen de dienst verzorgen maar ook een eigen privébegraafplaats runnen voor hun cliënteel. In België, en meer bepaald in Vlaanderen, is dergelijk privé-initiatief onmogelijk. Het decreet op de begraafplaatsen en de lijkbezorging van 16 januari 2004 is heel duidelijk: alleen gemeenten zijn bevoegd in deze materie. Als particulier zal je dus gelijkgestemde zielen moeten vinden zodat je in groep de gemeentelijke overheid kan overhalen een natuurbegraafplaats te openen. In Geel peilde gemeenteraadslid Luc Verguts in 2007 even naar de mogelijkheden en Groen! opperde even het idee in Kortrijk, maar beide initiatieven stierven een stille dood. De wetgever staat ook niet afkerig tegenover milieuvriendelijke begrafenissen en crematies. Het decreet stelt duidelijk dat gebruik van doodskisten, foedralen, doodswaden, producten en procedés die de natuurlijke en normale ontbinding van het lijk of de crematie beletten, verboden zijn. Een balseming of enige andere conserverende behandeling, voorafgaandelijk aan de kisting, kan alleen in bepaalde uitzonderingen toegestaan worden. De wetgever maakt dus heel duidelijk dat ingrepen die het natuurlijk ontbindingsproces vertragen niet getolereerd worden. 27 Een natuurbegraafplaats is een begraafplaats zonder grafmonumenten, zo hebben we gelezen. Kan je als wetgever de mensen verbieden om een grafmonument of grafsteen te zetten op het graf van een familielid of vriend(in)? Ook op deze vraag geeft het decreet een heel duidelijk antwoord. In artikel 25 lezen we dat iedereen het recht heeft een grafteken te zetten op het graf van zijn verwante of vriend, tenzij de overledene anders heeft beschikt of zijn verwanten er zich tegen verzetten. Vanzelfsprekend schrijft de gemeente de regels voor waar een grafmonument aan moet voldoen: afmetingen en materiaal. Je kan, strikt wettelijk gezien, de mensen dus niet verbieden om een grafteken of een steen te plaatsen. Laat deze bovengrondse vervuiling nu net één van de belangrijkste argumenten zijn om te kiezen voor een natuurlijke begrafenis. De lokale overheid zal dus niet alleen groen licht moeten geven voor natuurbegraafplaatsen: ze zal de bevolking ook duidelijk moeten maken dat een monument of grafsteen op een natuurbegraafplaats absoluut niet gewenst is daar ze de natuur verstoren. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

167 Wie dit artikel goed leest ziet echter ook dat de overledene in heel die discussie rond een grafmonument nog altijd het laatste woord heeft. Er wordt wel degelijk rekening gehouden met de laatste wilsbeschikking van de overledene: wanneer je testamentair bepaalt dat er geen grafsteen of monument op je graf mag komen zal iedereen zich bij deze wens moeten neerleggen, deze wens van jou moeten respecteren. En natuurlijk is er nog altijd het reglement van de begraafplaats waar je rekening mee moet houden: wanneer je als uitbater van de begraafplaats reglementair vast legt dat er geen grafmonumenten, ornamenten, beelden, vazen of grafstenen toegelaten zijn zal iedereen zich aan die regel moeten houden. De wetgever staat niet stil: het decreet van 16 januari 2004 werd datzelfde jaar, nog geen zes maanden na datum, al eens aangepast. Op 28 juni 2004 verscheen in het Belgisch Staatsblad een verbeterde versie. Zo stelt de wetgever deze keer heel duidelijk dat de grond die gebruikt wordt op de begraafplaatsen het natuurlijk ontbindingsproces op geen enkele wijze in negatieve zin tegen mag werken! We herinneren ons nog hoe bij een natuurlijke begrafenis alle milieu-onvriendelijke stoffen die betrekking hebben op de dode zelf geweerd worden: men trekt een vrouw geen nylons aan, men zet de overledene geen bril op, omdat nylon of het montuur van een bril niet verteren en dus de bodem vervuilen. De wetgever heeft blijkbaar ook al iets opgevangen van deze stelling, want in datzelfde besluit lezen we dat kledingstukken of andere omhulsels die het verteringsproces ernstig vertragen verwijderd moeten worden. Waar de wetgever in het vorige decreet vrij vaag bleef over het aspect balseming, is dit vier maanden later niet meer het geval, integendeel: een heel luik wordt gewijd aan dit fenomeen. Er wordt uitgebreid ingegaan op de vraag of balseming is toegestaan en aan welke voorwaarden die balseming moet voldoen en het besluit is heel duidelijk: balseming wordt alleen in uitzonderlijke gevallen toegestaan en moet de skelettering van het lijk binnen tien jaar na het overlijden garanderen. 28 Ook nu benadrukt de wetgever opnieuw het feit dat milieu-onvriendelijke stoffen niet toegelaten zijn. Op 21 oktober 2005 neemt de Vlaamse Regering nog eens een laatste besluit, gepubliceerd op 15 december 2005, waarin klaar en duidelijk wordt bepaald aan welke voorwaarden kisten en lijkwaden moeten voldoen. Vele van de principes die eigen zijn aan natuurlijk begraven vinden we terug in dit besluit: het weren van vervuilende lakken en lijmen, de verplichting om afbreekbare materialen te gebruiken, het verbod op metalen handvaten, Het besluit leest als een sprookje voor de aanhangers van de natuurlijke begrafenis. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

168 Besluit Zo te zien zijn alle voorwaarden vervuld om werk te maken van natuurbegraafplaatsen in België. De wetgever heeft reeds een heel milieuvriendelijke wetgeving op papier gezet en geeft zo blijkt van een grote bekommernis om het milieu: de bal ligt nu duidelijk in het kamp van de stad of gemeente, de verantwoordelijke schepenen en burgemeesters. Er waren in een niet zo ver verleden de voorstellen in Geel en Kortrijk en in februari 2010 verraste Wouter Van Bellingen, schepen van Sint-Niklaas, vriend en vijand met de eerste natuurbegraafplaats van België. Verschillende kranten maakten melding van dit begraafbos maar de uitleg bij het initiatief bleef vaag: wie al een tijdje oog heeft voor het fenomeen had vele vragen en hij werd door ons gecontacteerd. Via mail gaf hij uitgebreid antwoord op de vele vragen rond dit project: Een bestaand bos populieren grenzend aan de begraafplaats Heimolen werd aangekocht en volledig heraangelegd: de rechtlijnige inplanting en het feit dat er maar één boomsoort geplant werd maakten dat je niet echt kon spreken van een natuurlijk bos, dus werden alle bomen gerooid en vervangen door een mengeling van verschillende inheemse soorten. Bloemrijke vlakten en grasvelden maken het groene plaatje compleet en het eindresultaat mag je gerust een natuurbos noemen. Doorheen het bos werden wandelpaden aangelegd en centraal gelegen bevindt zich een open afscheidsplaats waar familie en vriend(inn)en de nodige rust en intimiteit vinden voor bezinning en rouwverwerking. Dergelijke bezinningsplaats vinden we ook terug op de Nederlandse natuurbegraafplaats Bergerbos waar Van Bellingen naar alle waarschijnlijkheid zijn mosterd heeft gehaald voor dit idee. Het natuurlijke en neutrale karakter van de begraafplaats mag niet verstoord worden en het aanbrengen van herkenningstekens, gedenkplaatjes en soortgelijke ornamenten is dan ook strikt verboden: een infozuil aan de ingang van het begraafbos meldt je wie waar begraven werd., zo vervolgt de schepen. Een wereld van verschil is dit met de Britse en Nederlandse natuurbegraafplaatsen waar men bereid is de meest lelijke toegevingen te doen om tegemoet te komen aan die angst voor het anonieme graf. De begraafplaats is niet voorbehouden voor inwoners van Sint-Niklaas: iedereen is welkom. Men is duidelijk gewonnen voor het Duitse model van de Friedwälder: biologisch afbreekbare kisten en lijkwaden zijn verboden, alleen biologisch afbreekbare urnen zijn toegelaten. In Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Nederland is het vrij normaal dat je zelf de overledene in het graf laat zakken, zelf het graf dicht, maar in Sint-Niklaas krijgen noch familieleden, noch vriend(inn)en dit recht: alleen het personeel van de begraafplaats heeft het recht een urne te begraven. Van Bellingen heeft, wat deze kant van de zaak betreft, duidelijk zijn inspiratie gezocht in Duitsland. 29 Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken)

169 In het masterplan van de begraafplaatsen Schoonselhof Antwerpen en Kruisveld Hasselt wordt het idee van een strooibos geopperd. In Hasselt zou men het begraven van een urne niet toelaten (zelfs niet indien deze biologisch afbreekbaar zou zijn) maar mag je zelf de as uitstrooien onder een eigen familieboom. Blijkbaar hamert men niet zo op het neutrale en natuurlijke karakter van het bos zoals in Sint-Niklaas het geval is en gaat men op zoek naar een éénvormig symbool dat kan aangebracht worden om zo te voldoen aan de wens van vele mensen om hun doden te herdenken. Het idee van dergelijke uitstrooiing is dat de wortels van de boom de as van de overledene opnemen zodat deze laatste nog een tijd verder leeft. Het strooibos zou verder voorzien worden van de nodige zitbanken en afdaken. Het idee van Hasselt ligt wel heel dicht bij het originele Zwitserse idee: hopelijk denkt men bij het zoeken naar een éénvormig symbool ook aan het Zwitserse voorbeeld waarbij een boomvriendelijk geverfd merkteken de norm wordt en elk ander herdenkingsteken (naamplaatjes, vazen, ) geweerd wordt. Het strooibos op het Schoonselhof in Antwerpen is sinds 1 januari 2011 in gebruik genomen, benieuwd wie zal volgen en zo tegemoet zal komen aan de wensen van de Belgische aanhangers van dit ecologisch gedachtengoed Grave matters: a journey through the modern funeral industry to a natural way of burial / Mark Harris.- New York, Scribner, ISBN Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

170 31 LIDGELDEN EPITAAF gewoon lid 125 steunend lid 1500 beschermend lid overschrijven op rekeningnummer: IBAN: be BIC : GKCCBEBB Voor de registratie en communicatie is het belangrijk om bij de overschrijving melding te maken van de naam van het lid, met adres, , jaartal lidmaatschap en één van de hierboven vermelde termen. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

171 TAFOFIEL 10 januari 2012 Sinds februari 2010 mag u van Epitaaf vzw op gepaste tijd een nieuwsbrief in uw mailbox verwachten. Wij hopen u op deze manier beter en sneller te informeren over onze activiteiten. Worden behandeld in deze Tafofiel Nieuwjaarswensen 2. Duitse dodenakkers: Stuttgart 3. Week van de Begraafplaatsen Inventarisatie begraafplaats Leuven 5. Bloemlezing uit de pers 6. Open-deurdagen 7. Lidgelden 1 De naam Tafofiel, uit het Grieks "taphos" = graf, en "philos" = vriend, een gepaste naam dus voor de elektronische nieuwsbrief van Epitaaf vzw. Veel leesplezier. Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org

172 Nieuwjaarswensen en vooruitzichten 2012 Brief van Epitaaf vzw aan haar leden Zoals dat past rond een jaarwisseling blikt Epitaaf vzw vooruit op Naar goede gewoonte zal Epitaaf vzw deelnemen aan de Erfgoeddag (22 april), de week van de begraafplaatsen (26 mei-3 juni) en de OMD Brussel (15-16 september). De eerste stappen van de voorbereiding zijn al gezet, meer daarover volgt zeker meer in een volgende Tafofiel. Wij hopen onze leden alvast talrijk te mogen begroeten. In het voorbije jaar werden er enkele speciale ledenactiviteiten georganiseerd. Een bezoek aan de ondergrondse grafgalerijen op het kerkhof van Laken in april 2011 was een groot succes. De andere activiteiten konden helaas op veel minder belangstelling rekenen. De raad van bestuur denkt na over een andere formule om onze leden bij de werking te betrekken. Alle suggesties in deze zijn meer dan welkom. Epitaaf blijft ook actief op vele fronten, vaak achter de schermen. Wij zullen niet nalaten om over onze vele projecten in de Tafofiel ten gepaste tijd te berichten. 2 In februari starten er werken in de fonteinzaal; een grondige onderhoudsbeurt van het glazen daklicht is een stap verder in de restauratie van het voormalig atelier Salu en in de uitbouw van het museum voor grafkunst. Het onderhoud van de gebouwen blijft veruit de grootste uitdaging van Epitaaf vzw. Vanaf maart/april zullen er opnieuw klusjesdagen worden georganiseerd. Die data zullen verschijnen in de Tafofiel en we hopen ook bij die gelegenheid opnieuw op wat hulp onder welke vorm ook van de leden te kunnen rekenen. Rest ons nog u allen een vreugdevol 2012 te wensen. Het bestuur van Epitaaf vzw Pierre Brewee, Barbara Daveloose, Marcel Celis, Lode De Clercq, Pol De Prins, Anne-Mie Havermans,Tim Jansens, Joris Snaet, Linda Van Santvoort, Tom Verhofstadt, Bénédicte Verschaeren Epitaaf vzw Onze Lieve Vrouw Voorplein Brussel (Laken) info@epitaaf.org