Allemaal Digitaal Een stageonderzoek bij VPRO Digitaal

Transcriptie

1

2 Allemaal Digitaal Een stageonderzoek bij VPRO Digitaal Elize de Mul MA Stage NMDC Stagebegeleiders: Marianne van den Boomen (UU) Jos Schöttelndreier (Gids) GertJan Kuiper (Digitaal) 2

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Omleiding 7 1. Nederland Digitaal Het begin (van dit verhaal) Hacktic Iedereen op Internet? De Digitale Stad VPRO Digitaal ( de Zolder) Mei Beeldstorm Drijfveren Virus? September DigiTaal Woordenlijst De Digitale Gids Christopher Yavelow De VPRO en Digitaal Een kamer in de toekomst Na de Digitale Maand Een virtueel gesprek Terug naar de toekomst 40 Uitleiding 47 Bronnenlijst 50 Bijlage A Reflectieverslag 53 Bijlage B E. de Mul, Wijzer kijken 57 3

4 Inleiding In januari 2010 heb ik mijn bachelor Theater- Film en Televisiewetenschappen (TFTv) aan de Universiteit Utrecht behaald, met een specialisatie in de Nieuwe Media. Als vervolg hierop ben ik in februari 2010 gestart met twee masters; Nieuwe Media en Digitale Cultuur (NMDC) aan de Universiteit Utrecht en Filosofie van de Geesteswetenschappen aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, waarbij de tweede dient als een aanvulling en verdieping van de eerste. Na de afronding van de theorievakken van NDMC, begon ik in september 2010 met een stage, om in het kader van het individuele traject de lessen eens in de praktijk te brengen. In dat kader heb ik drie maanden stage gelopen op de redactie van de VPRO-Gids. In de extra bijlagen van deze paper zijn (in de versie voor de universiteit) het reflectieverslag van deze stageperiode, plus een selectie uit de door mij geschreven artikelen te vinden. De journalistieke stage is vervolgens in overleg verlengd met twee maanden op de afdeling Digitaal van de VPRO. Deze tweede periode stond geheel in het teken van een (archief)onderzoek naar de beginperiode van VPRO Digitaal. Ik heb ervoor gekozen geen reflectieverslag over deze periode te schrijven, daar het een toepassing van opgedane vaardigheden uit de eerste stage betreft. Zoekend naar een onderwerp voor mijn stageonderzoek tijdens mijn eerste stage, bleek al gauw dat het vinden van intern (archief)materiaal binnen de afdeling VPRO Gids een vrij lastige onderneming is. Bij de afdeling VPRO Digitaal bleek eenzelfde probleem te bestaan. Omdat er vrijwel geen werk bestaat dat een overzicht geeft van de beginperiode van de afdeling Digitaal, er al veel materiaal verloren is gegaan en er bovendien nog meer dreigt te verdwijnen door de voortschrijdende techniek en al te fanatieke opruimbeurten, besloot ik in overleg een begin te maken aan een geschiedschrijving van de afdeling. Aan de hand van archiefonderzoek in nog bestaande bronnen, VPRO producties uit die tijd en interviewmateriaal maak ik met deze scriptie een opzetje voor een verdere, meer uitgebreide geschiedschrijving. Ik pretendeer absoluut niet volledig te zijn, daar was zowel te weinig tijd als ruimte voor, maar ik hoop toch een representatief beeld te schetsen van het begin van de digitale revolutie, de heersende sfeer en van enkele van zijn eigenzinnige pioniers. De vaardigheden die ik heb opgedaan tijdens mijn stage bij de redactie van de VPRO-Gids, waaronder archiefonderzoek, interviewen en bronnen verwerken tot een toegankelijk artikel, heb ik toegepast tijdens mijn tweede stage. De drie maanden die ik bij de VPRO Gidsredactie door heb mogen brengen vertalen zich in de 4

5 werkwijze en uiteindelijke structuur van het onderzoek dat ik in mijn twee maanden bij VPRO Digitaal heb gedaan. Ik heb er expliciet voor gekozen te schrijven vanuit een eerste-persoonsperspectief waar dat gepast is, daar bij de voorbereiding bleek dat mijn persoonlijke (nieuwe media) geschiedenis die van de VPRO regelmatig heeft gekruist. In overleg met VPRO Digitaal is besloten mijn eigen ervaringen als rode draad (losjes) door de geschiedschrijving te laten lopen. Verder was het de wens van VPRO Digitaal om van de gevonden bronnen een toegankelijk verhaal te maken, dat meer wegleest als een spannend avontuur dan als een droog wetenschappelijk onderzoek. Uit respect voor de hackers op een zolderkamertje in een van de VPRO Villa s, waarmee het hele Digitale avontuur zo n zestien jaar geleden begon, ga ik graag op die wens in. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat het onderzoek wat vooraf is gegaan niet wetenschappelijk verantwoord is, integendeel. Ik heb archiefonderzoek gedaan, op de ouderwetse manier in de stoffige kast met oude jaargangen van de gids, en op digitale wijze in de webarchieven van kranten en in oude weblogs van diverse instellingen. Ik heb onuitgewerkt interviewmateriaal doorgenomen (waarvoor extra dank aan Elja Looijestijn voor het vrijgeven ervan) en ben naar Amsterdam gegaan voor een open interview met Ali Haselhoef. Zij maakte ooit het programma Turbotuig waar ik als kind in heb opgetreden. Ik heb oude documentaires en programma s bekeken en vergeleken. Mijn stagebegeleider GertJan Kuiper sprak mede hierom van een atypische stage; stagiaires dompelen zich doorgaans gedurende enkele maanden onder in de afdeling Digitaal en draaien op volle toeren mee. Ook ik dook de afdeling in, maar dan die van zo n vijftien jaar geleden. En vervolgens heb ik uit dit alles een kleine selectie gemaakt ten behoeve van enkele verhaallijnen, die ik hier zal uitwerken. Het zwaartepunt ligt hierbij voornamelijk bij de jaren waarin het internet, mede als gevolg van de introductie van het World Wide Web, begon door te dringen bij het grote publiek ( ) en bij de personen die een grote rol hebben gespeeld in de manier waarop dit gebeurde. Toch zal ik ook enkele projecten van digitaal en opvallendheden ná de Digitale Maand van de VPRO in september 1994 (kort) bespreken. Dit ten behoeve van een aanzet voor verder onderzoek en ter illustratie van de activiteiten van de afdeling Digitaal na de grootse aankondiging voor het VPRO-publiek (en de overige werknemers). Ter afsluiting heb ik het uitgewerkte interview met Ali Haselhoef opgenomen. Haar terugblik als televisiemaakster bij de VPRO op de tijd van de digitale revolutie is, doordat zij zich niet in de internetscene bevond, een interessante aanvulling. Bovendien maakt dit interview het cirkeltje rond wat betreft mijn eigen experiënties met de VPRO. Naast de conclusie heb ik, op verzoek van GertJan Kuiper, enkele 5

6 voorstellen van mijn kant toegevoegd voor eventuele delen B-Z als aanvulling op het deel A dat ik hier aan de lezer voorleg. Want zoals al opgemerkt: dit is allerminst een volledig verslag, maar eerder een startpunt voor verder onderzoek naar, en geschiedschrijving van, VPRO Digitaal. 6

7 Omleiding Onlangs nam mijn moeder haar kleinzoon van vijf mee naar de speeltuin. Een paar uur later keerden ze terug, drie kilo zand en een olifant rijker. De knuffel had eenzaam bij een bankje gelegen en mijn neefje had zich er daarom maar over ontfermd. Toen ik mijn bezorgdheid over het geestelijk welzijn van het olifantje en zijn (inmiddels waarschijnlijk hysterische) eigenaar uitte, zei hij luchtig: Oh, maar tante Elize, daar is wel een website voor hoor, kijk maar even op de computer. Natuurlijk had hij gelijk, de KuffelKwijtSijt voor gevonden Nederlandse knuffels er bleken zelfs meerdere verloren knuffels sites te zijn - behoort waarschijnlijk nog tot de minst rare dingen die je op het internet aan kunt treffen. Het was dan ook niet zozeer de site die mij verbaasde, maar de vanzelfsprekendheid waarmee mijn neefje mij naar de (hem nog onbekende) website doorverwees. Knuffelkwijtsijt [ De nieuwe generaties groeien op met (mobiel) internet, oma s met een Ipad en even skypen met een oom op Bali. Nou vind ik mezelf met mijn drieëntwintig zomers doorgaans ook niet stervensoud, maar prompt hoorde ik mezelf zeggen: toen tante Elize zo oud was als jij, toen hadden we nog niet zulke websites hoor, dan hing je een briefje op bij de supermarkt. 1 Terwijl de ogen van mijn neefje glazig werden en ik mijn reputatie van hippe, jonge tante met die paar woorden om zeep hielp, werd 1 Bij het uitten van mijn vermoeden dat mijn generatie vroegoud is door het razendsnelle tempo waarin de technologie zich ontwikkeld, verwees mijn stagebegeleider GertJan Kuipers mij door naar dit hilarische fragment van cabaretier Ernst van der Pasch: Toen papa nog klein was Hierin beschrijft hij onder andere een pen als een handmatige miniprinter en tracht hij uit te leggen wat het proces van een brief sturen inhoudt. De sketch van deze jonge father-to-be illustreert op komische wijze hoe snel ontwikkelingen op het gebied van nieuwe media gaan. [ 7

8 ik me misschien wel voor het eerst écht bewust van het tempo waarmee de nieuwe media meer en meer bepalend zijn geworden voor onze leefomgeving. Pas zo n vijftien jaar geleden werd internet ook door Jan met de pet in gebruik genomen, had een heel gezin samen één adres (want ze zouden ooit opraken) en wapperde men de wilde voorspellingen van internetgoeroes nog weg. Zo n vaart zou het allemaal niet lopen, toch? Ik was destijds een jaar of zeven en vond het allemaal wel spannend. Ik had een eigen website waarop ik de voor mij wereldschokkende gebeurtenissen, zoals het overlijden van mijn konijn Floppie in een tekening of gedicht probeerde te vangen en startte er een griezelclub waar kinderen uit verschillende delen van Nederland mee konden schrijven aan een eng verhaal. Hier kruist mijn geschiedenis voor het eerst die van de VPRO, meer in het bijzonder met die van VPRO Digitaal en het handjevol programmamakers dat enthousiast met de Nieuwe Media in de weer was. Als een pionier van de kleinste soort en onderdeel van de tussengeneratie, die nog weet hoe het was vóór de digitale revolutie, maar evengoed van kinds af aan met nieuwe media is opgegroeid, voelt het bijna alsof het zo moest zijn dat ik, nu mijn pad wederom dat van de VPRO kruist, die roerige en spannende begintijd probeer te vangen op papier. Voor we vergeten. 8

9 1. Nederland Digitaal 1.1 Het Begin (van dit verhaal) Dit had ook een verhaal kunnen zijn over radiogolven die zich onverwachts niets aan trekken van de bolle vorm van de aarde, een man die waarschijnlijk als eerste mens ooit op een foto verschijnt, omdat hij toevallig net die dag besluit zijn schoenen te laten poetsen, of een militair project dat een manier zoekt om informatie zo op te slaan dat zelfs nucleaire aanvallen er machteloos tegenover staan. Maar dat is het niet. Het verhaal wat nu voor de lezer ligt, is een soort van deel A van de geschiedschrijving van VPRO Digitaal, waarop de delen B-Z hopelijk ooit zullen volgen. Zoals vaker het geval bij een geschiedschrijving, bleek het noodzakelijk om hier en daar af te wijken van het onderwerp. Bovendien zal ik af en toe ook van het beoogde tijdsbestek (circa 1993 t/m 1995) afwijken. Ik bevind mij nu eenmaal in de bevoorrechte positie om vooruit te spoelen om zo bijzonderheden en eigenaardigheden te belichten. Dit verhaal begint ergens in het midden van de gehele historiae mediae, maar is in meerdere opzichten ook een soort van begin. Het begint hier. 1.2 Hack-tic In 1989 verschijnt het eerste nummer van Hack- Tic, een tijdschrift over computertechniek dat de gewoonte heeft te verschijnen op het moment dat men net begint te vermoeden dat de redactie onder dwang 1.2a Hack-Tic 14/15 [ uit logeren is. Voor vier gulden en vijftig cent (en voor f. 375,- heb je een levenslang abonnement op Hack-tic dat zelfs na de dood testamentair op een ander over kan gaan, 2 ) kan de geïnteresseerde, vanaf hier als techno-anarchist aangeduid, alles lezen over hacken, phreaking - gratis bellen door middel van 2 Te lezen in het Colofon, in dit geval van het dubbelnummer 14/15/1991, 9

10 trucjes -, software/hardware, virussen, de overheid en de wetgeving rondom computergebruik (of misbruik). De Nederlandse hacker Robbert Valentijn Gonggrijp (Amsterdam, 1968), beter bekend als Rop Gonggrijp, is medeoprichter en hoofdredacteur van het blad. Hoewel het tijdschrift nu al met een kritische blik kijkt naar ontwikkelingen op het gebied van nieuwe media en al vroeg mogelijke negatieve consequenties onder de aandacht brengt (bijvoorbeeld die van de totalitaire samenleving waarbij de overheid de virtuele touwtjes in handen heeft), wil het toch vooral mensen online krijgen: Het is belangrijk dat de Internet gemeenschap een meer evenwichtige afspiegeling wordt van de gewone wereld. Momenteel zijn mensen met geld en macht oververtegenwoordigd. Maar computers zijn niet meer de dure, elitaire apparaten van 10 jaar terug. Je hebt nu de kans je informatie over de hele wereld te verspreiden. Get on-line! 3 Het idealisme van de Hack-Tics in een notendop: zoveel mogelijk maatschappelijke groepen de mogelijkheden van het internet laten zien en zo hun technologische achterstand verkleinen, het internet moet voor iedereen toegankelijk zijn, vrijheid van meningsuiting, vooral ook vrije informatie ( Information wants to be free! ) en, misschien wel het belangrijkste, nadenken over de structuur van het internet in de toekomst. 4 Het internet en andere nieuwe media zullen de samenleving en de wijze waarop wij omgaan met informatie flink gaan veranderen, zo denkt Rop Gonggrijp. (Al geeft hij toe dat het omzeilen van systemen toch ook voor de kick 5 is.) In het begin heeft Hack-Tic onder andere toegang tot het internet door het hacken van universiteitsaccounts, maar in maart 1993 wordt dit verboden bij de wet. 1.2b Hack-Tic 20/21 [ 3 Hack-Tic 20/21, 1993, p Hack-Tic 20/21, 1993, p Gijs Groenteman, Iedereen op Internet, Kleine Storm Mediaproducties, Terlevisiedocumentaire, uitgezonden door de Humanistische Omroep. 10

11 Naar aanleiding hiervan beginnen Hack-Tic s Rop Gonggrijp, Paul Jongsma en Felipe Rodriquez in mei 1993 met het aanbieden van internet, eigenlijk vooral om niet in de gevangenis te belanden. 6 Toch blijven idealen een grote rol spelen. In een interview voor de VPRO-Gids vertelt Felipe Rodriquez: Wij hebben ons altijd ingezet voor openbaarmaking van informatie. We hebben veelvuldig aangetoond dat er veel schort aan beveiliging van computers en er zodoende altijd een risico is met betrekking tot privacy. De laatste tijd houden we ons meer bezig met Internet omdat het Internet een belangrijke stap kan worden in de ontwikkeling van onze toekomstige maatschappij. Het is een verandering in de manier waarop mensen informatie vergaren, het maakt het publiek daarin onafhankelijk. We willen die ontwikkeling in ons land stimuleren. 7 Dit houdt aan het begin in dat Gonggrijp s Bijlmerflatje handig wordt volgestapeld met inbelmodems, die geïnteresseerden toegang bieden tot het internet. Het (onverwachts) enorme succes is letterlijk te groot voor het flatje. Het streven is om binnen een half jaar vijfhonderd abonnees te hebben. Ze beginnen op één mei en op twee mei is de vijfhonderdste al binnen. Vooraf bestond de angst dat er niet genoeg animo zou zijn, maar dit was een probleem van een heel andere orde! Ze verhuizen al snel na de oprichting naar een pand aan de Amsterdamse Prins Hendrik Kade. Als instelling gaan ze, los van Hack-Tic, door onder de naam XS4ALL ( access for all ). Komisch genoeg heeft de nieuwe locatie inderdaad geen sloten en slapen de mannen aanvankelijk bij hun apparatuur Iedereen op Internet? In 2006 brengt de Humanistische Omroep een documentaire uit onder regie van Gijs Groenteman: Iedereen op Internet. Een Rop Gonggrijp met wat minder wilde haren blikt terug op het Amsterdam van de jaren negentig, de hackersscene waarin hij zat en de spannende ontdekkingen die hij deed als hacker van computers. Het access for all principe gold niet alleen voor virtuele sloten. Zo kwam hij regelmatig onder het treinstation van Amsterdam in een ondergronds tunnelsysteem, waar hij stiekem rondleidingen gaf aan vrienden die op visite kwamen. Ondertussen is er het een en ander veranderd. Door technologische ontwikkelingen op het gebied van 6 Gijs Groenteman, Iedereen op Internet. 7 VPRO Gids 1994, nr 36 3 september- 9 september, p

12 security en het samenstellen van databanken lijkt de overheid steeds meer een monopoliepositie op informatie te krijgen. Ten tijde van deze documentaire houdt Gonggrijp zich onder andere bezig met het ontwikkelen van een onkraakbare telefoon, waarop je kunt bellen zonder afgeluisterd te worden. Nu, begin 2011, lijkt echter weer de echo te weerklinken van de motieven achter XS4ALL, nu de kranten melden dat Gonggrijp banden heeft met de door Julian Assange opgerichte klokkenluidersite Wikileaks. Het is de eerste Nederlandse internet provider die particulieren internetdiensten aanbiedt. 9 De naam die aan de provider wordt gegeven spreekt eigenlijk al voor zich. XS4ALL heeft een abonnement bij NLnet, een provider die zich vooral richt op bedrijven en instellingen. Voor vijfentwintig gulden per maand kan men vervolgens via XS4ALL toegang tot het internet krijgen. Het beginnende bedrijfje heeft nog geen afdeling personeelszaken, dus worden er vrienden bij geroepen. Gonggrijp: Als iemand twee weken bleef hangen was het van zullen we die dan maar een baan aanbieden? Dan kon diegene zelf zijn computer en bureaustoel gaan halen bij de winkel. 10 Los van de idealen die bestaan bij de oprichters, is het wel de bedoeling van XS4ALL een financieel gezond bedrijf te maken. Op één jaar na maken ze inderdaad steeds winst, in 1998 wordt het bedrijf aangekocht door KPN en tot op de dag van vandaag is XS4ALL nog steeds een grote provider. Marianne van den Boomen, die zich in de jaren negentig manifesteerde als een journalistiek werkzame media-activiste, stelt aan het begin van het millennium Felipe Rodriquez de vraag: wat was het geheim van XS4ALL? In de eerste plaats de mensen. De vier die het idee ontwikkelden, het weinige startkapitaal bij elkaar schraapten, de techniek opzetten. Ook later waren de mensen cruciaal, vrijwel iedere werknemer heeft iets bijgedragen wat belangrijk was. De sfeer was altijd bijzonder, er werkten echt superslimme mensen, veel slimmer dan ikzelf, en zonder dat intellectueel kapitaal was het een middelmatig bedrijf geweest. En we begonnen precies op het juiste moment. We begonnen omdat we het idee hadden dat er meer mensen zoals wijzelf internet toegang wilden. ( ). Naast de technologie 9 Documentaire: Gijs Groenteman, Iedereen op Internet. 10 Idem. 12

13 was er het maatschappelijke engagement als zeg maar unique selling point. We kwamen deels voort uit de geëngageerde hackers-underground, en we waren ervan overtuigd dat een bedrijf ook een maatschappelijke functie en verantwoordelijkheid kan hebben. Van daaruit waren we nooit bang om controversiële kwesties aan te pakken en ze juridisch op de spits te drijven, zoals het aftappen door justitie, over publicatie vrijheid en dergelijke De Digitale Stad Een klein jaar later, op 15 januari 1994, opent het Free-Net (gratis toegankelijk netwerk) De Digitale Stad, een samenwerkingsverband tussen XS4ALL en cultureel centrum De Balie. Marleen Stikker, tegenwoordig directeur van innovatieplatform Waag Society, komt als werknemer bij De Balie in 1993 in aanraking met het internet. Ik werkte bij De Balie en wilde in contact komen met mensen in voormalig Joegoslavië, waar destijds een culturele boycot heerste. Dat kon alleen via het internet. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en die zomer heb ik uit boeken mezelf het besturingssysteem Unix eigen gemaakt. Het enige wat je op je scherm zag was een knipperend streepje, maar ik vond het internet fascinerend en wilde het aan iedereen laten zien. Ik vroeg subsidies aan en heb mensen uit verschillende hoeken gevraagd om een project op te zetten: informatiedeskundige Bert Mulder was erbij, de jongens van hackersclub Hack-Tic, Felipe Rodriguez en Rop Gonggrijp van XS4ALL. Eind 1993 zijn we begonnen met bouwen, en op 5 januari 1994 ging De Digitale Stad online. 12 De Digitale Stad laat zich inderdaad het beste omschrijven als een stad, maar dan virtueel. Er is informatie te vinden over en van de gemeente Amsterdam, kranten, tijdschriften, bibliotheken en politieke partijen. 13 En dit allemaal nog een paar maanden vóór het World Wide Web. Het project is een poging tot het samenbrengen van politiek en burgerschap in een online gemeenschap en het aanbieden van laagdrempelig internet voor iedereen. Felipe Rodriquez: De eerste helft van de jaren negentig zou ik typeren als idealistisch en gedreven. Mijn blik daarop is ongetwijfeld beïnvloed door de gemeenschap 11 Marianne van den Boomen, Van Hacker tot Internetmiljonair, De Groende Amsterdammer, Elja Looijestijn, De ontdekking van het internet, VPRO-Gids 6, 6-12 februari 2010, Idem,

14 waarin ik destijds werkte, de groep rond XS4ALL en De Digitale Stad was erg sociaal betrokken. 14 Marleen Stikker: De Digitale Stad ontstond uit louter idealisme. Ons doel was: toegang voor iedereen, iedereen is maker en iedereen kan meedoen. We waren niet alleen maar enthousiast, van: hoera het komt, we waren meteen bezig met de vraag hoe we dit wilden vormgeven. 15 Eenmaal aangemeld bij De Digitale Stad, heeft men een gratis account inclusief e- mail adres en toegang tot het internet. In de stad kan men er net als in het echt rondslenteren of een biertje pakken in een van de cafés, terwijl er al dan niet nuttige discussies worden gevoerd met virtuele medebewoners. Draait het bij XS4ALL vooral om internettoegang, bij De Digitale Stad gaat het vooral om internetcontent. 16 De Digitale Stad ontsluit in 1994 informatiebestanden van de gemeente Amsterdam en maakt deze via internet doorzoekbaar. Het stadhuis wordt verbonden met DDS en internet. 17 Ook communicatie speelt een grote rol naast informatie. Elke gebruiker krijgt een e- mailadres en er is volop ruimte voor gesprekken en discussies die al dan niet over politiek gaan in de online gemeenschap. De toenmalige directeur van de stad, Joost Flint, blikt terug: Als voorlopers in Nederland zijn we in 1994 de eerste schelpen die op het strand aanspoelen tengevolge van een veranderingsgolf die in korte tijd globaal de wereld overspoelt. 18 Ondanks het wel erg uitbundige metafoorgebruik maakt deze uitspraak duidelijk dat het project De Digitale Stad een eerste in zijn soort is in Nederland en een groot succes. Vooral de publiciteit rondom De Digitale Stad - elke dag verschijnt er wel iets over op televisie of staat er een artikel in de krant of een tijdschrift - zet het internet in Nederland voorgoed op de kaart Marianne van den Boomen, Van hacker tot internetmiljonair, Groene Amsterdammer, Elja Looijestijn, De ontdekking van het internet, VPRO-Gids 6, 6-12 februari 2010, Joost Flint, DDS 10 jaar, Idem, pageid=7 18 Idem, pageid=

15 2. VPRO Digitaal ( de Zolder ) De Digitale Zolder [VPRO Archief] 2.1 Mei 1994 Erwin Blom: VPRO collega Gerard Walhof spreekt me aan. "Blom, dit moet je gaan zien", zegt ie enthousiast. Hij heeft het over een met computers volgestouwde zolder. Hij spreekt van jonge honden die met spannende dingen als 'internet' bezig zijn. Hij zegt het op een toon alsof ik moet weten wat dat is. Ik heb eerlijk gezegd geen flauw benul, maar heb de indruk dat ik me belachelijk maak als ik dat toegeef. Dus doe ik maar net of het gesneden koek voor me is en ga kijken op VPRO's Digitale Zolder. En ik ben snel verkocht. Dit is leuk. Dit is spannend. Dit zijn mensen die met de toekomst bezig zijn, wat die toekomst ook moge brengen. Bezeten zijn ze, de jongens en meiden van Digitaal. In een paar maanden moet de VPRO op internet aanwezig zijn. Tot laat wordt er doorgewerkt. Met pizza's en bier. 20 Bruno Felix: Dagelijks werkten we ongeveer tien uur en er werd ook heel veel gefeest. Het was de tijd van de housemuziek, er was veel nachtwerk bij. We waren allemaal jong, er was geen rem. Werk 20 Erwin Blom, als programmamaker vanaf het begin bij VPRO Digitaal betrokken en van 1999 tot 2008 Hoofd Digitssl, blikt terug op het begin van de afdeling. Erwin Blom, Rock & Roll met Enen en Nullen, november

16 en privé liepen door elkaar heen. Het voelde meer als een vriendengroep dan een baan. Je wist niet wat er technologisch allemaal mogelijk was, dus je moest heel veel ideeën hebben om dat te compenseren. We luisterden naar visionairen die praatten over vergezichten, een verandering van de democratie. Het was allemaal heel groot, zwaar utopisch en euforisch. Het heette niet voor niets de digitale revolutie. We hadden het idee dat de wereld in één klap zou veranderen Beeldstorm We spoelen even een paar maanden terug. Frank Wiering (inmiddels hoofdredacteur van VPRO Televisie) is begin 1994 bezig met voorbereidingen voor de VPRO documentairereeks Beeldstorm 22. In een interview met de VPRO-Gids, ter ere van het vijftienjarige bestaan van VPRO Digitaal, vertelt hij: Ik begon die serie eigenlijk te maken omdat ik me afvroeg waar het naartoe ging met de televisie. Tijdens de research kwam ik in contact met het begrip internet. Uiteindelijk ging Beeldstorm helemaal over de Digitale Revolutie. 23 In het tweede deel van Beeldstorm staat Louis Rosetto centraal. De oprichter van het tijdschrift Wired, dat niet zozeer over technologie zelf maar eerder over de maatschappelijke gevolgen van nieuwe technologieën gaat, spreekt daarbij met een aantal 2.2a Louis Rosetto in gesprek met Jaron Lamier [Beeldstorm II] 21 Elja Looijestijn, De ontdekking van het internet, VPRO-Gids 6,, 6-12 februari 2010, De documentaireserie Beeldstorm is te bezien op HollandDoc onder games en internet : 23 Elja Looijestijn, De ontdekking van het internet, p

17 deskundigen (waaronder Peter Schwartz) over wat toen nog de cyberkenetische ruimte werd genoemd. En er wordt nogal wat gezegd. Er wordt gesproken over een krachtige technologie die beschikbaar wordt voor gewone mensen. Over de grootste revolutie ooit, die zijn weerga niet kent in de geschiedenis. Enge woorden als exobreinen en superbreinen komen voorbij, netwerken van menselijke hersenen waarbij de mens een neuron wordt in dat superbrein, waar gedachtes zullen ontstaan die door die simpele neurons niet meer zullen worden begrepen. Maar paradoxaal genoeg is het wel het individu dat krachtiger wordt, vrijer. Overheden verliezen hun grip op informatie, informatie is macht. Jaron Lanier voorspelt dat over vijf jaar iedereen met een virtual reality helm op in de bus zal zitten. William de Bruijn, momenteel onder andere reseacher voor het programma Tegenlicht, noemt De Beeldstorm-reeks op het HollandDoc kanaal op Youtube unieke televisie. Hij omschrijft de serie documentaires als heel erg jaren negentig, heel erg gedreven in die revolutie. Het was een heel andere wereld die op ons afkwam, het internet zou ons hele leven gaan beheersen Drijfveren In de eerste aflevering van Beeldstorm staat vooral de information super highway centraal en wordt er onderzocht wat voor een content deze snelweg zal betreden. Jo Groebel, professor in massacommunicatie, stelt naast enkele anderen die aan het woord komen dat het lang niet altijd de ideologie is die de content bepaald. Hoewel veel initiatieven op het internet bedoeld zijn om iedereen betere informatie te verschaffen, leggen zij het al snel af tegen dingen als amusement en seks. In de VPRO-Gids verschijnt eind september dan ook een artikel over sekssites. Mo Vollebregt rolt na zijn keurig afgeronde atheneumopleiding van het ene in het andere baantje. De VPRO, waar hij als systeem- en netwerkbeheerder werkt, blijkt zijn laatste werkgever te zijn. Inmiddels heeft hij namelijk een eigen bedrijf en is hij aardig op weg een van de jongste miljonairs van Nederland te worden. Binnen zijn bedrijf, de Intensive Care Computerinformatie BV, is het vooral één tak die hem 24 Karen van Dijk, HollandDoc zomertip: Beeldstorm, HollandDoc kanaal op Youtube,

18 bijna slapend rijk 25 maakt: seks per computer. Hiertoe staan er in de kelder van een Amsterdams appartementencomplex enkele tientallen computers dicht opeengepakt opgesteld. De lezer wordt al gauw meegenomen in een wereld van al dan niet bewegende pornografische afbeeldingen, verschillende sekspakketten en seksueel getinte chat gesprekken, maar toch vooral: die van de maker van een dergelijke webomgeving. Zonder overdrijving mag je stellen dat deze business loopt als een trein. Toen ik hier aan begon, verklaarden vrienden in de computerwereld mij totaal voor gek. [ ]Ik heb één keer mijn vakantiegeld geïnvesteerd en de rest geleend van vriendjes. Ik heb het knullige, met de hand geschreven briefje nog, waarin ik bij de PTT informeerde hoe je een 06-nummer begint en wat dat kost. Inmiddels is diezelfde PTT heel blij met mij, want zij vangen de helft van de opbrengst van al die 06-nummers. Na aftrek van mijn kosten houd ik van elke gulden vijftien cent over. 26 Waar Jo Groebel seksualiteit schaart onder een van de grootste drijfveren van de mens, ziet Vollebregt dat het vooral ook eenzaamheid is die mensen naar zijn diensten lokt. Hij ondervindt dat een groot deel moeite lijkt te hebben met het leggen van contact en dat de digitale weg een manier is toch met anderen in contact te komen en eerder onuitgesproken fantasieën te delen. De online seksbusiness is booming. De soms ongelofelijke en futuristische gesprekselementen worden afgewisseld met zo mogelijk nog enthousiastere futuristische reclames, vertoond door Louis Rosetto. Zo komen drie verschillende reclames van het Amerikaanse telecommunicatiebedrijf MCI uit 1993 voorbij. Hierin is een jonge Anna Paquin te zien in een bijzondere natuurlijke, maar tegelijkertijd haast technologisch gestroomlijnde omgeving. Surrealistische, snel gemonteerde shots wisselen elkaar af waarbij het meisje met de grote baret nu eens een vertraagde sprong maakt, dan weer indringend de camera inkijkt. Ze spreekt op een dromerige maar indringende toon over een nieuwe plek. A new kind of road is being built. This road should not be thought of as connecting two points because it will connect all points. It will not go from 25 Jeroen Bergeijk, Het geeft een enorme kick om iemand klaar te tikken, VPRO-Gids 39, september 1994, Idem. 18

19 "here to there" because there will be no more "there." We will all 27 be "here," on a road where the speed limit is the speed of light. 28 Dan huppelt ze het beeld uit, haar stem blijft achter en zingt een enigszins naargeestige melodie. Het is zowel surrealistisch als intrigerend. It gets to you. 2.2b MCI reclame 1993 [ Als Rosseto na het derde en laatste filmpje het televisietoestel naast zich uitschakelt, stelt de interviewer de vraag of dit niet gewoon propaganda is. Hierop valt Rosseto een moment stil. Wellicht is het een vorm van propaganda, besluit hij dan. Maar hij ziet het liever als een dream-commercial. De nadelen van de nieuwe technologieën zullen wellicht later blijken, maar die zijn op dit punt nog onmogelijk aan te wijzen. Toen de auto net werd uitgevonden werd er in reclames ook alleen over de ongekende mogelijkheden gesproken, dat van die CO2-uitstoot had niemand kunnen weten, stelt hij. Rosetto s enthousiasme werkt, ondanks de wilde voorspellingen die de kijker om de oren vliegen, erg aanstekelijk. 27 De belofte van een plek waar we met zijn allen tegelijk kunnen zijn klinkt geweldig. Toch zijn er mensen die na het kijken van Beeldstorm zo hun twijfels houden, blijkt uit een ingezonden brief. Wessel Meijer uit Amsterdam prijst de documentaireserie en zegt ademloos te hebben toegekeken, maar merkt op dat deelname in dit grote computernetwerk toch vooral afhangt van het bezitten van apparatuur, energie en een stopcontact. Ik ben zeer bezorgd over het lot van al die miljoenen die nooit deel kunnen nemen aan het netwerk omdat er geen stopcontact in hun kameel zit. [ ] Misschien zit ik wel op het verkeerde spoor, laten we het hopen want anders trapt de mensheid wederom in de val van de valse en utopische belofte op absolute vrijheid, gelijkheid en computer-broederschap. Wessel Meijer, Kameel, VPRO-Gids 39, september 1994, Anna Paquin in een MCI reclame,

20 Roeloef Kiers, destijds de televisiedirecteur van de VPRO, is samen met Wiering in San Francisco voor de opnames met Louis Rosseto. Frank Wiering: De avond na de ontmoeting met Rosetto zaten we in de bar van het Westin San Francis hotel. Na een biertje of vijf zei Roelof: Als we dit serieus nemen, moeten we een voorloper zijn en er in Nederland mee beginnen. Zo begon wat toen nog onderzoeksproject digitalisering heette. 29 Of hier de vijf biertjes 30, het aanstekelijke enthousiasme (of is het een virus?) van Rossetto, of toch de lijzige stem van het meisje met de baret spraken, zullen we nooit zeker weten Virus? Een paar maanden later spreekt Jeroen van Bergeijk in het kader van De Digitale Maand met Louis Rosetto. Het is een interview waarin de onderwerpen uit Beeldstorm II nog een dunnetjes worden overgedaan. Ook van Bergeijk valt Rosetto s ongebreideld positieve visie op de toekomst op: Ik sta nu en dan met mijn oren te klapperen als ik hem hoor uitweiden over de weldaden die de mensheid de komende decennia staan te wachten: we worden allen rijker, beter opgeleid, we gaan beter communiceren en het milieu zal weer gezond worden. Tja Rosetto heeft vast dat nieuwe culturele zippie virus onder de leden, denk ik stiekem. Dat virus dat blijkens een omslag van enkele maanden geleden typerend schijnt te zijn voor de nieuwe digitale generatie. De symptonen? Verminderde stress, een sterk gevoel van gemeenschap, plotselinge aanvallen van optimisme en uitbarstingen van pronoia; het heimelijke gevoel dat anderen jou achter je rug om proberen te helpen Elja Looijestijn, De ontdekking van het internet, Bier als actor lijkt mij onderwerp dat uitnodigt tot verder onderzoek, daar alleen al in de geschiedenis van het internet in Nederland briljante ingevingen verdacht vaak in het gezelschap van deze licht alcoholische versnapering verkeren. Een snelle ronde door de digitale bibliotheek leert dat er al voorzichtige pogingen in die richting zijn ondernomen: Jakob Demant, When alchohol acts: an Actor-Network approach to teenagers, alcohol and parties, in: Body Society vol. 15-1, 2009, 25-46; Ole-Jorgen Skog, The long waves of alcohol consumption: A social network perspective on cultural change, in: Social Networks vol. 8-1, 1986, Jeroen van Bergeijk, Louis Rossetto: Er ligt een beter wereld in het verschiet, VPRO-Gids 37, september 1994, Microsoft Word maakt van mijn :-) automatisch een en smsjes, twitters, facebook-berichten worden inmiddels vaker wel dan niet door dergelijke typografische gezichtjes vergezeld. In 1994 echter blijkt het nog noodzaak de onwetende lezer een handje te helpen bij het interpreteren van een dergelijke typografische uitlating. Jeroen van Bergeijk schrijft: Om aan dat probleem [misverstanden in digitale conversaties] het hoofd te bieden zijn er typografische equivalenten van bepaalde gezichtsontwikkelingen ontwikkeld. Zo moet :-) aangeven dat iets grappig bedoeld is. (Draai uw hoofd een kwart naar links en u ziet dat :-) een lachend gezichtje voorstelt). Voor een bericht met een knipoog, is het volgende symbool bedacht ;-) en bij een droevige opmerking hoort deze toetsenbordcombinatie :-(. Om het geheel nog iets te verduidelijken is er tevens een 20