Energieverbruiken per sector
|
|
- Janne de Veen
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Het energieverbruik in Nederland De samenstelling van het energieverbruik De indeling naar gebruikssoort Bron: Ecorys 216 Tussen het primaire energieverbruik en het finale energiegebruik is er een groot verschil. Bij opwekking en transport ontstaan immers verliezen. Warmte vormt een belangrijk onderdeel (ca. 59%) van het totale finale energieverbruik. Vervoerde warmte heeft voornamelijk betrekking op levering van stoom aan de industrie (112 PJ) en levering aan blok- en stadsverwarming (27 PJ) via warmtenetten. De indeling naar sectoren PJ Primair 4 Energieverbruiken per sector Particuliere huishoudens Verkeer en vervoer Energiesector Overige afnemers 5 Bron: energiebalans CBS 214 De Industrie is de grootste afnemer. De Huishoudens namen in 213 rekening. ca. 45 PJ primair voor hun
2 Het energieverbruik in de gebouwde omgeving Behalve de huishoudens bestaat de gebouwde omgeving uit gebouwen in de dienstensector. Er is een kleine restcategorie van gebouwen in de industrie en landbouw maar die worden niet tot de gebouwde omgeving worden gerekend. Verdeling verbruik naar sector Het energieverbruik in de Gebouwde omgeving (in PJ finaal) ziet er als volgt uit. PJ Finaal 8 energieverbruik Gebouwde omgeving 7 6 Verbruik dienstensector Verbruik huishoudens 2 1 Bron: ECN 215 Specificatie naar energiebron PJ Finaal Bron: ECN 215 energieverbruik gebouwde omgeving dienstensector overige bronnen huishoudens overige bronnen Dienstensector elektriciteit Huishoudens elektriciteit Dienstensector aardgas Huishoudens aardgas
3 Onder overige bronnen vallen zowel duurzame bronnen als biomassa (voornamelijk hout stook) en de zonneboilers maar ook geleverde warmte via de warmtenetten en fossiele bronnen als olie en kolen. Aardgas is nog steeds de belangrijkste bron voor verwarming. Zowel bij de huishoudens als in de dienstensector loopt het gasverbruik terug enerzijds door het grootschalige gebruik van HR-ketels anderzijds door betere isolatie van gebouwen. Het gebruik van duurzame bronnen heeft uiteraard ook effect, maar dit is nog gering. Het toerekenen van de verschillende duurzame bronnen aan de Gebouwde omgeving is nog moeilijk. De biomassa bij de huishoudens is wel een goed voorbeeld: het energieverbruik daarvan is gegroeid van 14,4 PJ in 2 naar ca. 18 PJ in 213, maar heeft uiteindelijk maar een aandeel van ongeveer 4% in het totale finale verbruik bij de huishoudens. Leidraad bij verduurzaming van gebouwen De Trias energetica is een belangrijke leidraad als het gaat om verduurzaming van woningen en gebouwen. De volgende stappen zijn te onderscheiden: 1. Beperk de energievraag 2. Gebruik energie uit hernieuwbare bronnen 3. Gebruik de eindige fossiele energiebronnen zo efficiënt mogelijk Het gebruik van restwarmte van industrie of afvalverwerking kan onder stap 3 gerangschikt worden. Beperking van de energievraag in de gebouwde omgeving Het beperken van de energievraag (Stap 1) kan worden gerealiseerd door het inzetten op zeer goede isolatie. luchtdichtheid en energiezuinige ventilatie. In de nieuwbouw is dit al gereguleerd in bouwnormen (EPC) voor de woningbouw en de utiliteitsbouw.
4 In de bestaande bouw is de beperking van de energievraag lastiger te realiseren, met name in de bestaande woningbouw. De eigenaar/bewoner heeft immers zelf de keuze om wel of niet energiebesparende maatregelen te treffen. Er is geen sprake van een verplichting. Daarnaast is het (lokale) bedrijfsleven nog onvoldoende georganiseerd om de latente vraag van de woningeigenaren adequaat te bedienen. Hier ligt dus een belangrijke uitdaging omdat deze sector met 7,5 mln woningen het grootste potentieel heeft. Voor de corporatiesector geldt een convenantsverplichting die in het Energie Akkoord is opgenomen om de woningvoorraad naar energielabel B te brengen. Voor de utiliteitsgebouwen geldt een verplichting vanuit de Wet Milieubeheer om energiebesparende maatregelen te treffen die zich binnen 5 jaar terugbetalen. Omdat de handhaving van de verplichting om diverse redenen nog geen prioriteit heeft gehad, zijn er nog geen resultaten te melden. Het gebruik van hernieuwbare bronnen Energie uit hernieuwbare bronnen is de afgelopen jaren gegroeid. Bron: NEV 215 In de gebouwde omgeving zien de ontwikkelingen van de geproduceerde warmte er als volgt uit. Geproduceerde warmte bij huishoudens PJ finaal Biomassa warmte prod. warmtepompen bodem Zonneboilers warmte prod. warmtepompen buitenlucht Biogas
5 Geproduceerde warmte in de dienstensector 4 PJ finaal warmtepompen bodem warmtepompen buitenlucht Biomassa Zonneboilers Biogas Het aantal duurzame PJ s is groter bij de huishoudens. In de dienstensector is de stijging van de warmtepompen opvallend. Toelichting op het gebruik van zonnestroom Zonnestroom of PV is ook een bron van duurzame energie. De overheid stimuleert het gebruik van zonnestroom (PV) op verschillende manieren, zoals met financiële ondersteuning uit de MEP, SDE en SDE+. Daarnaast is sprake van stimulering door de Energie Investeringsaftrek (EIA), de Regeling Groenprojecten en een vermindering van de energiebelasting. Overige stimuleringen zijn de provinciale en gemeentelijke subsidieregelingen, het programma Integrale Stimulering Duurzame Energie en de Green Deals. De zonnestroommarkt is in Nederland grofweg te verdelen in kleinverbruikersprojecten die gebruik maken van salderen (6% van de markt) en grootverbruikersprojecten, die gerealiseerd worden met SDE+ (4% van de markt). PJ 3 2,5 2 1,5 1,5 Bron: CBS 215 De bovenstaande figuur laat zien dat de landelijke stroomopwekking via zonnepanelen de laatste jaren sterk is toegenomen. In 214 werd ongeveer 2,7 PJ zonnestroom opgewekt; dat is ruim drie keer zoveel als in 212. In het totale bruto energieverbruik is het gebruik van zonnestroom nog altijd gering.
6 aantal woningen met PV Bron: GFK Intomart 215 Met behulp van de uitkomsten van het GFK onderzoek valt iets te zeggen over de huishoudens. De bovenstaande figuur maakt duidelijk dat er een sterke toename is van het gebruik van zonnepanelen (PV) bij de particuliere koopwoningen. Ook in de sociale huur is sprake van een toename. AEDES meldt in haar monitor dat het aantal huurwoningen met zonnepanelen tot bijna 3. is gegroeid. In 214 had 1,2% van de corporatiewoningen zonnepanelen. Het efficiënter benutten van fossiele energiebronnen in de gebouwde omgeving Het vervangen en inregelen van installaties is een belangrijk onderdeel van de efficiëntere benutting. Voor de utiliteitsbouw bestaan er keuringsverplichtingen voor de aanwezige installaties en zijn er vanuit de Wet Milieubeheer activiteitenbesluiten voor verschillende sectoren van gebouwen waarin omschreven staat welke energiebesparende maatregelen die gebouwen moeten treffen. In de woningbouw zijn voor het overgrote deel de oudere keteltypen vervangen door de zuinigere HR ketels. Daarnaast dienen zich innovatievere installaties zich aan, zoals de hybride ketel en de warmtepomp, die de efficiëntere benutting van fossiele bronnen verder versterken. Verdieping: Warmte distributie in Nederland Verdeling woningen op stadsverwarming (Bron: Rösler&Niessink, 215)
7 Collectieve warmtelevering via de warmtedistributienetten levert slechts een klein deel van de totale warmtevoorziening van de gebouwde omgeving. In de dienstensector is ca. 5% van de gebouwen aangesloten op een stadverwarmingsnet (bron: Panteia, 215). Bij woningen ligt het percentage iets lager op ongeveer 4,5% (bron: Gfk 215 en CBS). Het gaat om ongeveer 35. woningen. Het aandeel huishoudens dat jaarlijks een aansluiting krijgt op stadsverwarming groeit jaarlijks met ongeveer 2% (bron: Energietrends 214). Vooral bestaande warmtenetten kunnen groeien dankzij nieuwbouwwoningen die worden aangesloten. Verdeling type woningen op stadsverwarming (bron: WoOn 212) De realisatie van warmtenetten - fysieke verbindingen tussen warmteleveranciers en warmteafnemers - in de bestaande infrastructuur, vereist meer aandacht. Er is veel concurrentie van het bestaande gasnet en andere voorzieningen. Op locaties waar geclusterde concentraties van vraag en aanbod aanwezig zijn, zoals industriegebieden, dichtbebouwde woonkernen en glastuinbouwgebieden, is de slaagkans voor de realisatie van warmtenetten het grootst. Verdeling warmtelevering door derden per warmtebron in 213 (Bron: Rösler & Niessink 215)
8 In 213 bedroeg het aandeel hernieuwbare warmte 14%. Dit aandeel is door ontwikkelingen in 213 en 214 sterk gegroeid. De meeste hernieuwbare warmte komt uit de afvalverbrandingsinstallaties (AVI s) en het gebruik van biomassa en biogas. Het is de verwachting dat AVI s in 215 ongeveer 23% van de warmtelevering voor hun rekening nemen (Bron: ECN 215). Het percentage biomassa en biogas voor de warmtedistributienetten was in 213 6%. In 214 is in Purmerend een nieuwe biomassaketel in gebruik genomen. Het is de verwachting dat daardoor het aandeel zal stijgen naar bijna 13% (Bron:ECN 215). In 213 was bijna 7% van de via de warmtenetten geleverde warmte afkomstig van fossiele elektriciteitscentrales. Door de uitfasering van enkele centrales en de ontwikkeling bij de AVI s zal het aandeel fossiele warmte dalen. Gebouw en gebiedsaanpak Voor 25 wordt er gestreefd naar een energie neutrale gebouwde omgeving. In 22 moet Nederland voldoen aan de Europese doelstellingen op het gebied van CO2-reductie en duurzame energieopwekking. Dit betekent 2% minder uitstoot van broeikasgassen dan in 199 en 14% duurzaam opgewekte energie. Om dit te halen zullen niet alleen individuele gebouwen, maar hele gebieden moeten komen tot (bijna) energieneutraal. Uit de studie van CE Delft (Op weg naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving 25) wordt reeds duidelijk dat het landschap van de energiebesparing er pluriform uit zal zien, met oplossingen die kunnen verschillen per buurt/gebied. Bij het maken van plannen komen de verschillende schaalgrootten van de gebouwde omgeving aan de orde; van individuele woning en gebouw naar wijk en cluster van gebouwen naar een gebied of stad. Deze kunnen afgezet worden tegen de stappen van de Trias energetica. Daarmee ontstaat de volgende matrix: SCHAAL Individuele woning of gebouw Woonwijk of gebouwencluster Gebied of Stad Energievraag beperken Isolatiemaatregelen, verbetering luchtdichtheid en concepten als Nul op de meter/ Passief huis en inzet zuinigere apparaten en verlichting Collectieve isolatiemaatregelen, WKO, onderlinge uitwisseling van warmte en/of koude WKO's, het afstemmen van WKO (bestemmingsplan), led stadsverlichting Meer hernieuwbare energie Inzet hernieuwbare bronnen als : zonneboilers, PV, warmtepomp (lucht), warmtewisselaar; opslag van elektriciteit en/of warmte (Urban) Windmolen, biovergister, ondiepe geothermie, postcoderoos, Smart grid, collectieve warmteopslag uit diverse bronnen; idem elektriciteit Warmtenet uit duurzame bronnen, zonneweiden, zonnecentrale, windmolenpark, diepe geothermie Efficiëntere benutting fossiele bronnen Inregelen bestaande apparatuur of inzet zuinigere apparatuur zoals HR17 gasketels, hybride verwarmingsketels Smart grid? Inzet restwarmte uit bijv. industrie of AVI's De matrix is gevuld met een aantal illustratieve voorbeelden van kleine individuele oplossingen tot grote oplossingen die alleen op gebiedsschaal kunnen worden ingevoerd. Afhankelijk van de situatie (schaal) kunnen de opties worden geformuleerd.
9 Voor bijvoorbeeld een woonwijkaanpak kan men de energievraag beperken door zowel de individuele woningen aan te pakken maar ook door de collectieve maatregelen te treffen. Er is dus wel sprake van cumulatie. Uitdagingen Vermindering van het gasverbruik Onder invloed van aangescherpte EPC-eisen en vooruitlopend op de BENG eisen vanaf 22 is nu al sprake van een sterk verminderd aantal woningen met een gasaansluiting. De meeste nieuwe woningen worden all-electric. Voor de warmteopwekking maken ze gebruik van electrische warmtepompsystemen, al dan niet in combinatie met warmt/koudeopslag. Overigens worden veel woningen ook voorzien van PV systemen. De woningen zijn daarmee niet alleen een groot afnemer van elektriciteit, maar ook een groot aanbieder. Een kleiner deel van de nieuwbouw wordt aangesloten op een warmtenet. De netten hebben sterk verschillende karakteristieken. Het overgrote deel van de bestaande woningbouw is nu aangesloten op het gasnet. Een klein percentage maakt gebruik van warmtenetten.
10 Scenario s voor de woningbouw Voor de toekomst is de woningbouw te verdelen in vier groepen: 1. Woningen die gesloopt zullen worden en waar vervangende nieuwbouw Het gasnet verdwijnt hier vrij automatisch. Technisch is dit voor de meeste nieuwbouw makkelijk uitvoerbaar. Technologisch zijn ontwikkelingen nodig voor a) gebouwen met een slechte verhouding vraag/dakoppervlak, b) betere aansluiting op de toekomstige wereld van de Smart Grids en de consument die promusent wordt (slimme regelingen en compact opslagsystemen). 2. Woningen die gerenoveerd worden tot op de meter/energieneutraal Bij die woningen wordt gebruik gemaakt van de dezelfde soort technieken als bij nieuwbouw: vergaande isolatie, PV, warmtepompen en opslag. Dit leidt tot all electric woningen, met bijbehorende problemen voor de elektrische energie-infrastructuur. De Stroomversnelling promoot deze ontwikkeling. De groeicijfers zijn niet rooskleurig. 3. Woningen gerenoveerd op label B/C niveau. Bij deze woningen blijft de resterende vraag hoog. Het is onwaarschijnlijk dat deze woningen all elektric worden. Op dit moment is er uitzicht op drie ontwikkelingen: a. Ze blijven gewoon aardgas gebruiken b. Ze blijven gebruik maken van de gas-infrastructuur, maar maken gebruik van brandstoffen als bio-gas of waterstof. Dit vraagt wel aanpassingen in de installaties in de woningen en wellicht ook aanpassingen bij beheer en in gedrag. c. Ze worden aangesloten op een warmtenet. Dit laatste vraagt grote aanpassingen aan de energie-infrastructuur, maar ook aanpassingen in de woningen. 4. Woningen uit de zeer recente voorraad Het betreft hier vooral label A woningen. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat hier grote infrastructuur aanpassingen zullen plaatsvinden. Deze woningen blijven aardgas gebruik of gaan gebruik maken van de hierboven genoemde alternatieve brandstoffen die via de huidige infrastructuur vervoerd worden. 5. Utiliteit Sommige delen zijn vergelijkbaar met de woningmarkt. Hier geldt ongeveer hetgeen hierboven staat. Bij andere delen van de utiliteit is het vraagprofiel totaal anders (kantoor) of is sprake van een andere levensduurcyclus (scholen, winkels).
11 Vaak is sprake van een situatie waar aardgas niet relevant is of waar sprake is van koude/warmte netten.
EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving
Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft
Nadere informatieWarmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk
Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte kost veel energie Warmtevoorziening is verantwoordelijk voor bijna 40% van het energiegebruik in Nederland.
Nadere informatieWarmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk
Nationaal Expertisecentrum Warmte maakt duurzame warmte en koude mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk In opdracht van 1 Warmte kost veel energie
Nadere informatieNotitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland
Notitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland Samenvatting De totale investeringsomvang om de woningen en utiliteitsgebouwen in de provincie Noord-Holland in 2050 klimaatneutraal
Nadere informatieDe warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.
De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie
Nadere informatieDUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG
DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG Introductie Jon van Diepen Register Energie Adviseur (rea) Afgestudeerd in Business of Energy Systems (TopTech/TU Delft) Achtergrond: ICT / Financieel Analist Interessegebied:
Nadere informatieAardgasloze toekomst, waarom? ecn.nl
Aardgasloze toekomst, waarom? Stroomversnelling Energy Up 2018 Casper Tigchelaar Inhoud presentatie 2 belangrijkste redenen voor aardgasvrije gebouwde omgeving Hoe heeft het energiegebruik in huishoudens
Nadere informatieWarmtetransitie en het nieuwe kabinet. Nico Hoogervorst
Warmtetransitie en het nieuwe kabinet Nico Hoogervorst 24 november 2017 Regeerakkoord Rutte III (2017 - ) Opmerkelijk: Lange formatie Klimaat-minister op EZ Duurzaam = klimaatbescherming Milieubescherming
Nadere informatieNet voor de toekomst. Frans Rooijers directeur CE Delft rooijers@ce.nl
Net voor de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft rooijers@ce.nl CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische en beleidsmatige expertise
Nadere informatieKansen voor warmte. Frans Rooijers Lustrumcongres Stichting Warmtenetwerk, 13-2-2014
Kansen voor warmte Frans Rooijers Lustrumcongres Stichting Warmtenetwerk, 13-2-2014 Centrale boodschap Er is een groot potentieel aan duurzame warmte en warmtebesparing in Nederland beschikbaar. Per situatie
Nadere informatieDUURZAME WARMTEVOORZIENING
DUURZAME WARMTEVOORZIENING Wijk van de Toekomst Xandra van Lipzig Pauline Tiecken ledenvergadering Zuidoost 20190423 Locatie: wijkcentrum De Stolp, Violierenplein 101. 24/4/19 Inhoud Verzoek om scenario
Nadere informatieProvinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL
Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in
Nadere informatieDe opkomst van all-electric woningen
De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige
Nadere informatieEnergievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen
Energievoorziening nieuwbouw Hans van Wolferen 24 november 2016 - Wageningen Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen
Nadere informatieBetekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs
Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs Inhoud Introductie Duurzame Energie Koepel en Sector beschrijving
Nadere informatieNVN 7125 Berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van de EPC-eis
NVN 7125 Berekenen energiebesparende gebiedsmaatregelen als onderdeel van de EPC-eis 11 oktober 2011 Bert Elkhuizen Cofely Energy Solutions Definities NEN 7120: nieuwe norm voor het bepalen van de energieprestatie
Nadere informatieBiomassa. in het klimaatakkoord en de energietransitie
Biomassa in het klimaatakkoord en de energietransitie Over Morgen Energieke ruimdenkers en versnellers. Adviseurs die zichtbare oplossingen bieden voor een betere en toekomstbestendige leefomgeving. Oplossingen
Nadere informatieHelmonds Energieconvenant
Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende
Nadere informatieWat vraagt de energietransitie in Nederland?
Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen
Nadere informatieWORKSHOP ENERGIEVISIE
WORKSHOP ENERGIEVISIE STELLING 1 Wij werken al vanuit een energievisie WAT ZIT ER IN EEN ENERGIEVISIE Hoe gaan we om met energie in bestaande bouw en in nieuwbouw, in zowel woningbouw als utiliteit en
Nadere informatieC. Monitoring en backcasting
C. Monitoring en backcasting Backcasting en monitoring Deelsessie werkconferentie Energiek Zoetermeer 11 juni 2013 dr. C. (Cor) Leguijt Inhoud 1. Backcastingproject stadsgewest Haaglanden 1. Klimaat- en
Nadere informatieExterne warmtelevering, EMG, EPC en energielabel
13 oktober 2010 - Warmtenetwerk Externe warmtelevering, EMG, EPC en Hans van Wolferen Externe warmtelevering, EPC en Achtergrond, doelstelling Getrapte eis Invoering EMG ontwikkeling en inhoud 2 Huidige
Nadere informatieEnergieprestaties grondgebonden woningen
Energieprestaties grondgebonden woningen Meer wooncomfort met minder energie Het slimme duurzame bouwconcept. Van VolkerWessels Stap voor stap naar minder energiegebruik De overheid stelt steeds scherpere
Nadere informatieGemeente Ede energieneutraal 2050
De gemeente Ede wil uiterlijk in 2050 energieneutraal zijn. Dit betekent dat we alle energie die in onze gemeente wordt gebruikt op een schone (hernieuwbare) manier willen opwekken. Dat doen we het liefst
Nadere informatieGeothermie in de gebouwde omgeving
Geothermie in de gebouwde omgeving Ans van den Bosch Plv. Directeur Warmte en Ondergrond Programma manager Duurzame Warmte Onderwerpen 1. Klimaatakkoord 2. Geothermie in de gebouwde omgeving 3. Beleid
Nadere informatieExterne warmtelevering, EMG, EPC en energielabel. BIC, 02-12-2011 Hans van Wolferen
Externe warmtelevering, EMG, EPC en energielabel BIC, 02-12-2011 Hans van Wolferen Externe warmtelevering, EPC en energielabel! Achtergrond, doelstelling! Getrapte eis! Invoering! EMG ontwikkeling! EMG
Nadere informatieBENG en Bodemenergie Projectervaringen utiliteitbouw. 6 november 2016 Ir. Esther Gerritsen Techniplan Adviseurs
BENG en Bodemenergie Projectervaringen utiliteitbouw 6 november 2016 Ir. Esther Gerritsen Techniplan Adviseurs Techniplan Adviseurs Installatieadviseur Advies & engineering Duurzaamheid & innovatie Realisatie
Nadere informatieKlimaatneutrale gemeenten. Frans Rooijers - directeur CE Delft
Klimaatneutrale gemeenten Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige expertise
Nadere informatieEEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN
A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE o o o o Portaal (6x) Bo-Ex Stanleylaan Bo-Ex Livingstonelaan Isolatie Geen Wel Wel Glas enkel Dubbel Dubbel
Nadere informatieDe snelste route naar aardgasvrije wijken
De snelste route naar aardgasvrije wijken Smart Energy NL, 5 juni 2018 Marijke Kellner, Gasunie #2 Energieverbruik: gebouwde omgeving 32% Bron: NEV 2017. Aandeel van sectoren in het bruto eindverbruik
Nadere informatieINNAX Gebouw & Omgeving
INNAX Gebouw & Omgeving Gebouwverduurzamer van A tot Z Pieter Klep, 26 oktober 2017 Waarom energietransitie? Belangrijke ontwikkelingen Regeerakkoord (Rutte II) energieneutraal 2050 Klimaatakkoord Parijs
Nadere informatieVerduurzamen van de gebouwde omgeving. Actuele ontwikkelingen op het gebied van verduurzamen gebouwde omgeving
Verduurzamen van de gebouwde omgeving Actuele ontwikkelingen op het gebied van verduurzamen gebouwde omgeving Voorstellen: Ir. Esther Gerritsen Adviseur duurzame gebouwinstallaties team coördinator energie
Nadere informatieBetere energieprestaties met Nuon Stadswarmte. Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars
Betere energieprestaties met Nuon Stadswarmte Kansen voor woningcorporaties, vastgoedeigenaren en projectontwikkelaars Betere energieprestaties met stadswarmte Bestaande woningen, nieuwbouwwoningen en
Nadere informatieEnergie in de provincie Utrecht. Een inventarisatie van het energiegebruik en het duurzaam energie potentieel
Energie in de provincie Utrecht Een inventarisatie van het energiegebruik en het duurzaam energie potentieel Doel van Onderzoek Dit onderzoek dient om: 1. Een nieuw overzicht samen te stellen van het energiegebruik
Nadere informatieBegrippenlijst Naar groen is goed te doen
Begrippenlijst Naar groen is goed te doen Begrip Trias Energetica Toelichting De drie stappen van de Trias Energetica zijn basisvuistregels bij het duurzaam ontwerpen en verbouwen van gebouwen, ontworpen
Nadere informatieTechnieken en financiering van de aardgasvrijoplossingen
Nieuwbouw is relatief eenvoudig aardgasvrij te realiseren. Er zijn grofweg twee alternatieven: - Verzwaard elektriciteitsnet met een lucht- of bodemwarmtepomp in de woning (all electric) - collectieve
Nadere informatieWinst en comfort uit duurzaamheid. Bouw op onze kennis
Winst en comfort uit duurzaamheid Bouw op onze kennis Even voorstellen "Het verschil tussen gewoon en uitzonderlijk is vaak dat kleine beetje extra, waarin samenwerking en krachtenbundeling mijn drijfveer
Nadere informatieWarmte: transitiepad naar een CO2 neutrale wijk
Warmte: transitiepad naar een CO2 neutrale wijk Werksessie Topsector Energie 03/10/2016 Juriaan van Tilburg, Edwin van Vliet Even voorstellen > Juriaan van Tilburg 2016-heden: consultant Ecofys > Future
Nadere informatieTotale uitstoot in 2010: 14.000 kiloton CO 2
Totale uitstoot in 2010: 14.000 kiloton CO 2 Industrie Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 1% besparing op gas en elektra per jaar. Totaal is dat 8 % besparing in 2020. Opbrengst: 100 kiloton.
Nadere informatieBestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI
Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen
Nadere informatieNationale Energieverkenning 2014
Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare
Nadere informatieWELKOM BIJ. Samen optrekken naar een aardgasvrij Bottendaal. Bewonersavond 27 november 2018
WELKOM BIJ Samen optrekken naar een aardgasvrij Bottendaal Bewonersavond 27 november 2018 Programma 20.00 20..05 Welkom en doel van de avond 20.10-20.30 Deel 1: Stand van zaken energietransitie in Nijmegen
Nadere informatieInventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016
1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2016, Vito, oktober 2017 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2016 bedraagt 6,4% Figuur 1 groene stroom uit bio-energie
Nadere informatieMonitor energiebesparing gebouwde omgeving 2012
Monitor energiebesparing gebouwde omgeving 2012 versienummer 2013-3 Datum 29 oktober 2013 Status definitief Pagina 1 van 1 Concept Monitor energiebesparing gebouwde omgeving 2012 12 juli 2013 Colofon Projectnaam
Nadere informatieBUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM
BIES BUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM Naar een duurzaam en geïntegreerd energiesysteem voor een wijk in transitie Een onderzoek uitgevoerd door: Met ondersteuning van: Foto: AEROPHOTO-SCHIPHOL 1
Nadere informatiedelft energieneutraal delft smart city thema
thema delft energieneutraal delft smart city afbeelding: Prêt-à-Loger Gemeente Delft heeft de ambitie om in 2050 energieneutraal te zijn. Dit betekent: geen door fossiele brandstofverbruik veroorzaakte
Nadere informatieWarmte Nieuwegein Raads Informatie Avond
Warmte Nieuwegein Raads Informatie Avond Frank Kersloot & Alex Kaat 21 april 2016 Inhoud presentatie 1. Stadswarmte in Nieuwegein 2. Het equivalent opwek rendement (EOR) 3. Tarieven voor klanten 4. Afsluitkosten
Nadere informatieGemeente Bergen. Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016
Gemeente Bergen Ontwikkelingen energiegebruik en duurzame energieproductie tot 2020 Mark Valkering en Herman Verhagen 14 oktober 2016 Energiegebruik 2010-2015 Energiegebruik Bergen (NH. (GWh) 2010 2011
Nadere informatieDUURZAME WARMTEVOORZIENING
DUURZAME WARMTEVOORZIENING Wijk van de Toekomst Carla Fransen (gemeente Apeldoorn) OWA, 18 februari 2019 Locatie: ACEC, Apeldoorn 19/2/19 Inhoud Aanleiding & voorgeschiedenis Informeren over de warmtekansenkaart
Nadere informatieOok de zorg van het aardgas af? Frans Rooijers directeur CE Delft
Ook de zorg van het aardgas af? Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige
Nadere informatieBENG en NTA. Stand van zaken
BENG en NTA Stand van zaken Ir. Harm Valk Nieman Groep ZEN-Platformbijeenkomst 20 juni 2017 BENG, maar ook ZEN! Integraal benaderen comfort gebruik energie Werkgroep BENG Nieuwe projecten BENG vanaf het
Nadere informatieDuorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie
Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities
Nadere informatieGijs de Man 12 oktober 2010
Gijs de Man 12 oktober 2010 We werken aan een beter klimaat Doel Stichting Warmtenetwerk: Bevorderen van gebruik van duurzame warmte en koude en hergebruik van restwarmte t via collectieve netten. Aanpak:
Nadere informatieDuurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025
Duurzame energie Fryslân Quickscan 2020 & 2025 Willemien Veele Cor Kamminga 08-04-16 www.rijksmonumenten.nl Achtergrond en aanleiding Ambitie om in 2020 16% van de energie duurzaam op te wekken in Fryslân
Nadere informatieInventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015
1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2015, Vito, september 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2015 bedraagt 6,0 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie
Nadere informatieZEN Platformbijeenkomst. Bouw op onze kennis
ZEN Platformbijeenkomst Bouw op onze kennis Even voorstellen Patrick Harting Projectmanager Werkzaam sinds: 2007 "De uitdaging van mijn werk is niet het stapelen van de stenen, maar het inzetten van ieders
Nadere informatieTrias energetica. Verdiepende opdracht
2015 Trias energetica Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel kun je meer leren over de Trias energetica, een strategie voor het bereiken van een zo duurzaam mogelijke energievoorziening. Pagina
Nadere informatieDe weg van de energietransitie d.d VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst
De weg van de energietransitie d.d. 20-11-2018 - VEBOA - Alphen aan den Rijn Dhr. E.J. Reemst M3E groep (Vestigingen Rotterdam, Breda, Amsterdam ) M3E Kostenmanagement M3E Brandveiligheid consultants M3E
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 2016Z15884
Nadere informatieAardgasvrije nieuwbouw
Aardgasvrije nieuwbouw Het kan, nu alleen nog doen Peter-Paul Smoor/Wienand van Dijk 02-10-2017 Doel van vandaag Komen tot commitment voor een gezamenlijke aanpak om z.s.m. aardgasvrije nieuwbouw te realiseren
Nadere informatieDuurzame warmtenetten
Duurzame warmtenetten Groene Huisvesters 22 juni 2017 Jeroen Roos Inhoud 1. Opzet warmtenet 2. Soorten en maten 3. Duurzaamheid 4. Specifiek: een bron: geothermie een concept: Nul-op-de-Meter/-Rekening
Nadere informatiePLUS LEVEN. Wetgeving 2015; epc van 0,4 / Wij reeds energieneutraal in 2015 icm windenergie Wetgeving per : BENG
Wie zijn wij? Wij bouwen met een visie op lange termijn. Fossiele brandstoffen raken op, grondstoffen schaars. Toekomst vraagt om integrale benadering: kijk naar gebieden en veel disciplines hierbij betrekken,
Nadere informatieShowstoppers & gamechangers Beleid voor gasloze woningen
Showstoppers & gamechangers Beleid voor gasloze woningen Casper Tigchelaar congres all-electric 2-11-2017 Showstoppers en gamechangers Showstoppers 1. Wat is gasloos eigenlijk? 2. Gasloos heeft maatschappelijke
Nadere informatiekijk Warmtegids Informatieavond Aa-landen / Holtenbroek 12 maart 2019 Raymond Frank, Energieadviseur Gemeente Zwolle
kijk Warmtegids Informatieavond Aa-landen / Holtenbroek 12 maart 2019 Raymond Frank, Energieadviseur Gemeente Zwolle 13-3-2019 1 Energie(k)! Nederland 2 kijk Landelijk - Gaswinning Groningen sluit in 2030
Nadere informatieVRAGEN EN ANTWOORDEN OVER WONEN ZONDER AARDGAS IN DE DRECHTSTEDEN
MAART 2019 VRAGEN EN ANTWOORDEN OVER WONEN ZONDER AARDGAS IN DE DRECHTSTEDEN Inhoud 1. Waarom gaan we stoppen met aardgas? 2. Drechtsteden gaan voor nieuwe energie 3. Wat is een Transitievisie Warmte?
Nadere informatieLT-warmtenet. Ruimteverwarming. Warmtapwater
Een lagetemperatuurwarmtenet () levert warmte voor en warmtapwater. Eén of meerdere collectieve bronnen verwarmen water dat via een buizensysteem naar de woning wordt vervoerd. In de woning is een afgifteset
Nadere informatieToelichting Instrument 5. Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling
Toelichting Instrument 5 Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling Instrument 5, Concepten voor energieneutrale wijken De gehanteerde definitie voor energieneutraal is als volgt: Een
Nadere informatieDUURZAAM WEERSELO WAAROM EN HOE
WAAROM EN HOE Klimaat akkoord Parijs / Nederland Stimuleringsmaatregelen Accijns Energie besparing Inzet hernieuwbare bronnen Verminderen van fossiele brandstoffen 10-12-2018 1 KLIMAAT AKKOORD NL Nederlands
Nadere informatieInventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2014
1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2014, Vito, januari 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2014 bedraagt 5,7 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie
Nadere informatieBeleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties
Beleid dat warmte uitstraalt Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Doelen rijksoverheid voor 2020 Tempo energiebesparing 2 % per jaar Aandeel duurzaam in totale
Nadere informatieKLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018
KLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018 DE OPDRACHT. Meer dan 100 partijen verlagen CO 2 -uitstoot van Nederland met 49% ten opzichte van 1990 via het klimaatakkoord. Maatschappelijke organisaties,
Nadere informatieDE OPMAAK VAN EEN SEAP VOOR DE GEMEENTE KLUISBERGEN KLIMAATTEAM 1 12.10.2015
DE OPMAAK VAN EEN SEAP VOOR DE GEMEENTE KLUISBERGEN KLIMAATTEAM 1 12.10.2015 Agenda Welkom door de Schepen Lode Dekimpe Inleiding SEAP door Kim Rienckens (provincie Oost-Vlaanderen) Nulmeting en uitdagingen
Nadere informatieWAAR MOETEN WE VERSNELLEN?
WAAR MOETEN WE VERSNELLEN? Electriciteit Warmte Vervoeren Producten TOTAAL % EINDVBR Industrie 166 410 557 1133 46% 576 Huizen 80 339 419 17% 419 Gebouwen (diensten) 120 127 247 10% 247 Mobiliteit / transport
Nadere informatieToekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen. Een visie van Martijn Bos
Toekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen Een visie van Martijn Bos Martijn Bos Geb. 1950 Vanaf 1984 werkzaam in de HVAC branche Ecoon opgericht in 2010 In 2015 verhuisd naar Hengelo
Nadere informatieKansenstudie Aardgasloos Purmerend
Kansenstudie Aardgasloos Purmerend 6 december 2016 Friso Waagmeester Peter Heijboer Transitie naar aardgasloos 1. Aanleiding en achtergronden 2. De Opgave van Purmerend 3. Scenario-analyses 4. Conclusies
Nadere informatieVRAGEN EN ANTWOORDEN OVER WONEN ZONDER AARDGAS IN DE DRECHTSTEDEN
SEPTEMBER 2018 VRAGEN EN ANTWOORDEN OVER WONEN ZONDER AARDGAS IN DE DRECHTSTEDEN Inhoud 1. Waarom gaan we stoppen met aardgas? 2. Drechtsteden aardgasvrij 3. Wonen zonder aardgas in nieuwbouw 4. Wonen
Nadere informatieWaterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft
Waterstof, het nieuwe gas Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische
Nadere informatieWageningen Hoog / De Eng / Buitengebied
Wageningen Hoog / De Eng / Buitengebied Welke wijken zijn hier vertegenwoordigd? Gespreksleider Lara Minnaard Wageningen-Hoog / De Eng / Buitengebied Huishoudelijke mededelingen; Beschikbare tijd Tijdelijk
Nadere informatieeen toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect
een toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect Programma 10.00 uur Opening 10.05 uur De initiatiefnemers: ZMf & Zeeuwind 10.10 uur Alles over de warmtepomp Niek Tramper, Zeeuwind 10.45 uur Ervaringen
Nadere informatieDe rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening
De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening Wilfried Ivens (wilfried.ivens@ou.nl) Herman Eijdems (h.eijdems@mijnwater.com) René Verhoeven (r.verhoeven@mijnwater.com)
Nadere informatieNet voor de Toekomst. Frans Rooijers
Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen
Nadere informatieLogin op: gebruikersnaam: VvE. Rookgasafvoer renoveren? Of meteen aardgasloos?
Login op: https://www.vvestemt.nl gebruikersnaam: VvE Rookgasafvoer renoveren? Of meteen aardgasloos? ing. J.J. (Jacco) van de Sandt Klik om de titelstijl van het Energie- en bouwkundig adviseur Stichting
Nadere informatieAardgasloos met bodemenergie. Frans Rooijers
Aardgasloos met bodemenergie Frans Rooijers CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige expertise - 50 medewerkers
Nadere informatieInnovaties op warmtepompgebied in Nederland
s op warmtepompgebied in Nederland de norm vormt geen uitdaging! 20 november 2013 Onno Kleefkens De omgeving Toepassingsgebieden in Nederland en daarbuiten Samenvatting 2 1 De omgeving Lokale energie initiatieven
Nadere informatieVergezicht Energieneutraal Heumen 2050, Hoe ziet dit er uit?
Notitie HaskoningDHV Nederland B.V. Transport & Planning Aan: Els Rademacher, Walter van Doesem van de gemeente Heumen Van: Edward Pfeiffer, Ralf Speek, Claudia Algra Datum: 12 februari 2017 Kopie: --
Nadere informatieSteek Energie in je huis
Steek Energie in je huis 9 oktober 2012 Breda 1 Bouwbedrijf Boot B.V. Bouwbedrijf Boot is actief in de woningbouw (particulier, ontwikkeling), zorg huisvesting en utiliteit (scholen, kantoren, bedrijfsgebouwen).
Nadere informatieEarth is calling Twente Aanpak Samen naar Nijverheid aardgasvrij
Earth is calling Twente Aanpak Samen naar Nijverheid aardgasvrij 6 december 2018 The Gallery Enschede Aanpak Samen naar Nijverheid aardgasvrij Proces Warmteplannen Eric Kouters Pioneering Warmteplan wijk
Nadere informatieHoe komen we van het aardgas af? Bezinningsgroep Energie Frans Rooijers 9 januari 2017
Hoe komen we van het aardgas af? Bezinningsgroep Energie Frans Rooijers 9 januari 2017 CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische
Nadere informatieIndividuele energievoorziening
04/12/2014 Potentieel voor collectieve energie en warmte in Vlaanderen Erwin CORNELIS Klankbordgroep Lerend Netwerk Duurzame Wijken 3 december 2014 Presentatie in het kader van het STRATEGO-project Individuele
Nadere informatieen uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018
Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen
Nadere informatieUpdate Nieuw stelsel energieprestaties 2020
Update Nieuw stelsel energieprestaties 2020 Ons kenmerk 18112(HM)notitie update Op 1 januari 2020 gaat een nieuw stelsel in rondom de energieprestatie van gebouwen. Deze notitie beschrijft: 1 1 Waarom
Nadere informatieProductie van hernieuwbare energie in de woning/wijk
Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Energiebehoefte van woningen/woonwijken Huidige gemiddelde energievraag van een woning 1. Warmte aardgas 1400 m3 2. Licht & kracht elektriciteit 3000
Nadere informatieMasterclass IV. Energie op bedrijventerreinen
Masterclass IV Energie op bedrijventerreinen Programma Tijd Onderwerp Wie 16.00 Welkom Aleida van den Akker / Margreet Verwaal (Provincie Zuid-Holland) 16.05 Context en urgentie Wiebe Brandsma (Provincie
Nadere informatieEnergieneutraal via de Passief bouwen route
Energieneutraal via de Passief bouwen route ing. J.J.P. (Jan Pieter) van Dalen Slotsymposium 14 september 2015 Verbouw monument Verbouw van een monument Monument als bedoeld in art. 1 onder d (Monumentenwet
Nadere informatieKlimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen
Klimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen Fons Claessen sr.adviseur klimaat, energie & duurzaamheid Gemeente Nijmegen Waarom moeten we iets doen?? 1: Klimaatverandering 2: Energie en grondstoffen 3.
Nadere informatieNotitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug
Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug
Nadere informatieWARMTENET POWER TO X EN ONTWIKKELINGEN IN RIJNHUIZEN
WARMTENET POWER TO X EN ONTWIKKELINGEN IN RIJNHUIZEN 12-03-2019 Initiatieven in Rijnhuizen: plannen voor zo n 2.000 woningen Ron deelt de initiatievenkaart. Er zijn veel initiatieven die lopen en op dit
Nadere informatieFeiten en Cijfers Energie Gemeente Berg en Dal
Feiten en Cijfers Energie Gemeente Berg en Dal Raadsbijeenkomst Edward Pfeiffer, Claudia Algra 7 april 2016 Gemeente Berg en Dal Programma Tijd Onderwerp Verantwoordelijke 21:30 21:35 Opening Wethouder
Nadere informatie