Privacy. Juridische aspecten van informatiebeveiliging vaak onderbelicht. Revocable privacy slaat brug tussen veiligheid en privacybelang

Transcriptie

1 augustus 2008 nummer 5 special Privacy Milton Mueller stelt privacy en security op internet centraal Revocable privacy slaat brug tussen veiligheid en privacybelang CAcert bouwt aan web-of-trust met X.509 certificaten Privacy na 9/11, zoektocht naar de juiste balans INFORMATIEBEVEILIGING Juridische aspecten van informatiebeveiliging vaak onderbelicht IB indd :19:47

2 Auteur: Ard Ruiter > mr. A.IJ. Ruiter is werkzaam als jurist en privacy officer bij het Korps landelijke politiediensten, Dienst operationele Ondersteuning en Coördinatie. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel. De Nederlandse rechtsstaat kent een aantal belangrijke waarden, zoals het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer en het recht op veiligheid. Het debat over de verhouding tussen die waarden dient constant te worden gevoerd, wat zijn weerslag ook vindt in maatschappelijke veranderingen. Dat komt vooral concreet tot uiting in het werk van de politie. De ontwikkelingen in informatie- en communicatietechnologie hebben ook hun invloed op een effectievere politietaakuitvoering en ook aan de andere kant heeft het politiewerk zich ontwikkeld. Dit heeft mede geleid tot herziening van het wettelijke kader inzake de privacybescherming door de politie. Dit artikel beschrijft in grote lijnen de impact die deze nieuwe wetgeving heeft op de politieorganisatie in zijn algemeenheid en op de privacyfunctionaris zoals die in de wet is bedoeld, in het bijzonder. Politiegegevens Bij de politie worden zeer veel persoonsgegevens opgeslagen. Daarbij gaat het niet alleen om gegevens van verdachten. De persoonsgegevens van de burger die aangifte doet van vernieling van én diefstal uit zijn personenauto of de persoonsgegevens van de alerte burger die bij de politie een melding doet van een voor hem verdachte gebeurtenis, zijn bij de politie bekend. De verwerking van de persoonsgegevens door de politie is anders dan bij andere organisaties. Immers, bij particuliere en andere overheidsorganisaties dient iemand eerst uitdrukkelijk toestemming te geven voordat zijn persoonsgegevens mogen worden verwerkt door de organisaties die verantwoordelijk zijn voor de verwerking van de voor hen beschikbare gegevens. In de regel vergaart en verwerkt de politie persoonsgegevens zonder (impliciete) toestemming van de betrokkene en soms ook zonder dat de betrokkene daarvan zelf kennis heeft. Als we spreken over een politiegegeven, dan gaat het om elk gegeven betreffende een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon dat in het kader van de uitoefening van de politietaak wordt verwerkt door de 25 regionale politiekorpsen, het Korps landelijke politiediensten (KLPD), de rijksrecherche en de Koninklijke marechaussee (KMAR). Voor die verwerkingen hoeft uiteraard geen uitdrukkelijke toestemming te worden verleend door de betrokkene. Dit geldt bij de politie ook voor enkele andere activiteiten. 1 De hoogste rechtscolleges interpreteren de wet- en regelgeving die een algemene balans aangeeft tussen de individuele privacybescherming en de rechtshandhaving voor de samenleving. Bovendien wordt de verhouding tussen veiligheid en privacy volop in de wetenschap bediscussieerd. 2 De informatie- en communicatietechnologie en de invloed hiervan op het politiewerk hebben de laatste jaren een enorme vlucht genomen. Steeds meer is het verwerken én veredelen van informatie een deel van het reguliere politiewerk. De door velen als rigide en beknellend 3 ervaren Wet politieregisters (WPolr) is op 1 januari 2008 vervangen door de Wet politiegegevens (WPG). 4 Door nieuwe wetgeving kan binnen de wettelijke kaders optimaal gebruik worden gemaakt van de nieuwe mogelijkheden die ICT en ICT-toepassingen bieden teneinde de politietaak effectiever uit te voeren, maar er komen ook extra waarborgen ten behoeve van de bescherming van de privacy van de burgers. Omdat particulieren en publieke organisaties, bedrijven en burgers tegenwoordig ook steeds vaker een taak hebben in de maatschappelijke veiligheidsbevordering, is er in beginsel de mogelijkheid om onder voorwaarden met hen gegevens uit te wisselen. Voor de internationale criminaliteitsbestrijding zijn nieuwe mogelijkheden aanwezig tot internationale informatieuitwisseling. Om de WPG goed te kunnen begrijpen moet men umdenken : de politieregisters zijn verdwenen, de nieuwe wet gaat over het verwerken van persoonsgegevens die aansluit bij de proces- en ketengerichte manier van werken door de politie. De WPG houdt een nieuw evenwicht in tussen de bescherming van de privacy van de burger enerzijds en het belang van de rechtshandhaving anderzijds. Privacy en politiebedrijfsprocessen De WPG is van toepassing op de verwerking van politiegegevens die bij de uitvoering van de politietaak in een bestand zijn opgenomen of die bestemd zijn daarin te worden opgenomen. Het opnemen van die gegevens kan plaatsvinden in computers [1] In dit kader kan gedacht worden aan bepaalde activiteiten die kunnen voortvloeien uit bijvoorbeeld de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2002, Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens en Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens. [2] N.M. Schröder, M.P.J.M. van Grinsven, Veiligheid en privacy, Boom Juridische uitgevers, 2005; E.R. Muller, H.R.B.M. Kummeling, R.P. Bron, Veiligheid en privacy : Een zoektocht naar een nieuwe balans, Den Haag: COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement / Universiteit Utrecht / Boom Juridische uitgevers, 2007 [3] R. Sietsma, Gegevensverwerking in het kader van de opsporing : toepassing van datamining ten behoeve van de opsporingstaak: afweging tussen het opsporingsbelang en het recht op privacy, ITeR-reeks deel 80 (diss. Leiden), Den Haag: Sdu Uitgevers, 2006 [4] Kamerstuknummer ; wetstekst: Staatsblad 2007, nr. 300; inwerkingtreding: Staatsblad 2007, nr Nadere literatuur: L.P. Mol Lous, Nieuwe wetgeving - De Wet politiegegevens: herziening van de Wet politieregisters, Ars aequi 2008, afl evering 57/4, p ; A.IJ. Ruiter, De extra mogelijkheden van de Wet politiegegevens : Actieve kwaliteitsbevordering van gegevens voor effectiever politiewerk, het Tijdschrift voor de Politie, jaargang 69, nr. 6, juni 2007 Informatiebeveiliging augustus IB indd :08:51

3 met geavanceerde software, maar bijvoorbeeld ook in een eenvoudig notitieblokje. Politiegegevens worden slechts verwerkt voor zover dat noodzakelijk is, zij rechtmatig zijn verkregen en zij worden verwerkt voor een bepaald doel. Ook worden er kwaliteitseisen gesteld aan de politiegegevens; ze moeten namelijk juist en volledig zijn. De toegang tot en de verwerking van de gegevens moeten uiteraard goed beveiligd zijn. 5 De regelgeving en het korpsbeleid moeten aangeven welke ambtenaren voor welk (deel)proces geautoriseerd mogen worden. De maximale termijn waarbinnen politiegegevens mogen worden bewaard en verwerkt is eveneens gereguleerd. De verwerking van de gegevens vindt plaats volgens de wettelijk omschreven werkprocessen: 6 uitvoering van de dagelijkse politietaak: de algemene handhavingstaak/ basispolitiezorg en de eenvoudige opsporingsonderzoeken; onderzoek in verband met de handhaving van de rechtsorde in een bepaald geval: rechercheonderzoek, verkennend onderzoek en de inzet van bijzondere opsporingsmethoden, landelijke coördinatieonderzoeken, grootschalig politieoptreden op ander gebied, zoals voetbaltoernooien, grote demonstraties, staatsbezoeken en de inzet bij een vuurwerkramp. inzicht in de betrokkenheid van personen bij bepaalde ernstige bedreigingen van de rechtsorde: de inlichtingentaak, de taak van de Criminele Inlichtingeneenheid en themaverwerkingen evenals de inzet bij beramingverdachten; geautomatiseerd ( verder ) vergelijken en in combinatie zoeken; het beheer van informanten; en de ondersteunende taken. Beschikbaarheid politiegegevens De politieregisters, het registerbegrip en de verplichting om per register een reglement op te stellen zijn verdwenen. Daarvoor in de plaats is er nu één grote bak aan gegevens aanwezig waaruit politieambtenaren met de juiste autorisaties kunnen putten voor zover dat noodzakelijk is voor de uitoefening van de taak. De nieuwe wetgeving maakt het ook mogelijk om langs geautomatiseerde weg gegevens te vergelijken of in combinatie met elkaar te verwerken teneinde vast te stellen of er verbanden bestaan tussen de betreffende politiegegevens. De invoering van de WPG zal dan ook verweven zijn met de (door)ontwikkeling van het informatiegestuurde optreden én de processturing van de informatie en intelligence. Dit maakt het wettelijk mogelijk om de politie slimmer te laten werken. Daarnaast is in de WPG geregeld dat alle beschikbare politiegegevens in combinatie met elkaar kunnen worden verwerkt. Het betreft hier een verstrekkende bevoegdheid omdat alle beschikbare politiegegevens, dus inclusief gegevens van onverdachte burgers, kunnen worden geraadpleegd. Op basis van patronen of profielen kunnen gegevens worden geraadpleegd en worden verwerkt ten behoeve van het andere onderzoek of het andere doel. 7 Voorkomen moet worden dat gegevens die wel beschikbaar zijn binnen de politie, niet worden benut voor de opheldering van middelzware of zware vormen van criminaliteit. Ook moet worden voorkomen dat de politie op verschillende plaatsen onderzoek doet naar dezelfde personen, zonder dat de betreffende politieambtenaren dit van elkaar weten. 8 Deze gegevens worden aan andere korpsen ter beschikking gesteld en slechts in bijzondere gevallen kan de gegevensverstrekking worden geweigerd of kan de gegevensverstrekking onder beperkende voorwaarden plaatsvinden. Dit is afhankelijk van de aard van de informatie en de fase waarin het onderzoek zich bevindt. Andere gegevens zijn onder voorwaarden toegankelijk voor het zoeken naar overeenkomsten in bijvoorbeeld de werkwijze van criminelen of het type delict. Het vakmanschap van het verstrekkende onderzoeksteam vindt hier tevens een plaats. Gedifferentieerd verstrekkingenstelsel Het verstrekken van politiegegevens aan externen is met de komst van de WPG een gedifferentieerd stelsel geworden in tegenstelling tot het gesloten verstrekkingenregime onder de oude wet. Dit gedifferentieerde verstrekkingenstelsel is een kader dat is opgebouwd uit een vijftal regimes. Het gesloten verstrekkingenregime. g Deze mogelijkheid is overgenomen uit de oude wetgeving. In regelgeving is limitatief aangeven aan welke instanties of bestuursorganen bepaalde politiegegevens mogen en vaak moeten worden verstrekt. 9 Het gaat hier voornamelijk om verstrekking onder beperkende voorwaarden aan buitengewone opsporingsambtenaren en gezagdragers en andere instituten als het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, de Dienst Wegverkeer (RDW) 10 en het Bureau Bibob 11 die niet op eigen initiatief, maar wel op verzoek gegevens verkrijgen als dat nodig is voor de uitvoering van hun taak. De WPG is niet beperkt tot dit regime. De incidentele verstrekkingmogelijkheid g. Incidenteel kunnen politiegegevens aan bepaalde personen en bepaalde instanties worden verstrekt. Het moet dan gaan om bijzondere gevallen én voor zover dit noodzakelijk is met het oog op een zwaarwegend algemeen belang én indien dat in overeenstemming is met het bevoegde gezag. 12 De korpsen kunnen hierover daarom niet zelf beslissen; het laatste woord over de verstrekking is aan het bevoegde gezag. Als voorbeelden [5] Daarvoor is eveneens separate regelgeving, namelijk het Besluit voorschrift informatiebeveiliging rijksdienst bijzondere informatie (Besluit Virbi), Staatscourant 2004, nr. 47, p. 18 en nr. 49, p. 10 en het RIP (zie voetnoot 19) [6] Artikelen 8 tot en met 13 van de WPG [7] Kamerstukken II, , , nr. 3, p. 14 [8] Kamerstukken II, , , nr. 3, p. 13 [9] zie hiervoor de artikelen 16 en 18 WPG [10] artikel 4a van de Wegenverkeersweg 1994: Er is een Dienst Wegverkeer, in het maatschappelijk verkeer aangeduid als RDW [11] Het Bureau Bibob (onderdeel van het ministerie van Justitie) voert op grond van de Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur kortweg Wet Bibob op verzoek van bestuursorganen integriteitscreeningen uit en geeft daarna advies aan die bestuursorganen. In een Bibob-advies wordt aangegeven hoe groot de kans is dat de gevraagde vergunning, subsidie of de overheidsopdracht waarvoor een gegadigde zich heeft ingeschreven, misbruikt wordt voor criminele activiteiten. De Wet Bibob dient om te voorkomen dat er crimineel gebruik wordt gemaakt van specifi eke overheidsvoorzieningen en om daarmee de integriteit van overheden te bevorderen. 32 Informatiebeveiliging augustus 2008 IB indd :08:51

4 voor de incidentele verstrekkingen kunnen worden genoemd: verstrekkingen aan een slachtoffer of aan degene die de belangen van het slachtoffer in rechte behartigt voor een schadeclaim. De verstrekkingmogelijkheid g bij een samenwerkingsverband. Als een korps een samenwerkingsverband aangaat met een gemeente, rijksinspectiedienst of een particuliere (!) instelling zoals een woningbouwvereniging of een sportvereniging, kunnen gegevens aan deze instellingen worden verstrekt. Het doel daarvan moet gericht zijn op de bestrijding van bijvoorbeeld de jeugdcriminaliteit, preventieve maatregelen voor de buurtveiligheid of de bestuurlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit. Dit kan alleen als er een zwaarwegend algemeen belang is en indien de verstrekking noodzakelijk is voor het doel waartoe het samenwerkingsverband is opgericht. Voorbeelden waarbij een zwaarwegend algemeen belang bij verstrekking ten behoeve van een samenwerkingsverband aan de orde kan zijn, zijn de bestrijding van jeugdcriminaliteit, de bestrijding van huiselijk geweld of de aanpak van winkelcriminaliteit. 13 De rechtstreekse verstrekking. Deze rechtstreekse geautomatiseerde verstrekking is mogelijk aan leden van het openbaar ministerie voor onder meer de strafvorderlijke beslissingen over opsporing en vervolging, de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. Ten slotte is er de mogelijkheid om politiegegevens te verstrekken voor wetenschappelijk onderzoek en statistiek evenals beleidsonderzoek onder voorwaarde dat de resultaten geen persoonsgegevens mogen bevatten. De organisatie van privacybescherming bij de politie Politiegegevens en de bescherming van persoonsgegevens zijn niet enkel abstracte begrippen. Elke executieve politiemedewerker heeft hiermee te maken zodra er gegevens worden verwerkt die herleidbaar zijn tot een persoon. Het privacybewuste politiewerk vergt een constante belangenafweging in een concreet geval. De operationele, directe beslissingen en de uitvoering van de opsporingstaak worden door de bevoegd functionaris genomen. De bevoegde functionaris is een deskundige politiefunctionaris (teamleider van een onderzoek of zijn plaatsvervanger) op het gebied van politiegegevens en de bescherming van persoonsgegevens. Bij beschikbaar gestelde gegevens besluit de bevoegd functionaris welke gegevens verder mogen worden verwerkt voor een ander doel binnen de politietaak. De wetgever tracht een zo optimaal mogelijke bescherming van de persoonlijke levenssfeer te waarborgen en tevens de opsporingspraktijk voldoende ruimte te geven om de opsporingstaak optimaal te kunnen uitvoeren. Maar de bevoegd functionaris is niet de enige politiemedewerker die zich bezighoudt met privacy. Als verantwoordelijke voor de politiegegevens is bij wet de korpsbeheerder 14 aangewezen. Door de verantwoordelijke wordt een systeem van autorisaties onderhouden, dat wil zeggen het autoriseren van politieambtenaren voor de uitoefening van hun taak en in bijzondere gevallen kan hij ook ambtenaren van een ander korps autoriseren voor de toegang en verwerking van gegevens. Formeel heeft de verantwoordelijke korpsbeheerder ook taken om te beslissen op verzoeken om kennisneming, te beslissen op verzoeken tot verbetering, aanvulling, verwijdering of afscherming én het houden van periodieke privacy audits. [12] Het bevoegde gezag is bij de handhaving van de openbare orde en de hulpverlening in handen van de burgemeester van de betreffende gemeente. Bij de handhaving van de strafrechtelijke rechtsorde en de taken ten dienste van justitie is de offi cier van justitie aangemerkt als het bevoegde gezag [13] Kamerstukken II, , , nr. 3, p. 77 [14] De beheerder van een regionaal politiekorps is de burgemeester van de centrumgemeente in de regio; de beheerder van het KLPD is de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties; de minister van Defensie beheert de Koninklijke marechaussee en de rijksrecherche ressorteert onder het College van procureurs-generaal Informatiebeveiliging augustus IB indd :08:52

5 Bij de uitoefening van zijn taken wordt de verantwoordelijke geadviseerd door de privacyfunctionaris. 15 Het advies van deze functionaris kan betrekking hebben op alle aspecten aangaande de privacy en politiegegevens; dat wil dus zeggen onder meer over de systematiek van de WPG en aanverwante wet- en regelgeving, de korpsorganisatie, de uitvoering (zowel operationeel als de procesmatige borging in managementcycli), de risicoanalyses, het creëren van bewustzijn, het geven van voorlichting, waaronder het adviseren van individuele politieambtenaren naar aanleiding van vragen uit het operationele veld, en de informatiebeveiliging. De politie werkt actief aan de beveiliging van de gegevens in hun informatiebestanden en informatiestromen. 16 De taken en de organisatorische ophanging van de privacyfunctionaris zijn afhankelijk van de omvang en het beleid van korps. Deze functionaris kan toebehoren aan de informatiebeveiligingsafdeling, de afdelingen voor intern onderzoek, de juridische afdeling, de afdeling voor de beleidsadvisering van een korpsleiding of de operationele diensten/districten van een korps. De taken richten zich voornamelijk op de rechtmatige en juiste verwerking van politiegegevens. Dit houdt onder meer in het bijhouden van een overzicht welke gegevens worden verwerkt, met welk doel en voor wie deze gegevens primair bedoeld zijn en tevens aan wie ze verstrekt zijn. Privacybewust geeft een kwaliteitsimpuls Steeds vaker wordt informatie tussen de verschillende politiekorpsen gedeeld. Bij alle korpsen is een structuur aanwezig voor het uitwisselen van informatie. 17 De WPG zal ook voor een (extra) kwaliteitsimpuls zorgen. Een privacybewuste organisatie is beter in staat de kwaliteitsschaal van snelle ontwikkelingen in de ICT zal dit permanent in beweging zijn. 18 Op meerdere wijzen tracht de wetgever de omgang met politiegegevens als kwaliteitsinstrument te zien. Naast de wettelijk verplichte bevoegd functionaris en de privacyfunctionaris, zullen er na de invoering van de WPG privacy audits worden uitgevoerd. De rechtmatige verkrijging moet worden gecontroleerd. De gegevens moeten accuraat zijn én worden gecorrigeerd of vernietigd door de korpsen zelf zodra blijkt dat zij niet juist zijn. Daarbij is het ook van belang dat de toegang tot politiegegevens beperkt is door middel van adequate autorisaties. De wijze waarop de autorisaties worden beschreven hebben betrekking op drie niveaus, de betrouwbaarheid van informatie, het niveau van gevoeligheid en het eisenniveau van de te nemen maatregelen. 19 Wie welk autorisatieniveau heeft, is afhankelijk van de functie, de gevoeligheid van het onderzoek en het desbetreffende werkproces. Complex De bevoegdheden tot het verkrijgen van politiegegevens vloeien onder meer voort uit het Wetboek van Strafvordering, de Politiewet 1993 en de op deze wetten gebaseerde regelgeving of uit bijzondere wetten. Er is een uitgebreid stelsel van controle en toezicht op de wijze waarop met politiegegevens wordt omgegaan. Iedere burger heeft het recht om te weten of er over hem politiegegevens worden verwerkt. Daartoe kunnen burgers een verzoek tot kennisneming indienen bij een politiekorps. Na een beslissing door het korps op het kennisnemingverzoek kunnen door burgers verzoeken worden ingediend om verbetering, aanvulling, verwijdering of afscherming van die persoonsgegevens. Indien een belanghebbende het niet belanghebbende binnen vier weken na bekendmaking van een dergelijk beslissing een bemiddelingsverzoek indienen bij het College bescherming persoonsgegevens (CBP). Het CBP is belast met bemiddelingsverzoeken bij geschillen over dergelijke beslissingen. Als het CBP de bemiddeling heeft beëindigd, kan de zaak alsnog aan de bestuursrechter bij de rechtbank worden voorgelegd. Uiteindelijk is er op de omgang van privacy dus altijd rechterlijke controle. Hoewel de WPG een belangrijke wet is voor de politie, blijft de complexiteit ten aanzien van het verwerken van persoonsgegevens niet beperkt tot de WPG en de daarop gebaseerde regelgeving. De WPG ziet toe op gegevens die verwerkt worden in het kader van taken die te scharen zijn onder de politietaken, namelijk de hulpverlening en de daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde. Daarnaast zijn er de toezichthoudende taken die de politie uitvoert op grond van bijzondere wetten en die niet behoren tot de taken ten dienste van de justitie. De gegevens die de politie in dat kader verwerkt, vallen onder het regime van de algemene Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp). In balans De bescherming van de persoonlijke levenssfeer is in Nederland een groot goed, evenals de goedfunctionerende rechtshandhavende instanties. Het is de kunst van de politieorganisaties én de individuele politieambtenaren om daartussen een goed evenwicht te vinden. Dat is niet abstract, maar bij elk gegeven is dat concreet. Het zoeken naar een balans tussen de privacybescherming en het belang van de rechtshandhaving is belangrijk; niet voor één dag, maar altijd: 24 uur per dag, 7 dagen per week, 365 dagen per jaar. de gegevensverwerking aan te tonen. Door eens is met deze beslissing kan een [15] Naast deze privacyfunctionaris kent de WPG aan koprsen ook de keuze om een interne toezichthouder te benoemen: de functionaris voor de gegevensbescherming [16] De Inspectie Openbare Orde en Veiligheid (Inspectie OOV) heeft eveneens de bevoegdheid om onafhankelijk onderzoek hiernaar te verrichten. Ook doet de IOOV aanbeveling aan de minister om het een en ander te verbeteren. Inspectie OOV, Samen werken, samen beveiligen :Informatiebeveiliging bij de Nederlandse politie, Den Haag, maart 2007, en de bijgeleidende brief van de minister van BZK: Kamerstukken II, , , nr. 48 [17] Inspectie OOV, Landelijke coördinatie en uitwisseling van politie-informatie : ontwikkelingen sinds rapportage 2004, Den Haag, december 2006, en de bijgeleidende brief van de minister van BZK: Kamerstukken II, , , nr. 42 [18] Meer informatie over de consequenties van wijzigende wet en regelgeving op de informatiebeveiliging bij het KLPD: J. Tuin en M. Hoeke, Van register naar gegeven, Informatiebeveiliging (2007, nr. 12), december 2007, p [19] Regeling informatiebeveiliging politie, Staatscourant 1997, nr. 60, p. 18, gewijzigd bij: Staatscourant 1998, nr. 134, p. 5, Staatscourant 2004, nr. 172, p. 9 en Staatscourant 2007, nr. 25, p. 11] 34 Informatiebeveiliging augustus 2008 IB indd :08:54