Begrijpend lezen van (digitale) teksten: over tekststructuur en tekstontwerp. Nodig: een doorgaande leeslijn

Transcriptie

1 Begrijpend lezen van (digitale) teksten: over tekststructuur en tekstontwerp Jacqueline Evers-Vermeul Complexe teksten lezen: noodzaak Nodig: een doorgaande leeslijn Noodzaak om academische taal te leren, voor schoolcarrière werk sociale contacten 21 ste -eeuwse vaardigheid: deep comprehension geletterdheid is nodig om teksten te analyseren te bekritiseren samen te vatten en ervan te leren (Snow 2014) Belang van goede materialen, met geleidelijk toenemende complexiteit effectieve didactieken Vandaag 1. tekststructuur in teksten 2. onderwijs over tekststructuur 3. tekststructuur in toetsvragen Deel 1: Tekststructuur Resultaten uit projecten met Stichting Lezen en Ted Sanders Jentine Land (Land 2009; Land, Sanders & Van den Bergh 2008) Gerdineke van Silfhout (Van Silfhout 2014a,b; Van Silfhout, Evers-Vermeul & Sanders ) zie publicaties in: Stichting Lezen Reeks, Pedagogische Studiën, Didactief, De Cascade Van 12 tot 18, Levende Talen Tijdschrift met José van der Hoeven (CED Groep), zie Levende Talen Magazine (mei 2015) Makkelijke tekst? (Sanders 2004) Zwarte Dino, jij wou Nina, die met Rocco was verloofd. En toen Rocco werd gevonden, werd jouw onschuld niet geloofd. (Brandend Zand, J. Hoes, 1962) Zelden hoorde men een proeve van economischer taalgebruik. In één couplet van amper twintig woorden wordt hier een drama ontvouwd waar een pulpschrijver toch algauw 200 pagina s voor nodig heeft. (Van de Reijt, 2001) 1

2 Makkelijke tekst? (2) De onderwijspraktijk Bouterse bleek een dictator. Hij regeerde in zijn eentje. Hij liet zelfs mensen vermoorden. Wanneer gaat het echt goed met Suriname? In Suriname telt elk volk graag mee. Elkaar vertrouwen blijft moeilijk. (Uit een niet nader genoemd vmbo-geschiedenisboek) Waarom doen uitgevers dit? Werkt dit? Land (2009): - Goede bedoelingen - Gebaseerd op intuïties - o.a. ingegeven door leesbaarheidsformules - Korte zinnen = makkelijker Onderzoek door Land (2009) en Van Silfhout (2014) naar effecten van lay-out: elke zin op een nieuwe regel of niet verbindingswoorden: met / zonder verbindingswoorden in geschiedenisteksten zaakvakteksten (economie en biologie) verhalen Vraag: wat begrijpen vmbo- en vwo-leerlingen beter? Effecten: verbindingswoorden betere scores op vragen die lokaal tekstbegrip meten regio net na verbindingswoord wordt sneller gelezen vaker terugkijken, maar wel korter ongeacht schoolniveau, leesvaardigheid, tekstgenre Effecten: lay-out Geen effect op tekstbegrip Elke zin staat op een nieuwe regel. Dat lijkt ons makkelijk voor zwakke lezers. Daarom presenteren we teksten zo. Zo houden we het overzichtelijk. Toch helpt het leerlingen niet. Dat blijkt uit onderzoek. Sterke vertraging aan begin nieuwe regel + langer terugkijken Duidelijke correlatie: langzamer lezen lagere score Combinatie fragmentatie + verbindingswoorden = grote problemen tijdens het lezen 2

3 Samengevat Meer markeerders van tekststructuur Maak verbanden expliciet; dat leidt tot betere scores op inferentievragen vaker + korter terugkijken snellere verwerking van de informatie erna Zorg voor een doorlopende lay-out; dat leidt tot - een vloeiender leesproces - vergelijkbare begripsscores als een gefragmenteerde layout Titel en tussenkopjes Advance organizer (= schematische samenvatting) Lead (bv. introtekst in een krantenartikel) Verbindingswoorden die verbanden tussen alinea s markeren Samenvatting Witregels/Expliciete markering van alineagrenzen... uit onderzoek blijkt dat deze tekstkenmerken het tekstbegrip verhogen het leesproces versnellen en/of voor betere onthoudbaarheid zorgen Deel 2: Onderwijs over tekststructuur Wat betekent dit voor een doorgaande leeslijn? Curriculum ontwikkelen waarin teksten een oplopende moeilijkheidsgraad vertonen Niet alleen teksten met expliciete verbanden Expliciet onderwijs over kenmerken die te maken hebben met tekststructuur Kansen voor vakgericht taalonderwijs Voorbeeld: profiteren van de kapstokfunctie van afbeeldingen Stap 1: Begin met het lezen van de titel Stap 2: Bestudeer de afbeelding goed Stap 3: Lees de tekst aandachtig door en schakel hierbij naar de afbeelding Stap 4: Herhaal stap 3 totdat je denkt het materiaal goed te hebben bestudeerd 3

4 Onderwijs over tekststructuur Leerlingen bekend maken met genres is effectief, al vanaf groep 4: voor hun tekstbegrip voor de kwaliteit van de teksten die ze zelf schrijven Veel effectstudies over onderwijs in de structuur van informatieve teksten gaan verder dan de drieslag inleiding kern slot Zie bv. het literatuuroverzicht in Ray & Meyer (2011) Voordelen van kennis over tekststructuur (Ray & Meyer 2011) Readers with structural awareness possess the ability to not only recognize an author s organization, but also to engage in similar organizational processes in establishing their own mental representation of a text. readers without this strategic knowledge approach text with a default/list strategy in which the text is viewed as a collection of loosely related ideas Tekstopbouw-soorten (Meyer 1975, 1985) verzameling beschrijving vergelijking oorzaak-gevolg probleem-oplossing Uit: Comprehension handbook /250184/Comprehension%20Handbook%20.pdf Uit: Comprehension handbook /250184/Comprehension%20Handbook%20.pdf 4

5 Gecombineerde insteek: genredidactiek (Van der Hoeven & Evers-Vermeul 2015) Genrefamilies en genres, met hun communicatieve functies Soorten tekstopbouw (bv. oorzaak-gevolg, vergelijking...) Structuurkenmerken (bv. signaalwoorden, tussenkopjes...) Stijlkenmerken (bv. hoe hanteer je een objectieve stijl, of juist een persoonlijke stijl) Genres: wat zijn dat eigenlijk? Weinig overeenstemming in de literatuur As can be seen, there is a superficial terminological difference in the way genre is used by some theorists (Lee 2002) Twee componenten: 1. sociaal 2. linguïstisch a kind of text that derives its form from the structure of a (frequently repeated) social occasion, with its characteristic participants and their purposes (Kress 1988) a term used in literacy pedagogy to connect the different forms text take with variations in social purpose (Cope & Kalantzis, 1997) Genrefamilies (meta-genres) Teksten met hetzelfde tekstdoel een gemeenschappelijke structuur (Gardner & Nesi, 2012) Voorbeelden van genrefamilies en genres (Expertisegroep Doorlopende Leerlijnen 2009) Informatief: schoolboeken, internetteksten, krantenberichten, rapporten, reportage, boekbespreking Instructief: handleidingen, spelregels, recepten Betogend: ingezonden brieven, sollicitatiebrief, opiniërende artikelen, reclame Fictief/narratief: romans, (strip)verhalen, sprookjes Poëtisch: gedichten, liederen Voorbeeld van stijlkenmerken (Land 2009) Voorbeeld van complex genre: recensie 1. Aanwezigheid personage (betrokkenheid personen) 2. Perspectief 3. Concreetheid van de tekst (taalgebruik) 4. Emoties 5. Fictief karakter van het personage 6. Het gebruik van directe rede 7. Het aanspreken van de lezer 8. Evaluaties van de verteller 9. De tijd waarin de tekst is geschreven 1. Informatief context 2. Informatief samenvatting 3. Betogend beoordeling (Martin & Rose 2008: complex genre = macro-genre) 5

6 Nodig: effectieve didactieken Transfer lezen schrijven en verder Explicietheid over de functie van tekstkenmerken Niet altijd voorschrijven dat je een tekstkenmerk moet bestuderen hoe leren leerlingen anders wanneer ze zelf ervoor kunnen kiezen om gebruik te maken van dit tekstkenmerk? Niet alleen teksten met vragen Kansen voor observerend leren Koppel lees- en schrijfopdrachten: leesopdrachten om zicht te krijgen op criteria die gesteld worden/hoe teksten in elkaar zitten kijkopdrachten om te leren hoe t moet schrijfopdrachten om t geleerde toe te passen in eigen teksten Zoek naar mogelijkheden om leerlingen de opgedane kennis toe te laten passen bij andere vakken = functioneel en vakgericht taalonderwijs Deel 3: tekststructuur in toetsen Met name relevant voor contextgebonden opgaven met een afbeelding tabel diagram krantenbericht filmpje... Focus: het totaal vertelt een verhaal Kress & Van Leeuwen (2006): plaats, grootte en kleur van elementen vertellen een verhaal de compositie van het geheel doet ertoe 1. informatiewaarde = wat is nieuw/oud? bepaald door plaats 2. attentiewaarde = wat is belangrijk? bepaald door compositie, relatieve grootte en kleur 3. framing = hebben elementen met elkaar te maken? bepaald door witruimtes en kaders Slechte focus leidt tot herhaald lezen onnodige aandacht voor onbelangrijke zaken 6

7 Een waterschorpioen Een waterschorpioen Kijk en luister naar de informatie in het filmpje. In het filmpje krijg je informatie over levenskenmerken van de waterschorpioen. Over welke twee levenskenmerken gaat het in het filmpje? Welke twee levenskenmerken noemt het filmpje? o o o bewegen en reageren op de omgeving bewegen en voortplanten reageren op de omgeving en voortplanten o bewegen en reageren op de omgeving o bewegen en voortplanten o reageren op de omgeving en voortplanten 7

8 Originele versie: geen duidelijkheid vooraf Gereviseerde versie: duidelijkheid vooraf Conclusies Tekststructuur is belangrijk voor een makkelijk leesproces goed begrip Onderzoek naar effecten van tekstkenmerken en de manier die onderwezen moeten worden is noodzakelijk; afgaan op intuïties kan averechtse effecten hebben In onderwijs: teksten nodig met een toenemende complexiteit om toe te werken naar deep comprehension Effectief onderwijs over tekststructuur / genredidactiek is hierbij cruciaal, al vanaf jonge leeftijd Meer lezen? (* = op te vragen via j.evers@uu.nl) *Evers-Vermeul, J. (2015). Toetsing in context vraagt doordenking van de rol van taal. De Cascade, Tijdschrift voor onderwijs, onderzoek & ontwikkeling 12(4), *Evers-Vermeul, J. & Hoeven, J. van der (2015). Tekstcomplexiteit en tekststructuur in een doorgaande leeslijn. In: D. Schram (Ed.), Hoe maakbaar is de lezer? De doorgaande leeslijn in wetenschappelijk perspectief (pp.79-95). Delft: Eburon. *Evers-Vermeul, J. & Land, J. (2012). Slecht gelezen of slecht geleerd? 2: Situatieschetsen en informatieopbouw in vmbo-examens. Examens tijdschrift voor de toetspraktijk, 9(2), *Hoeven, J. van der & Evers-Vermeul, J. (2015). Tekstgenres in het voortgezet onderwijs: Kansen voor vakgericht taalonderwijs. Levende Talen Magazine 102(5), Meer lezen? (* = op te vragen via j.evers@uu.nl) Land, J.F.H. (2009). Zwakke lezers, sterke teksten? Effecten van tekst- en lezerskenmerken op het tekstbegrip en de tekstwaardering van vmbo-leerlingen. Stichting Lezen Reeks 13. Delft: Eburon. Land, J., Sanders, T.J.M., & Bergh, H. van den (2008). Effectieve tekststructuur voor het vmbo. Een corpus-analytisch en experimenteel onderzoek naar tekstbegrip en tekstwaardering van vmbo-leerlingen voor studieteksten. Pedagogische Studiën, 85, Silfhout, G. van (2014). Leuk om te lezen of makkelijk te begrijpen? Optimaal begrijpelijke teksten voor het voortgezet onderwijs. Stichting Lezen Reeks 23. Delft: Eburon. *Silfhout, G. van, Evers-Vermeul, J. & Sanders, T.J.M. (2013). Omdat het schrijven van studieteksten en toetsvragen niet eenvoudig is. Effectieve opbouw en presentatie van studiematerialen. De Cascade, Tijdschrift voor onderwijs, onderzoek & ontwikkeling, 10(1),