Bouwstenen om te komen tot een coherent en efficiënt adaptatieplan voor Vlaanderen Eindrapport

Transcriptie

1 Departement Leefmilieu, Natuur en Energie Afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid Bouwstenen om te komen tot een coherent en efficiënt adaptatieplan voor Vlaanderen

2 Colofon Foto titelblad : In te r n a t io n a l Ma r in e & D r e d g in g C o n s u l t a n ts Ad r e s : C o v e l i e r s s tr a at 1 5, A n t w e r pe n, Be l g iu m : : E m a i l: i n f i md c.b e W e b s it e: w w w.i md c. b e

3 Document Identificatie Titel Project Opdrachtgever Documentnaam Documentref Bouwstenen om te komen tot een coherent en efficiënt adaptatieplan voor Vlaanderen Departement Leefmilieu, Natuur en Energie - Afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid K:\PROJECTS\11\ Adaptatieplan Vlaanderen\10-Rap\RA10002_3.0.docx I/RA/11356/10.002/RDS RN jj nn Revisies / Goedkeuring Versie Datum Omschrijving Auteur Nazicht Goedgekeurd /06/10 Ontwerprapport RDS,ET RDS BND /07/10 Finaal rapport voorgelegd aan opdrachtgever RDS,ET FFO BND /08/10 Finaal rapport RDS,ET FFO BND Verdeellijst 6 Analoog Johan Bogaert 1 Digitaal Johan Bogaert Abstract - Nederlands Het doel van deze studie is ondersteuning te bieden voor de opmaak van het Vlaams adaptatieplan. Het doelpubliek van deze handleiding zijn al de Vlaamse beleidsdomeinen. In een inleidend hoofdstuk worden de achtergrond van de studie, de doelstelling van de studie, het Europese en Vlaams adaptatiebeleid besproken. In hoofdstuk 2 Bouwstenen voor een adaptatieplan komt er een beschrijving van het proces tot opmaak van een adaptatieplan, dit hoofdstuk is m.a.w. de rode draad die in de volgende hoofdstukken in meer detail wordt uitgewerkt. In hoofdstuk 3 Bepaling van de effecten van klimaatverandering in Vlaanderen worden de volgende elementen beschreven: de primaire effecten van klimaatverandering, uitgewerkt aan de hand van de weerhouden scenario s voor klimaatverandering, de verwachte evolutie van socio-economische I/RA/11356/10.002/RDS page I

4 variabelen, de oplijsting van mogelijke impacten per beleidsdomein en de methoden om de kwetsbaarheid van een beleidsdomein/departement te kwantificeren. Hoofdstuk 4 Opstellen van mogelijke adaptatiemaatregelen bespreekt de typologie van maatregelen en kansen, schept een kader voor maatregelen per beleidsdomein maar ook voor de kansen voortvloeiend uit klimaatverandering en geeft inzicht in kosten en neveneffecten van maatregelen. Hoofdstuk 5 Ontwikkelen van een adaptatiestrategie tenslotte beschrijft de typologie van adaptatiestrategieën, de instrumenten om de strategie te bepalen en prioriteiten te leggen, de inbedding van de strategie in andere beleidsdomeinen en de doorvertaling naar bestaande instrumenten en verder te nemen processtappen. In dit hoofdstuk wordt ook al informatie meegeven over de adaptatiestrategie per beleidsveld voor de verdere uitwerking in het Vlaams Adaptatieplan. Daarnaast heeft deze studie tijdens de uitvoering gezorgd voor een meerwaarde door het stroomlijnen van het adaptatieproces en creëren van een draagvlak voor adaptatie in Vlaanderen als eerste aanzet naar de effectieve opmaak van het Vlaamse adaptatieplan. In concreto werd deze doelstelling bereikt door een intensieve begeleiding en een uitwisseling van kennis in twee richtingen tussen de opdrachtnemer en de stuurgroep van de studie, via een aantal gesprekken die per beleidsveld voor een intensievere vorm van communicatie hebben gezorgd en tenslotte door een open workshop op 28 juni - als brug tussen deze studie en de verdere opmaak van het Vlaams adaptatieplan - waarop de ambtenaren en de wetenschappelijke wereld werden uitgenodigd. Abstract - English In Flanders it is clearly felt - on the basis of observations - that climate change is occurring. The fight against climate change has focused primarily on mitigation, reducing emissions of greenhouse gases. In recent years, however, both at global level as well as the European Commission are showing a growing awareness and concern for the insurmountable process of adaptation to climate change that every citizen, business and agency will have to undergo. Currently - in cooperation between the three regions and the federal level - a national adaptation strategy (NAS) is being formed. This strategy document is expected to be adopted in the second half of The development of the Belgian Adaptation Plan will afterwards take place, by merging the regional adaptation plans (including the Flemish Adaptation Plan). The purpose of this study is to provide support for the development of the Flemish Adaptation Plan. So 3 challenges are tackled in this study: - Bringing together the relevant technical and scientific information on climate change impacts & types of adaptation measures as a basis for a consistent response; - Passing a practical and effective roadmap for the creation of an adaptation plan for relevant policy fields; - Streamlining the adaptation process and create a platform for adaptation in Flanders as a first step towards the actual format of the Flemish adaptation plan. An introductory chapter describes the background of the study, the objective of the study, the European and Flemish policy adaptation context. In Chapter 2 "Towards an adaptation plan", the road map is given, describing the different hurdles to be taken when developing an adaptation plan. In the following chapters, each of these steps is handled in more detail. In Chapter 3 Assessing the impacts of climate change in Flanders ", the physical effects of climate change in Flanders are discussed, the climate change scenarios, the expected evolution of socioeconomic variables, a list of potential impacts per policy area and methods to quantify the vulnerability of a policy field. Chapter 4 "Drafting possible adaptation measures" discusses the types of measures against climate change effects, creates a framework for policy action but also the opportunities arising from climate change as well as provides insight into costs and effects of measures. I/RA/11356/10.002/RDS page II

5 The final Chapter 5, "Developing an adaptation strategy describes the typology of adaptation strategies, tools to identify the strategy and set priorities, the importance of embedding the adaptation strategy in other policy areas, the translation into existing instruments and the future process steps of the adaptation strategy. This chapter also has information to convey about the adaptation strategy for each policy area for further development in the Flemish Adaptation Plan. I/RA/11356/10.002/RDS page III

6 Inhoudstafel 1. INLEIDING KLIMAATVERANDERING EN ADAPTATIEBELEID IN VLAANDEREN Klimaatverandering in Vlaanderen Mitigatie en adaptatie zijn beiden noodzakelijk Europees adaptatiebeleid Belgisch adaptatiebeleid Vlaams adaptatiebeleid DOEL VAN DE STUDIE OPBOUW VAN HET RAPPORT DEFINITIES BOUWSTENEN VOOR EEN ADAPTATIEPLAN BLOK 1 WELKE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING ZAL ONS BELEIDSDOMEIN ONDERVINDEN? Stap 1a Beschrijving van de mogelijke impacten Stap 1b Relevante primaire effecten Stap 1c Ontwikkelen van relevante socio-economische indicatoren Stap 1d Begroten van de impacten van klimaatverandering BLOK 2 OPSTELLEN VAN DE ADAPTATIESTRATEGIE Stap 2a Identificeren van mogelijke maatregelen Stap 2b Definiëring van de strategie en doelstelling tijdens de plancyclus Stap 2c Aftoetsen met bestaand beleid binnen het departement en buiten het departement BLOK 3 IMPLEMENTEREN VAN HET ADAPTATIEBELEID Stap 3a Berekenen en evalueren van de maatregelen Stap 3c Opzetten van implementatie en - monitoringstrategie Stap 3d Evalueren en bijsturen BEPALING VAN DE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING IN VLAANDEREN SCENARIO S ALS ANTWOORD OP ONZEKERHEID OVER DE TOEKOMST GEBRUIK VAN SCENARIO S VOOR DE BESCHRIJVING VAN EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING IN EUROPA SCENARIO S VOOR KLIMAATVERANDERING IN VLAANDEREN Klimaatmodellen genereren de impact van scenario s Temperatuur Gemiddelde temperatuur Extremen Neerslag Gemiddelde neerslag Extremen I/RA/11356/10.002/RDS page IV

7 Wind Andere primaire effecten van klimaatverandering Verdamping Zeespiegelstijging Zeewatertemperatuur Andere parameters Scenario s voor de verschillende tijdsschalen VERWACHTE EVOLUTIE VAN SOCIO-ECONOMISCHE VARIABELEN IN VLAANDEREN Belang van een sociaal-economische verkenning Scenario s voor Scenario s over een langere tijdsschaal Uitwerken van relevante socio-economische scenario s per beleidsdomein IMPACTEN VAN KLIMAATVERANDERING Overzicht van de impacten van klimaatverandering op de verschillende beleidsdomeinen Internationaal Vlaanderen (IV) Toerisme Ontwikkelingssamenwerking Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) Bedrijven Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) Volksgezondheid Landbouw en Visserij (LV) Landbouw Visserij Beleidsveld water Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) Natuur Energie Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) Infrastructuur en openbare werken Verkeer en mobiliteit Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO) Ruimtelijke ordening Woonbeleid Onroerend erfgoed KOSTEN INDIEN ER GEEN ACTIE WORDT ONDERNOMEN (COST OF NO-ACTION) Inleiding Globale studies I/RA/11356/10.002/RDS page V

8 Toepassing van het PAGE-model: het STERN RAPPORT (Backer, 2008) Integreren van adaptatie: Het AD-RICE methodologie en het FAIR model Uitgevoerde kostenstudies in andere landen Verenigd Koninkrijk Nederland Methodieken en modellen voor Vlaanderen OPSTELLEN VAN MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN INLEIDING TYPOLOGIE VOOR MAATREGELEN EN KANSEN MOGELIJKE MAATREGELEN PER BELEIDSDOMEIN Internationaal Vlaanderen (IV) Toerisme Ontwikkelingssamenwerking (OS) Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) Bedrijven Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) Volksgezondheid Landbouw en Visserij (LV) Landbouw Visserij Beleidsveld water Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) Natuur Energie Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO) Ruimtelijke ordening Woonbeleid Onroerend erfgoed KOSTEN VAN MAATREGELEN Inleiding Waardering van initiële, externe effecten Gereveleerde voorkeursmethode (Revealed Preference Method) Uitgedrukte voorkeursmethode Besluit Waardeoverdracht De gehanteerde discontovoet De discontovoet in adaptatiebeleid Discontovoet en lange termijnhorizon I/RA/11356/10.002/RDS page VI

9 Lange termijn discontovoet Sensitiviteitsanalyse Besluit ONTWIKKELEN VAN EEN ADAPTATIESTRATEGIE ONTWIKKELING VAN EEN ADAPTATIESTRATEGIE Belang van het uitzetten van een adaptatiestrategie Aanpak van de nationale en regionale adaptatiestrategieën in andere EU landen ten opzichte van de Vlaamse aanpak Typologie van adaptatiestrategieën Vastleggen van doelstellingen Afstemmen van het adaptatiebeleid met bestaande beleidsinitiatieven en plannen per departement Verbanden tussen mitigatiebeleid en adaptatiebeleid Governance NAAR EEN ADAPTATIESTRATEGIE PER BELEIDSVELD Internationaal Vlaanderen (IV) Toerisme Ontwikkelingssamenwerking Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) Bedrijven Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) Volksgezondheid Landbouw en Visserij (LV) Landbouw Visserij Beleidsveld water Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) Natuur Energie Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO) Ruimtelijke ordening en woonbeleid Onroerend erfgoed VERDERE IMPLEMENTATIESTAPPEN IN HET ADAPTATIEPROCES Instrumenten om adaptatie te integreren Monitoring, evaluatie, bijstellen en implementeren Communicatie REFERENTIES I/RA/11356/10.002/RDS page VII

10 Lijst van tabellen TABEL 3.1OVERZICHT VAN DE GEBRUIKTE SCENARIO S IN EEN AANTAL LANDEN (PEER, 2009A) TABEL 3.2 TEMPERATUURTOENAME IN DE MAANDGEMIDDELDE TEMPERATUUR EN PERTURBATIEFACTOREN VOOR DE MAANDGEMIDDELDE NEERSLAG IN UKKEL VOLGENS DE 3 CCI- HYDR REGIONALE KLIMAATSCENARIO S (REFERENTIEPERIODE TOT DE SCENARIOPERIODE ) (WILLEMS ET AL., 2009) TABEL 3.3 DEMOGRAFISCHE PROGNOSES (VERWERKING VAN HERTVELD ET AL, 2009) TABEL 3.4 ECONOMISCHE PROGNOSES (VERWERKING VAN HERTVELD ET AL, 2009) TABEL 3.5 DE RELATIES TUSSEN PRIMAIRE EFFECTEN EN SECUNDAIRE IMPACTEN PER BELEIDSDOMEIN TABEL 3.6 IMPACT PARAMETERS IN PAGE 2002 (WARREN ET AL., 2006) TABEL 4.1 TYPOLOGIE VAN ADAPTATIEMAATREGELEN (VERMELD IN EEA, 2007B VANUIT WILLOWS, 2003 DIE OP ZIJN BEURT EEN AANPASSING DOORVOERDE VAN BURTON, 1996) TABEL 4.2 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR TOERISME TABEL 4.3 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD BEDRIJVEN TABEL 4.4 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD VOLKSGEZONDHEID TABEL 4.5 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD LANDBOUW TABEL 4.6 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD VISSERIJ TABEL 4.7 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD WATER TABEL 4.8 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD ENERGIE TABEL 4.9 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD INFRASTRUCTUUR EN OPENBARE WERKEN TABEL 4.10 MOGELIJKE ADAPTATIEMAATREGELEN VOOR HET BELEIDSVELD WOONBELEID Lijst van figuren FIGUUR 1-1 GEMIDDELDE JAARTEMPERATUUR (IN C), TE SINT-JOOST-TEN-NODE/UKKEL TIJDENS DE PERIODE DE PAARSE CURVE TOONT DE JAARLIJKSE WAARDEN EN DE DONKERE HORIZONTALE LIJNEN DE GEMIDDELDE WAARDEN VAN DE PARAMETER TIJDENS DE VERSCHILLENDE PERIODES WANNEER HIJ RELATIEF STABIEL WAS ROND DE GEMIDDELDE WAARDEN (KMI, 2009) FIGUUR 1-2 RELATIE TUSSEN MITIGATIE EN ADAPTATIE (ISOARD ET AL., 2008)... 2 FIGUUR 2-1 STAPPENPLAN VOOR HET ADAPTATIEPROCES VAN EEN VLAAMS DEPARTEMENT... 8 FIGUUR 3-1 DE SRES-VERHAALLIJNEN (KROP ET AL., 2009) FIGUUR 3-2 VOORSPELDE VERANDERING IN DE HOEVEELHEID JAARLIJKSE NEERSLAG (PESETA- PROJECT, JRC 2009) FIGUUR 3-3 TOENAME IN MAANDGEMIDDELDE TEMPERATUUR TE UKKEL VOLGENS DE 3 CCI-HYDR KLIMAATSCENARIO S VOOR DE SCENARIOPERIODE (BROUWERS ET AL, 2009; WILLEMS ET AL, 2009) FIGUUR 3-4 TOENAME (IN C) IN DE 10 % PERCENTIELWAARDE (10 % KOUDSTE DAGEN) VAN DE MAANDGEMIDDELDE TEMPERATUUR IN UKKEL VOLGENS DE 3 CCI-HYDR KLIMAATSCENARIO S VOOR DE SCENARIOPERIODE T.O.V. DE REFERENTIEPERIODE (WILLEMS ET AL., 2009) I/RA/11356/10.002/RDS page VIII

11 FIGUUR 3-5 TOENAME (IN C) IN DE 90 % PERCENTIELWAARDE (10 % WARMSTE DAGEN) VAN DE MAANDGEMIDDELDE TEMPERATUUR IN UKKEL VOLGENS DE 3 CCI-HYDR KLIMAATSCENARIO S VOOR DE SCENARIOPERIODE T.O.V. DE REFERENTIEPERIODE (WILLEMS ET AL., 2009) FIGUUR 3-6 PERTURBATIEFACTOR (-) VOOR DE MAANDGEMIDDELDE NEERSLAG IN UKKEL VOLGENS DE 3 CCI-HYDR KLIMAATSCENARIO S, REFERENTIEPERIODE TOT SCENARIOPERIODE (WILLEMS ET AL., 2009) FIGUUR 3-7 CCI-HYDR GEBASEERDE KLIMAATSCENARIO S VOOR MAANDGEMIDDELDE WINDSNELHEID IN UKKEL IN DE SCENARIOPERIODE (WILLEMS ET AL., 2009) FIGUUR 3-8 EXTRAPOLATIE NAAR MOGELIJKE ZEESPIEGELSTIJGING IN DE PERIODE (VAN STEERTEGEM, 2009, NAAR VAN DEN EYNDE ET AL., 2008) FIGUUR 3-9 SOCIO-ECONOMISCHE SCENARIO S VERSUS KLIMAATSCENARIO S (TOL, 1998) FIGUUR 3-10 KLIMAATVERANDERING BEÏNVLOEDT BIODIVERSITEIT (VOS ET AL., 2007) FIGUUR 3-11 GEVOLGEN VAN KLIMAATSVERANDERING IN VERSCHILLENDE SCHAALNIVEAUS VAN DE STAD (RIJKE ET AL., 2009) FIGUUR 3-12 VARIATIE VAN SCENARIO S FIGUUR 3-13 NIET-MARKT IMPACTS FIGUUR 3-14 SCHEMATISCH OVERZICHT VAN HET AD-FAIR MODEL (HOF A.F., 2010) FIGUUR 4-1 VOORBEELDEN VAN ADAPTATIE TEGEN HOGE TEMPERATUREN IN BEBOUWDE OMGEVING (SHAW, 2007) FIGUUR 5-1 STURENDE FACTOREN EN FACILITERENDE FACTOREN VOOR DE ONTWIKKELING VAN EEN ADAPTATIESTRATEGIE (PEER, 2009A) FIGUUR 5-2 STATUS VAN NATIONALE ADAPTATIESTRATEGIEËN MEDIO 2008 (PEER, 2009A) I/RA/11356/10.002/RDS page IX

12 1. IN L E I D I N G Kl ima a t ve r a n d e r in g e n a d a p ta t ie b e le i d in V la a n d e r e n Klimaatverandering in Vlaanderen W a n n e e r r e c e n te me tin g e n va n k li ma to l o g is ch e va r ia b e le n w o r d e n ve r g e le k e nme t me tin g e n e n e r va r in g u i t vr o e g e r e p e r io d e s, w o r d t d e in vl o e d va n d e g lo b a le o p w a r min gva n d e a a r d e s te e d s z ic h t b a a r d e r ( KM I, 2009 ). Op dit moment onderstrepen de meest ontwikkelde globale klimaatmodellen allen e z d e e r g r o t e w a a r s c h ijn li jk h e i d a t d e o p w a r min g va n d e p la n e e t, b e g o n n e n in h e t b e g in va n d e 2 0 s t e e e u w, z ic h z a l ve r d e r z e t te n i n d e to e k o ms t. Oo k in V la a n d e r e n is a a n d e h a n d va n w a a r n e m in g e n d u id e li jk me r k b a a r d a t e r k l ima a t ve r a n d e r in g o p t r e e d t. In ( KM I, ) w o r d t a a n d e h a n d va n d e la n g d u r ig e me e tr e e k s in U k k e l b e w e z e n d a t d e g e mid d e l d e te mp e r a tu u r o p ja a r b a s is o n g e ve e r 2 C is g e s te g e n t u s s e n e n M. e e r in f o o ve r de evo lu tie va n d e te m p e r a tu u r s in d s mid d e n 1 9 d e e e u wv i n d t u e ve n e e n s o p w w w. mi lie u r a p p o r t.b e. Fig u u r 1-1 Ge mid d e ld e ja a r t e mp e r a tu u r ( i n C ), t e S in -J t o o s t-t e n-n o d e /U k k e l ti jd e n s d e p e r io d e D e p a a r s e c u r v e t o o n t d e j a a r l ijk s e w a a r d e n e n d e d o n k e r e h o r iz o n ta le li jn e n d e g e mi d d e ld e w a a r d e n v a n d e p a r a me te r ti jd e n s d e v e r s c h ill e n d ep e r io d e s w a n n e e r h ij r e la tie f s t a b ie l w a s r o n d d e g e mid d e l d e w a a r d e n ( K M I, ). H e t 4 e I P CC r a p p o r t s te l t b o ve n d ie n d a t d e me n s me t h o g e w a a r s c h ijn li j k h e id b i jd r a a g t t o t d e k lima a t ve r a n d e r in g o p a a r d e. On g e a c h t d e o m va n g va n d e z e me n s e li jk e i n v lo e d, z a l d e k lima a t ve r a n d e r in g n a a r ve r w a c h ti n g in g r ij p e n d e g e vo lg e n h e b b e n vo o r a l le s e c to r e n v a n e d c e o n o mie, e n vo o r a l vo o r l a n d b o u w, e n e r g ie, ve r vo e r, to e r is me e n g e z o n d h e id s z o r g. D e b io d i ve r s i te it z a l a a n g e ta s t w o r d e n e n d e ma n in d e s tr a a t z a l d e g e v o lg e n o n d e r vi n d e n. Om t e k o me n to t e e n c o h e r e n te a a n p a k va n d e a a n p a s s i n g a a n k l ima a t ve r a n d e r i n gis e r e x tr a b e w u s tm a k in g, a c t ie, s tu d i e, a fs te m mi n g e n u i tw is s e l in g n o d i g z o w e l o p b e le i d s n iv e a u a ls o p h e t te r r e in. D e o p z e t va n d e z e s tu d ie e n d i t r a p p o r t is o m d it p r o c e s te o n d e r s te u n e n v o o r d e d iv e r s e b e le id s d o m e i n e n Mitigatie en adaptatie zijn beiden noodzakelijk D e s tr ijd te g e n d e k lima a t v e r a n d e r i n g ve r g t tw e e s o o r t e n ma a tr e g e l e n. E e r s t e n vo o r a l mo e te n w e o n z e u i ts to o t v a n b r o e ik a s g a s s e n ve r min d e r e n ( d.w.z. m i ti g a t ie ma a tr e g e le n n e me n ) e n o p d e tw e e d e p la a ts mo e te n w e a a n p a s s in g s m a a tr e g e le n n e me n o mme t d e o n ve r m ij d e li jk e e f fe c te n o m te g a a n Oo. k a ls d e w e r e ld e r in s l a a g t d e u i ts to o t va n b r o e ik a s g a s s e n te b e p e r k e n e n d a a r n a te v e r mi n d e r e n, z a l o n z e p l a n e e t tijd nodig hebben om te herstellen van de al in de atmosfeer aanwezige broeikasgassen. We zullen b ijg e v o lg m in s te n s d e vo l g e n d e vi jf t ig ja a r me t d e g e vo lg e n va n d e k l im a a t ve r a n d e r i n g w o r d e n g e c o n fr o n te e r d e n w e mo e t e n d a a r o m m a a tr e g e le n n e me n o m o n s a a n t e p a s s e n( Eu r o p e s e C o mmis s i e, a). I/RA/11356/10.002/RDS pagina 1

13 Aa n p a s s in g o f a d a p t a t ie i s e r d u s o p g e r ic h t o m d e r is ic o se n s c h a d e a ls g e vo lg va n a c tu e le o f to e k o ms t ig e s c h a d e li jk e k l ima a te f fe c te n o p k o s te n e f f e c ti e v e w ijz e te ve r m in d e r e n o f te p r o f i te r e n va n e ve n tu e le vo o r d e le n va n k l i ma a tv e r a n d e r in g ( E u r o p e s e C o m mis s ie, ). Alleen een gepaste combinatie van mitigatie - e n a d a p t a t ie ma a tr e g e l e n k a n e e n g e p a s t a n tw o o r d b i e d e n o p d e r is ic o s e n s c h a d e g e a s s o c ie e r d m e t k lim a a tv e r a n d e r in g Figuur. 1-2 to o n t a a n d a t h e t in s c h a t te n va n d e kw e ts b a a r h e id va n d e s a me n l e v in g e n d e a d a p t a t ie-c a p a c i te i t va n h e t s o c io-e c o n o mis c h w e e fs e l h ie r b ij b e la n g r i jk e b e g r ip p e n z ijn. Fig u u r 1-2 R e l a t ie t u s s e n mi ti g a tie e n a d a p ta t ie ( Is o a r d e t a l., ) D e s tr ij d te g e n d e k lima a t v e r a n d e r i n g h e e f t z ic h vo o r a l g e fo c u s t o p d e r e d u c tie va n d u e i t s t o o tv a n d e b r o e ik a s g a s s e n e n m it ig a t ie. D e la a ts te ja r e n z i e t m e n e c h te r o p w e r e ld v la k e n va n u it d e Eu r o p e s e C o mmis s i e e e n g r o e ie n d b e s e f e n a a n d a c h t vo o r h e t o n o ve r k o mel ijk p r o c e s va n a d a p t a t i e a a n d e k lima a t ve r a n d e r in g d a t e lk e b u r g e r, b e d r ij f e n in s ta n t ie z a l mo e t e n o n d e r g a a n. D e z e a a n p a s s in g a a n k lima a t ve r a n d e r in g ve r g t d e u i tb o u w va n e e n a d a p t a t ie s tr a te g ie, z o a l s g e s u g g e r e e r d in h e t W i tb o e k va n d e EU Europees adaptatiebeleid Ge z ie n h e t m o n d ia le k a r a k t e r va n k li ma a t ve r a n d e r i n g, i s h e t va n z e l fs p r e k e n d d a t d e Eu r o p e s e C o mmis s ie o p b e le id s n iv e a u e e n b e la n g r ijk e r o l i n n e e m t. N a e e n vo o r tr e k k e r s r o l o p g e n o me n te h e b b e n o p h e t v la k va n m i tig a ti e h e e f t d e E u r o p e s e C o m mi s s i e i n e e n b e vr a g in g b in n e n h a a r t e r r i to r iu m g e o r g a n i s e e r d o ve r w a t a d a p ta ti e a a n d ie ve r a n d e r in g e n in h o u d t e n h o e w e z e mo e t e n a a n p a k k e n. H e t r e s u l ta a t is te le z e n in h e t Gr o e n b o e k : Aa n p a s s in g a a n k lima a t ve r a n d e r in g in Eu r o p a mo g e l ijk h e d e n vo o r E U -a c ti e ( Eu r o p e s e C o mmis s ie, a ). I n d it Gr o e n b o e k w o r d t i n g e g a a n o p d e e f fe c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g in Eu r o p a, d e r e d e n e n o m a c ti e te o n d e r n e m e n e n d e b e le id s r e s p o n s in d e EU. D e m e e s te a a n d a c h t g a a t u i t n a a r d e r o l va n d e EU, ma a r o o k d e p r o min en te r o l d i e in e lk e d o e l tr e f fe n d e a a n p a s s in g s s tr a te g ie vo o r d e l id s ta te n e n d e r e g io n a le e n p la a ts e l ijk e in s ta n ti e s is w e g g e le g d, k o mt a a n d e o r d e. Aa n g e z i e n d e a a n p a s s i n g a a n k l ima a t ve r a n d e r in g u i t d e a a r d d e r z a a k e e n w e r e ld w i jd p r o b le e m is, w o r d t in h e tgr o e n b o e k o o k g e w e z e n o p d e e xt e r n e d i me n s ie e n w o r d t n a d e r in g e g a a n o p in Eu r o p a g e tr o f fe n a a n p a s s in g s ma a t r e g e le n d i e o o k in a n d e r e d e l e n va n d e w e r e ld to e p a s s in g z o u d e n k u n n e n vin d e n, a ls o o k o p d e mo g e l ijk h e d e n vo o r d e E U o m o p d it g e b ie d e e n i n t e r n a t i on a le vo o r tr e k k e r s r o l t e s p e le n. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 2

14 H e t Wi tb o e k ( Eu r o p e s e C o mmis s i e, a) b e s c h r i jf t e e n k a d e r o m d e EU min d e r k w e ts b a a r te m a k e n vo o r d e g e v o l g e n va n d e k l i ma a tv e r a n d e r in g.h e t b o u w t v o o r t o p d e g r o o ts ch a li g e r a a d p le g in g w a a r to e h e t Gr o e n b o e k o ve r a a n p a s s i n g a a n k lim a a t ve r a n d e r i n g i n Eu r o p a in d e a a n z e t h e e g f t e g e v e n, e n o p a n d e r e o n d e r z o e k e n n a a r k o r te te r m ij n m a a tr e g e le n. H e t vu l t d e m a a tr e g e le n va n d e lid s ta te n a a n e n o n d e r s t e u n t r u ime r e in te r n a t io n a le in s p a n n in g e n o m z i c h a a n d ek li ma a tv e r a n d e r in g a a n te p a s s e n (in h e t b ijz o n d e r in o n tw ik k e li n g s l a n d e n ).B ij d e o n tw ik k e l in g va n d i t k a d e r is me t ta lr i jk e s e c to r e n r e k e n in g g e h o u d e n e n d a a r o m w o r d e n b i j d i t Witb o e k d r i e s e c to r a le d o c u me n te n o ve r la n d b o u w ( Eu r o p e s e C o mmis s i e, b ), g e z o n d h e id ( Eu r o p e s e C o mmi s s ie, c ) e n w a te r /k u s te n /m a r ie n e k w e s tie s ( Eu r o p e s e C o mmis s i e, d )g e v o e g d. Daarnaast laat de Europese Commissie achtergrondstudies uitvoeren( zie referentielijst. Ee ) n r e le va n t voorbeeld van een dergelijke studie is Ribe ir o e t a l. ( ), w a a r in r ic h t li jn e n w o r d e n me e g e g e ve n vo o r h e t o n tw ik k e l e n va n e e n r e g io n a le a d a p ta t ie s tr a te g i e te g e n k l im a a t ve r a n d e r i n g me t a ls d o e lp u b l ie k r e g io n a le b e le id s in s te ll in g e n. D e Eu r o p e s e C o mmis s i e c o ö r d in e e r t e ve n e e n s, v ia h e t J o in t R e s e a c r h C e n t r e ( J R C ) o n d e r z o e k o p Eu r o p e e s n i v e a u z o d a t i n f o r ma t ie o ve r h e t to e k o ms t ig k lima a t in Eu r o p a in to e n e me n d e m a t e b e s c h ik b a a r k o mt. In d e lo o p va n d i t r a p p o r t z u lle n h ie r va n e e n a a n t a l i llu s tr a ti me e s e g e g e ve n w o r d e n. D e Eu r o p e s e C o mmis s i e w e r k t o o k a n e e n b r e d e r e v e r s p r e id in g va n in fo r ma t ie o ve r k l ima a t ve r a n d e r in g e n a d a p ta ti e, b ij vo o r b e e ld d o o r b r o c h u r e s te r b e s c h ik k in g te s te lle n ( z ie h t tp : // e c.e u r o p a.e u / e n vir o n men t/c li ma t/ p d f /b r o c h u r e s / a d a p tin g _ e n. p d ). f In e e n a a n ta l la n d e n isal g e s ta r t m e t h e t o p s te ll e n va n e e n a d a p t a t i e s tr a te g ie o f a d a p ta tie p la n ( z ie o.m. PE ER, ). D it r a p p o r t h e e f t n ie t d e o p z e t o m e e n vo lle d ig o ve r z ic h t te g e ve n va n a lle s tu d i e s in d e andere EU landen noch een overzicht te geven van de diverse adaptatiepla n n e n. Er z a l in d e l o o p va n h e t d o c u me n t w e l a f e n to e e e n n u t ti g e i llu s tr a t ie v a n d e a a n p a k in a n d e r e la n d e n w o r d e n me e g e g e v e n Belgisch adaptatiebeleid H e t Be l g is c h e Fe d e r a le W e te n s c h a p s b e le id w ( w w. b e ls p o.b e ) h e e f t a l e n k e le ja r e n o o g vo o r h e t a d a p ta tie p r o b l e e m e n h e e f t d i ve r s e w e te n s c h a p p e l ijk e p r o je c te n o n d e r s te u n d. O n d e r me e r d e p r o je c te n CCI-H YD R, AD A PT e n C L IM AR w a a r v a n r e s u l ta te n in d i t r a p p o r t w o r d e n m e e g e n o m e n, w e r d e n o f w o r d e n o n d e r s te u n d d o o r B e ls p o. O p na tio n a a l n i ve a u is e r r e g e lma t ig in fo r ma t ie o ve r le gt u s s e n d e 3 g e w e s te n e n d e fe d e r a l e o v e r h e ido v e r a d a p ta tie e n d e d a a r a a n ve r b o n d e n b e le id s imp l ic a tie s. E r w o r d t o p d it mo me n t, in s a me n w e r k in g tu s s e n d e 3 g e w e st e n e n h e t fe d e r a a l n i ve a u, e e n n a t io n a le ad a p ta tie s tr a t e g ie ( N A S ) o p g e s te ld. D e z e s tr a te g ie n o t a z a l n a a r ve r w a c h ti n g w o r d e n g o e d g e k e u r d in d e 2 e h e l f t va n D e u i tw e r k in g va n h e tn a t io n a a l Ad a p t a t ie Pl a n ( N A P ) z a l vo o r a l g e b e u r e n d o o r h e t s a me n vo e g e n va n d e g e w e s te l ijk e a d a p t a t ie p l a n n e n ( w a a r on d e r h e t Vl a a ms e Ad a p ta t ie Pl a n o f V L A P). In d e a c tu e le ti jd s p la n n in g z o u d it in te g r e r e n va n d e d i ve r s e g e w e s te li jk e a d a p t a t ie p la n n e n h to e t N A P in d e 2 e h e lf t va n p la a ts vin d e n Vlaams adaptatiebeleid Oo k va n u i t d e V la a ms e fo n d s e n is e r a a n d a c h t vo o r w e te n s c h a p p e li jk o n d e r z o e k n a a r a d a p ta ti e. IW T (h t t p : / / w w w. i w t. b e /) s te u n t h e t lo p e n d e p r o je c t C c a s p a r (vi a d e o n d e r z o e k s li jn s tr a te g is c h b a s is o n d e r z o e k ), w a a r va n me ld in g w o r d t g e ma a k t in d i t r a p p o r t. In h e t Vl a a ms e Kli ma a tb e le id s p la n ( d o o r d e r e g e r in g g o e d g e k e u r d i n ) s ta a t h e t f in a lis e r e n va n e e n adaptatieplan (VLAP ) in 2012 vermeld als één van de doelstellingen D. e z e h a n d le i d in g mo e tb o u w s te n e n e n r ic h ts n o e r e n b ie d e n vo o r d e o p ma a k va n e e n e f f ic ië n t, s a me n h a n ge n d e n o n d e r li n g a fg e s t e mdv L A P in In Vla a n d e r e n is e r n o g g e e n a lg e me e n a d a p t a t ie p la n z o a ls in s o mmi g e a n d e r e la n d e n, w a t n ie t b e te k e n t d a t me n in V l a a n d e r e n in tu s s e n s ti lz i t. In g lo b o k a n g e s te ld w o r d e n d a t Vla a n d e r e n h e e f t g e k o z e n v o o r e e n b o t to m-u p a a n p a k, w a a r b ij va n u i t d e b e s ta a n d e vis ie e n c o n c r e te ma a tr e g e le n o p h e t t e r r e in a a n a d a p ta tie w o r d t g e w e r k t, in p la a ts v a n t e w a c h te n o p e e n a lg e me n e to -d p o w n v i s i e. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 3

15 L a n g s d e a n d e r e k a n t k a n me n s t e l le n d a tm e n i n d e me e s t e la n d e n- z o o o k i n Vla a n de r e n - vo o r a l e e n beweging ziet in de beleidsdomeinen in nauw contact met het fysisch milieu en met ervaring in risico - in s c h a tt in g e n e x tr e me g e b e u r te n is s e n ( o ve r s tr o m in g e n, la n d b o u w, ). In lopende beleidsplanning ziet men de aandacht voor klimaatverander i n g e n a d a p ta tie g r o e ie n e n c o n c r e te r w o r d e n. V o o r b e e ld e n z ij n h ie r o n d e r me e r h e t to e ts e n va n d e k li ma a t b e s te n d ig h e id va n d e vo o r g e s te ld e ma a tr e g e le n i n d e s tr o o mg e b ie d s b e h e e r p la n n e n, d e p r o min e n t e p la a ts va n h e t o n d e r w e r p k lima a t ve r a n d e r in g in d e r e ce n te Mi lie u ve r k e n n in g e n N a tu u r ve r k e n n in g d, e a n a lo g e a a n d a c h t vo o r d i t o n d e r w e r p i n h e t lo p e n d e p r o c e s vo o r h e t o p s te lle n va n h e t M il ie u b e l e id s p l a e n t c,. Ve r d e r w o r d t e r s l e c h ts a d h o c e n n i e t a u to ma t is c h n a a r h e t b e le id s o ve r s ti jg e n d e f fe c t va n a d a p ta tiema a tr e g e le n g e k e k e n. Bo ve n s ta a n d e a r g u me n ta t ie ma a k t d u i d e li jk d a te e n e f fic ië n t e n s a me n h a n g e n d a d a p ta t i e p r o c e s i n Vla a n d e r e n n u e e n p a r tic i p a t ie vein s p a n n in g van u i t e l k r e l e v a n t b e l e id s d o m e in v e r g t D o e l v a n d e s tu d ie Het doel van deze studie is ondersteuning te bieden voor de opmaak van het VLAP. Het doelpubliek van deze handleiding zijn al de Vlaamse beleidsdomeinen. D e z e o p d r a c h t h e e f t k o r t s a me n g e va t d r i eu i td a g in g e n : - H e t b ije e n b r e n g e n va n d e r e le va n te te c h n is c h e e n w e te n s c h a p p e li jk e in fo r ma ti e o ve r d e e f fe c te n va n k lima a t v e r a n d e r in g & t y p e s va n a d a p ta t ie ma a tr e g e le n a ls b a s is vo o r e e n c o n s e q u e n te a a n p a k ; - H e t a a n r e ik e n va n e e n p r a k t is c h e n e f fic ië n t s ta p p e n p l a n vo o r d eo p m a a k va n e e n a d a p ta tie p la nvo o r d e r e le va n te b e le id s v e l d e n; - H e t s tr o o ml ij n e n va n h e t a d a p ta tie p r o c e s e n c r e ë r e n va n e e n d r a a g v la k v o o r a d a p ta t ie in Vla a n d e r e n a l s e e r s te a a n z e t n a a r d e e f f e c ti e v e o p ma a k va n h e t V la a ms e a d a p ta ti e p la n. On d e r d e vo r m va n e en h a n d le id in g w o r d e n b o ve n s ta a n d e d o e ls t e ll in g e n g e r a p p o r te e r d Op b o u w v a n h e t r a p p o r t De volledige studie wordt gerapporteerd in dit document. H o o fd s tu k 1 I n le i d in g is e e n in le id e n d h o o fd s tu k w a a r i n d e a c h te r g r o n d va n d e s t u d ie, d e d o e ls te ll in g va n d e s tu d ie, h e t Eu r o p e s e e n Vla a ms a d a p t a t ie b e le i d w o r d e n b e s p r o k e n. I n h o o fd s tu k 2 Bo u w s te n e n v o o r e e n a d a p ta t ie p la n k o mt e r e e n b e s c h r ij vi n g va n h e t p r o c e s t o t o p ma a k van een adaptatieplan, dit hoofdstuk is m.a.w. de rode draad die in de volgende hoo fd s t u k k e n in me e r d e ta il w o r d t u i tg e w e r k t. I n h o o fd s tu k 3 Be p a li n g v a n d e e f fe c te n va n k l im a a t ve r a n d e r i n g i n Vla a n d e r e n w o r d e n d e vo lg e n d e e le me n t e n b e s c h r e ve n : d e p r ima ir e e f fe c te n v a n k li m a a t ve r a n d e r i n g, u i tg e w e r k t a a n d e h a n d va n d e w e e r h o u d e n s c e n a r io s vo o r k li ma a t ve r a n d e r i n g, d e ve r w a c h te e v o lu t ie va n s o c -e io c o n o mis c h e va r ia b e le n, d e o p li js t in g va n mo g e l ijk e im p a c te n p e r b e le id s d o me in e n d e me t h o d e n o m d e k w e t s b a a r h e i d va n e e n b e le i d s d o me i n / d e p a r te me n t t e k w a n t if ic e r e n. H o o fd s tu k 4 Op s te lle n va n mog e li jk e a d a p ta t ie ma a tr e g e le n b e s p r e e k t d e t yp o lo g ie va n m a a tr e g e le n e n k a n s e n, s c h e p t e e n k a d e r vo o r ma a tr e g e le n p e r b e l e i d s d o me i n m a a r o o k vo o r d e k a n s e n v o o r t vlo e ie n d u i t k lima a t ve r a n d e r in g e n g e e f t i n z ic h t in k o s t e n e n n e ve n e f fe c t e n v a n m a a tr e g e le n. Ho o fd s tu k 5 On tw ik k e le n va n e e n a d a p ta t ie s tr a te g ie te n s l o t te b e s c h r i j f t d e t yp o l o g ie va n a d a p ta tie s tr a t e g ie ë n, d e i n s tr u me n t e n o m d e s tr a te g i e te b e p a le n e n p r io r i te i te n te le g g e n, d e in b e d d in g van de strategie in andere beleidsdomeinen en de doorvertalin g n a a r b e s t a a n d e in s tr u me n te n e n v e r d e r te n e me n p r o c e s s ta p p e n. I n d i t h o o f d s tu k w o r d t o o k a l i n fo r ma tie me e g e v e n o ve r d e a d a p t a t ie s tr a te g ie p e r b e le id s v e ld vo o r d e ve r d e r e u i tw e r k in g in h e V t L A P. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 4

16 1. 4. D e fi n i ti e s H e t k l i m a a tis h e t g e mid d e l d e w e e r in e e n b e pa a ld g e b ied o ve r e e n l a n g e r e p e r io d e ( D e ma r é e e t a l., ). Bi je e n b e s c h r ij vi n g v a n e e n k li ma a t w o r d t in fo r m a t ie g e g e ve n o ve r o.a. d e g e mid d e ld ete mp e r a tu u r in ve r s c h il le n d e s e iz o e n e n, d e n e e r s l a g,u r e n z o n n e s c h ijn, e tc. O o k e e n b e s c h r ij vi n g va n d e ( k a n so p ) e x tr e m e n h o o r t b i j d e b e s c h r ij v in g v a n e e n k lima a t.v a a k w o r d t e e n p e r io d e va n 3 0 ja a r g e b r u ik t o m d e gemiddelden en extremen van een klimaat te bepalen ( standaard volgens de Wereld Me te o r o lo g is c h e Organisatie ). Een periode van 30 jaar bevat een groot deel van de natuurlijke variatie tussen jaren. Daarom zal men in de literatuur bijvoorbeeld de vergelijking maken tussen het klimaat in de periode e n d e p e r io d e in p la a ts va n tu s s e n tw e e ja a r ta lle n. Br o e ik a s g a s s e n : Zo n n e s tr a lin g w a r m t d e a a r d e o p e n d e a a r d e s t r a a l t w e e r w a r mte u i t( D e m a r é e e t a l., ). H o e s te r k d e z o n n e s tr a lin g d e a a r d e o p w a r mt, h a n g t a f va n d e b a l a n s tu s s e n i n k o me n d e z o n n e s tr a li n ge n u it g e s tr a a l d e w a r mte. D e z e b a la n s w o r dt b e ïn v lo e d d o o r d e h o e ve e lh e idb r o e i ka s g a s s e n in d e a tm o s f e e r. V a n n a t u r e z i t te n e r ve r s ch i ll e n d e b r o e ik a s g a s s e n in o n z ea tm o s fe e r, o. a. C O 2 e n w a te r d a mp. D o o r d e n a tu u r l ijk e ho e ve e lh e id b r o e ik a s g a s s e n in d ea tmo s fe e r is d e a a r d e o n g e ve e r 3 3 C w a r me r d a n z o n d e r d e z e b r o e ik a s g a s s e n, g e b a s e e r d o p d e c o n c e n tr a t ie s r o n d D a a r d o o r l ig t d e g e midd e l d e t e mp e r a tu u r o p a a r d e r o n d d e 1 5 C e n n ie t r o n d d e -1 8 C. D o o r d e to e n a me va n de hoeveelheid broeikasgassen inde atmosfeer wordt het natuurlijke broeikaseffect verst erkt. Sinds het prein d u s tr iël e ti j d p e r k ( o n g ) is d e c o n c e n tr a t ie va n C O2, C H4 e n N 2 O d o o r me n s e l ij k to e d o e n a a n z ie n li jk g e s te g e n. Ee n s c e n a r io is e e n p la u s ib e l e n r e le va n t ve r h a a l o v e r h o e d e to e k o ms t z ic h z a l o n tp l o o i e n Sc. e n a r io s w o r d e n me e s t a l o n tw ik k e l d o m b e le id s ma k e r s he t b e r e i k a a n mo g e l ij k e to e k o ms tb e e ld e n te d o e n ve r s ta a n e n te d o e n in z ie n h o e b e p a a ld e b e s lis s i n g e n d ie n u w o r d e n g e ma a k t e e n i n v lo e d z u lle n h e b b e n o p d e z e s c e n a r io s (M i l l e n n i u mec o s ys t e m As s e s s me n t, ). Kl ima a t ve r a n d e r in gis e lk e ve r a n d e r i n g in h e k t lim a a t o ve r d e t ijd, o f w e l d o o r n a t u u r li jk e va r i a t ie ( z o a ls d o o r ve r s c h i ll e n in z o n n e a c ti v i te it, i js t ij d e n, v u lk a a n u i tb a r s t in g e n ) o fw e l te n g e vo lg e va n me n s e li jk e a c t i vi te i t ( ve r a n d e r i n g i n u i ts to o t va n b r o e ik a s g a s s e n, ve r a n d e r i n g in la n d g e b r u ik, ) ( I P C C, ). I m p a c t e n z ijn d e c o n s e q u e n t ie s o f g e v o lg e n va n k l i ma a tv e r a n d e r in g v o o r n a t u u r li jke e n m e n s e li jk e systemen. D e g e vo e l ig h e id vo o r k l im a a t ve r a n d e r i n g is d e ma te w a a r in e e n s ys te e m w o r d t b e ïn v lo e d, p o s i tie f o f n e g a tie f, d o o r d e imp a c te n va n k l ima a t v e r a n d e r i n g. D e b e ïn vlo e d i n g k a n r e c h ts tr e e k s o f o n r e c h ts tr e e k s z i j n. Kw e ts b a a r h e i d is d e ma te w a a r in e e n s ys te e m g e v o e li g is vo o r o f n i e t k a n o mg a a n me t d e a n d e l ig e e f fe c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g, z o a ls d e va r ia b il i te i t e n e x tr e me s itu a t ie s. D e k w e ts b a a r h e i d is e e n fu n c ti e va n h e t k a r a k te r, d e g r o o t te e n d e s n e l h e i d v a n k l ima a t ve r a n d e r in g e n d e va r ia t ie w a a r a a n e e n s ys te e m is b l o o tg e s te ld, d e g e vo e l ig h e id va ne e n s ys t e e m e n d e c a p a c it e i t to t a d a p ta t ie o f a a n p a s s in g va n h e t s ys te e m ( I PC C, ). M i t i g a t i eis d e t e r m vo o r a lle ma a tr e g e le n d ie to t o p z e t h e b b e n o m d e u i ts to o t va n b r o e ik a s g a s s e n te reduceren. Mitigatie kan plaatsvinden door het reduceren van broei k a s g a s e m is s ie s te r h o o g te va n d e e mis s ie b r o n, CO2-a f va n g e n o p s la g, h e t vo o r k ó me n va n o n tb o s s in g, e n h e r b e b o s s i n g, Ad a p ta t ie is d e a a n p a s s in g va n e e n n a tu u r li jk o f me n s e li jk s ys te e m in a n tw o o r d o p a c tu e le o f v e r w a c h te ve r a n d e r i n g e n ve r o o r z a a k t d o o r h e t k li m a a t, o m n e g a t ie ve e ff e c te n t e ve r m in d e r e n o f p o s it ie ve e f fe c te n u it te buiten. Er zijn diverse vormen van adaptatie zoals anticiperen ( a a n p a s s e n a l vo r e n s d e e f f e c te n z ic h ma n i fe s te r e n, a u to n o me a d a p ta t ie ( a d a p t a t ie d i e vo o r a l g e s tu u r d w o r d t d o o r e c o l o gis c h e ve r a n d e r in g e n in natuurlijke systemen of door markt - of welvaartveranderingen in menselijke systemen, ) geplande adaptatie ( h e t r e s u lt a a t va n e e n b e w u s te p o l i tie k e b e s lis s in g g e b a s e e r d o p h e t b e s e f d a t d e o ms ta n d ig h e d e n ve r a n d e r d z i j n o f a a n h e t ve r a nd e r e n z ijn z o d a t a c t ie n o d i g is om te r u g te k e r e n n a a r d e g e w e n s te to e s ta n d o f o m e e n g e w e n s te to e s ta n d t e k u n n e n b e h o u d e n) ( I PC C, ; P E E R, ). Ad a p t a t ie iseen c o n t in u a a n p a s s in g s p r o c e s a a n vo o r t d u r e n d ve r a n d e r e n d e s ys te e mc o n d i ti e s e ns tr e s s fa c t o r e n. Ad a p t at ie c a p a c it e i t is d e ma t e w a a r i n e e n s ys te e m d e c a p a c it e i t e n h e e f t o m z ic h a a n te p a s s e n a a n k lima a t ve r a n d e r in g. No-r e g r e t ma a tr e g e le n z i jn ma a tr e g e le n d ie n u d e mo e i te w a a r d z ij n ( o n mid d e ll ijk e e c o n o mis c h e e n e c o lo g is c h e v o o r d e le n z i j n g r o te r d a n d e k o s te n ), e n n o g s te e d s d e mo e i te w a a r d z u l l e n z i j n in d e I/RA/11356/10.002/RDS pagina 5

17 to e k o ms t, o n g e a c h t d e a a rd v a n h e t to e k o ms t ig e k li ma a t.te r w ij l d e th e o r ie e n d e lo g ic a d u id e l ijk h e t nemen van dergelijke maatregelen vooropst e l t, is h e t in d e p r a k t ijkmin d e r e e n v o u d ig o m a a n te g e ve n w e lk e ma a tr e g e le n o n d e r d e z e d e f in i t ie v a lle n. W i n-w in ma a tr e g e le n z ijn ma a tr e g e le n d ie g e n o me n w o r d e n va n u i t e e n b e p a a ld e b e le id s s t r a te g ie m e t p o s i tie ve imp a c t n a a r e e n a n d e r b e le i d s a s p e c t. Z o k u n n e n a d a p ta t ie ma a tr e g e le n e e n p o s it ie f e c f t f h e b b e n o p h e t mi t ig a t ie b e le id, o f o mg e k e e r d. De Nationale Adaptatie Strategie ( NAS, of voluit the e lg B ia n n a ti o n a l s tr a t e g y o f a d a p ta ti on to climate c h a n g e ) i s e e n E n g e l s t a l i gd o c u me n t, m o me n te e l in o p ma a k,e n b e s c h r ij f t d e s tr a te g ie vo o r d e o p ma a k v a n h e t N a t io n a le Ad a p ta t i e Pla n ( N A P). D e N AS is e e n vo o r b e r e id e n d b e l e id s d o c u me n t d a t e n e r z ijd s d e o p ma a k e n n o o d z a a k va n h e t N A P w e e r g e e f t, ma a r a n d e r z ij d s o o ka a n Eu r o p a aantoont dat er in België r e e d s b o tt o m-u p a a n d a c h t is vo o r a d a p ta t ie. De NAS wordt op g e s te ld d o o r d e d i ve r s e g e w e s te n in s a me n s p r a a k. Ee n a d a p t a t i e s tr a te g ie w o r d t i n d i t d o c u me n t ( o n d e r me e r in h fs t 2 e n 5 ) g e h a n te e r d a ls h e t p r o c e s to t h e t vo r m e n v a n e e n a d a p t a t ie b e le i d, d e b e le i d s k e u z e s d ie w o r d e n g e n o me n d i e z u lle n le i d e n to t h e t u i tv o e r e n va n a d a p t a t ie m a a tr e g e le n. Ee n a d a p ta tie s tr a te g ie k a n d u s s la a n o p d i ve r s e b e l e i d s n i ve a u s ( fe d e r a a l, g e w e s te l ijk, p r o vi n c ia a l, g e me e n te l ijk ), b e le id s v e ld e n ( w a te r, ) o f a c to r e n ( o ve r h e id, s ta k e h o ld e r s, b u r g e r ). Bin n e n d e z e o p d r a c h t w o r d t vo o r a lin g e g a a n o p d e b e le i d s ve l d e n d ie h e t V la a ms gewest behartigt. Een adaptatiestrategie is dus een proces dat kan leiden tot planvorming De. NAS, z o a ls h ie r b o v e n b e s c h r e ve n, is e e n vo o r b e e ld v a n e e n w e e r g a ve i n r a p p o r t vo r m va n d e a a n z e t to t e e n a d a p ta tie s tra t e g ie o p fe d e r a a l n i ve a u. H e t N a t io n a le Ad a pt at i e P l a n ( N A P) z a l b e s c h r ij ve n o p w e lk e ma n i e r Be l g ië h e t b e l e id r o n d a a n p a s s in g z a l imp le me n te r e n. H e t z a l g e vo r m d w o r d e n in o p b a s is va n d e a d a p ta tie p la n n e n d ie d e 3 g e w e s te n z u lle n u i tw e r k e n, vo o r Vla a n d e r e n is d it h e t V la a ms e A d a p t a t ie p la n. H e t Vlaamse Adaptatie Plan (VLAP) z a l b e s c h r ij v e n o p w e lk e ma n ie r Vla a n d e r e n h e t b e le id r o n d a a n p a s s in g z a l imp le me n t e r e n.d e z e s tu d ie e n d i t r a p p o r t v o r me n b e la n g r i jk e b o u w s te n e n o m d i t VL A P ve r d e r vo r m t e g e ve n. H e t VL AP z a l u i tg e w e r k t w o r d e n te g e n I/RA/11356/10.002/RDS pagina 6

18 2. B O U W S T E N E N V O O R E E NA D A P T A T I E P L A N D e z e b o u w s te n e n z i jn g e r ic h t o p d e u i tw e r k in g va n e e n a d a p ta ti e p l a n v a n u it e e n V la a ms beleidsdepartement of beleidsveld. Het globale proces kan eveneens door een ander bele id s n i ve a u ( vb. e e n g e me e n t e ) o f d o o r e e n a n d e r e s ta k e h o ld e r ( vb. e e n i n d u s tr ië le s e c to r ) d o o r l o p e n w o r d e n e, c h te r z i j n d e te r min o lo g i e e n s p e c i fie k e r e u i tw e r k in g g e r ic h t o p e e n Vla a ms b e l e id s d e p a r te m e n t. E r w o r d t ve r o n d e r s te ld d a t d e r e le va n te d e p a r t e men t e n e lk h u n b ij d r a g e v o o r h e t V la a ms e a d a p ta t ie p la n z u lle n le ve r e n. D e r e le va n ti e va n d e d e p a r te me n te n i s b e p a a ld va n u i t h u n r o l i n h e t a d a p ta t ie b e le i d : b e p a a l d e d e p a r te me n te n o p d e e e r s t e r ij z u lle n va n u i t h u n b e le i d p -a r o c ti e f a d a p t a t ie ma a tr e g e le n m o e te n n e me n. D e z e b e l e i d s ve ld e n z i jn d a n o o k n a u w e r b e tr o k k e n ( vb. e xtr a b il a t e r a a l o ve r le g ) ti jd e n s d e o p ma a k v a n d e z e s tu d ie. D e n ie t-r e c h ts tr e e k s b e tr o k k e n d e p a r te me n te n z u lle n s l e c h ts o p e e n s e c u n d a ir e manier betrokken worden in het adaptatiebeleid, bij v o o r b e e ld o mw il le v a n i n te r a c t ie me t b e le id o f ma a tr e g e le n u i t e e n a n d e r d e p a r te me n t o f o mw il le v a n g lo b a le b u d g e t ta ir e v e r s c h u i vin g e n. Tij d e n s d e u i tw e r k in g v a n d i t p r o j e c t h e b b e n w e va s tg e s t e ld d a t d e a fs t e mm in g tu s s e n d e a d a p ta tie p la n n e n va n d e d i ve r s e b e le id s ve ld e n e e n b e la n g r ijk a a n d a c h ts p u n t is. On d e r me e r h ie r d o o r z a l he t a d a p t a t ie b e le id e e n l a n g lo p e n d b e l e i d s p r o c e s z ijn me t e e n d u id e li jk i te r a ti e f k a r a k te r. D e v e r s c h ill e n d e s ta p p e n d ie h ie r o n d e r w o r d e n u i tg e w e r k t, z u lle n e lk e b e le id s c yc lu s d o o r e l o n p w o r d e n o m h e t a d a p ta tie b e le i d a a n te p a s s e n a a n d e vo o r ts c h r i jd e n d e i n z ic h te n e n s o c -e io c o n o m is c h e e v o lu t ie s. Fig u u r 2-1 s c h e ts t a l le s t a p p e n d ie h e t a d a p t a t ie p r o c e s z a l d o o r lo p e n, va n a f d e i n te n t ie t o t h e t o p s te l le n van een adaptatieplan tot en met het uitvoeren van de adaptatiemaatregelen. Deze bouwstenen voo r e e n a d a p ta tie p la n fo c u s s e n e c h te r o p d e s ta p p e n d ie w o r d e n d o o r lo p e n to t h e t f in a lis e r e n v a n e e n a d a p ta tie p la n. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 7

19 Fig u u r 2-1 S ta p p e n p l a n v o o r h e t a d a p t a t i e p r o c e s v a n e e n Vl a a ms d e p a r te me n t I/RA/11356/10.002/RDS pagina 8

20 2. 1. B L O K 1 W e lk e e f fe c te n va n k l ima a t ve r a n d e r in g z a l o n s b e le i d s d o me i n o n d e r vin d e n? Stap 1a Beschrijving van de mogelijke impacten Elk b e le i d s d o me in w o r d t i n min o f me e r d e r e ma te in d e to e k o ms t b e ïn v lo e d d o o r k lima a t ve r a n d e r in g. H e t p r o b le e m va n k lim a a tv e r a n d e r in gv o o r u w d e p a r te me n t, b e le id s d o me in o f b e le i d s ve ld w o r d t te n e e r s t e aangepakt door het ontrafelen in mogelijke impacten op een middel la n g e o f l a n g e te r m ij n. D a a r b ij k a n a ls s t a r t p u n t vo o r d e z e b e s c h r ij vi n g g e b r u i k g e ma a k t w o r d e n va n d e in i ti ë le o p l ij s tin e g n o n d e r ve r d e l in g g e ma a k t in Stap 1b Relevante primaire effecten D a a r u i t v lo e i t d e n o o d to t k e n n is o ve r d e e vo lu tie i n d e ti jd va n d e d ir e c t e o f p r i ma ir e e f f e c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g i n V la a n d e r e n. In p a r a g r a a 3 f. 3 w o r d t d e h uid ig e s ta n d va n z a k e n w e e r g e g e ve n vo o r e e n a a n ta l b e la n g r ijk e p a r a me t e r s z o a ls d e te mp e r a tu u r, d e n e e r s la g, Ab s o l u t e vo o r k e u r g a a t n a a r h e t w e r k e n me t k w a n t it a t ie ves c e n a r io s o m d e o n z e k e r h e id o ve r d e e f f e c te n t e o m v a t te n. B ijk o m e n d e s tu d ie k a n n o o d z a k el i j kb l i j k e no m k e n n is te ve r w e r ve n o ve r ( d e g r o o t te va n ) d ie e f fe c te n d ie d e im p a c te n o p u w d e p a r te me n t d ir e c t z u lle n b e ïn v lo e d e n o f ve r o o r z a k e n. H e t is o o k n ie t u i tg e s lo t e n d a t d e b e s c h ik b a r e k e n n is mo e t v e r f ijn d w o r d e n n a a r e e n a n d e r e t ijd s s c h a a l o f g e g o r a fis c h ve r d e r u i tg e s p li ts t w o r d e n Stap 1c Ontwikkelen van relevante socio-economische indicatoren Ve r a n d e r in g e n in d e s o c io-e c o n o mis c h e c o n d i t ie s k u n n e n e e n d o min a n t e ff e c t h e b b e n o p d e ma n ie r w a a r o p k w e ts b a a r h e i d z a l ve r a n d e r e n. H e t is d a a r o m e ve n b e la n g r ijk o m e e n g o e d k w a n t i ta ti e f i d e e te h e b b e n o ve r d e s o c io-e c o n o mis c h e i n d i c a to r e n, d e s g e va lle n d m.b. v. s c e n a r io s. U it s ta p 1 a z a l k u n n e n a fg e le id w o r d e n w e lk e in d i c a to r e n mo e t e n b e p a a ld w o r d e n In. p a r a g r a a f 3. 4 w o r d t a l va s t e e n o v e r z ic h t gegeven van de beschikbare informatie voor de meest gebruikte socio -e c o n o m is c h e in d ic a to r e n. N e t z o a ls in stap 1b zullen wellicht specifieke indicatoren voor uw beleidsveld moe te n b ijk o m e n d o n t w ik k e ld o f ve r fi jn d w o r d e n. Bo ve n d ie n z a l e r e e n a fs t e mmi n g mo e t e n g e b e u r e n o.a. n a a r t ijd s c h a a l me t d e s c e n a r io s o ve r p r ima ir e e f fe c te n o n tw i k k e ld in s ta p 1 b Stap 1d Begroten van de impacten van klimaatverandering Op b a s is va n d e in for ma ti e o n tw ik k e ld i n s ta p 1 b e n s ta p 1 c k u n n e n d e in i t ie e l in s ta p 1 a b e s c h r e ve n e f fe c te n v e r d e r u i tg e w e r k t w o r d e n. D e v o lle d ig e li js t m e t p o te n ti ë le i mp a c t e n k a n o p d ie ma n ie r u i tg e d u n d worden tot een lijst met concrete significante impacten op bepaalde e le d n va n u w b e le id s d o me in o f beleidsveld, indien de gebruikte klimaatscenario s en socio -e c o n o mis c h e s c e n a r io s z ic h in d e to e k o ms t z u lle n m a n i fe s te r e n.op d e z e ma n ie r w o r d t d e h u id i g e k w e ts b a a r h e i d va n u w b e l e id s d o m e in o ve f l d in k a a r t g e b r a c h t. E ve n tu e e l i s h e t r e s u l ta a t va n d e z e s t a p 1 d d a t e r i te r a t ie f in s ta p 1 b e n /o f s t a p 1 c e e n b e p a a l d e i mp a c t v e r d e r ve r d u id e li jk t o f m e e r in d e ta il m o e t b e s tu d e e r d w o r d e n BL O K 2 Op s t e lle n va n d e a d a p t a t ie s tr a te g ie Stap 2a Identificeren van mogelijke maatregelen Vo o r d e v a s tg e s te ld e im p a c te n k u n n e n d i ve r s e ma a tr e g e le n g e ïd e n t i fic e e r d w o r d e n. Zo k u n n e n o o k vo o r d e ve r w a c h t e p o s i tie ve imp a c te n b e p a a l d e k a n s e n b e s c h r e ve n w o r d e n. Pa r a g r a a 4 f. 3 vo r mt h ie r vo o r d e a a n z e t. H e t is va n b e l a n g d e mo g e l i jk e o p tie s o p d i t mo me n t vo ld o e n d e b r e e d te h o u d e n. Er k a n e ve n e e n s g e s ta r t w o r d e n me t p o te n t ië l e k o s t e n e n n e ve n e f fe c t e n v a n d e z e ma a tr e g e l e n. D e lin k tu s s e n ma a tr e g e le n e n s ce n a r io s va n k lim a a tv e r a n d e r in g mo e t b e h o u d e n b li j ve n, m.a.w. h e t m o e t d u id e li jk z i jn h o e ve r e e n ma a tr e g e l mo e t u it g e w e r k t w o r d e n vo o r e e n b e p a a ld n i ve a u v a n k lima a t ve r a n d e r in g. O o k d e z o g e h e te n n o-r e g r e t e n w in-w i n ma a tr e g e le n w o r d e n in d e z e fa s e g e ïde n ti fic e e r d. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 9

21 Stap 2b Definiëring van de strategie en doelstelling tijdens de plancyclus N u e r e e n vo ll e d ig z ic h t is o p d e p o te n t ië l e imp a c te n e n h e t p a le t a a n ma a tr e g e l e n, z a l e r e e n s tr a te g ie o p lange termijn moeten gekozen worden zodat het beleidsdomei n o f ve ld z ic h k a n a a n p a s s e n a a n d e e f fe c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g. D i t b e t e k e n t a u t o ma tis c h d a t e r m o e t b e p a a ld w o r d e n w e lk e d u u r z a me s itu a t ie me n w il b e r e ik e n o f h a n d h a ve n( va s t le g g e n va n d o e ls t e l lin g e n. ) D e z e fin a le s itu a t ie e n a d a p ta tie s tr a t e g ie mo e t u i t g e w e r k t w o r d e n o p e e n r e le va n t g e o g r a fis c h e n in h o u d e l ijk d e ta i ln iv e a u, in fu n c ti e v a n d e va s tg e s te ld e imp a c te n e nin s a me n w e r k in g me t d e socio-e c o n o mis c h e s p e l e r s. E e n d u id e li jk c o m mu n ic a t ie - e n in fo r ma t ie p a d mo e t w o r d e n u i tg e s tip p e ld. Oo k a l is d i ta d a p ta tie p r o c e s va n ve e l l a n g e r e a d e m d a n e e n k la s s ie k e b e le i d s c yc lu s, is h e t n u t t ig o m tussenliggende doelstellingen te formuleren, b ij vo o r b e e ld p e r b e le i d s c yc lu s, o m d e a a n d a c h t va n a l le b e tr o k k e n e n e n d e d r a a g k r a c h t va n d e s t r a te g ie teve r h o g e n. B i j de z e s ta p 2 b ve r d ie n t o o k h e t z o e k e n e n b e tr e k k e n va n a l leb e l a n g h e b b e n d e n (b in n e n e n b u i te n h e t d e p a r te me n t) vo ld o e n d e a a n d a c h t, z o w e l d ie g e n e d ie i n c o n ta c t z u ll e n k o me n me t d e e f fe c te n a ls d ie g e n e d ie r e l e v a n t z i jn v o o r d e i mp le me n ta t ie va m n a a tr e g e le n. In h o o fd s tu k 5.1 w o r d t d e z e s ta p me th o d o lo g is c h ve r d e r b e s c h r e v e n. I n h o o fd s t u k 5. 2 is e r e e n a a n z e t g e g e ve n to t d e u i tw e r k in g p e r b e le id s v e ld Stap 2c Aftoetsen met bestaand beleid binnen het departement en buiten het departement H e t a d a p ta ti e b e le id is g e e n lo s s ta a n d b e l e id. Z o z u lle n b i j vo o r b e e ld vo o r a d a p ta t i e ma a tr e g e le n e v e n tu e e l ma a tr e g e le n u i t b e s ta a n d b e le id in e e n h o g e r e g r a a d mo e te n g e ïmp le m e n te e r d w o r d e n o f mo e te n b ijg e s c h a a fd w o r d e n. Ge z i e n d e ti jd s s c h a a l m.b. t. k l ima a t r ve a n d e r in g k a n h e t mo g e li jk z ij n d a t d e ti jd s h o r iz o n v a n b e s ta a n d b e le id m o e t v e r le n g d w o r d e n o m o p s tr a te g is c h vl a k d e a d a p t a t ie te k u n n e n in c o r p o r e r e n. Be s t a a n d e in s tr u me n t e n e n b e s c h ik b a a r b u d g e tmo e t e n o p t im a a l i n g e z e t w o r d e n, r e k e n in g h o u d e n d me t k limaa t ve r a n d e r in g. Vo o r o p g e s te ld e ma a tr e g e le n mo e t e n e ve n tu e e l h e r z ie n w o r d e n o md a t z e e e n n e g a ti e f e f fe c t h e b b e n o p e e n a n d e r b e le id s ve l d. H e t is e ve n e e n s va n g r o o t b e la n g o m h e t a d a p ta ti e b e le id va n e l k b e le id s ve ld te ve r g e l ijk e n me t d e a d a p ta tie p la n n e n va na n d e r e b e le i d s ve ld e n. D o o r h e e n d it d o c u m e n t w o r d t n a me li j k d u id e l ijk d a t b e p a a ld e p r o b le me n ( v b. d r o o g t e ) e e n b e le id s o v e r s c h r ijd e n d k a r a k te r k e n n e n e n e e n g e z a me n li jk e o p lo s s in g va n u i t d i ve r s e b e le id s ve ld e n z a l mo e te n w o r d e n a a n g e r e ik t. D e b e l e id s ve ld k e u n n e n h ie r vo o r te r u g va l le n o p h u n lo p e n d e o n d e r l in g e o ve r le g o r g a n e n e n me c h a n is me n. D e z e i t e r a t i e v es ta p 2 c is z e e r c r u c ia a l v o o r h e t s l a g e n va n h e t a d a p ta t ie b e le i d e n z i t ve r w e ve n in b i jn a e lk th e ma tis c h a s p e c t e n p r o c e s s ta p va n h e t b e s t a a n d b e le id. De z e a a n p a s s in g va n h e t b e le i d v e r g t d e n o d ig e a a n d a c h t e n d e ta il v a n u i tw e r k in g. In h o o fd s tu k 5.1 w o r d t d e z e s ta p me th o d o lo g is c h ve r d e r b e s c h r e v e n. I n h o o fd s t u k 5. 2 is e r e e n a a n z e t g e g e ve n to t d e u i tw e r k in g p e r b e le id s v e ld BL O K 3 I mp le me n te r e n va n h e t a d a p t a t ie b e le id Stap 3a Berekenen en evalueren van de maatregelen N u e r e e n a d a p ta t ie s tr a te g i e is g e k o z e n, mo e te n e r in d iv id u e le ma a tr e g e le n ve r d e r o n tw ik k e ld w o r d e n o m d e z e s tr a te g ie te r e a lis e r e n. Ee n e e r s te d e e ls ta p b e s ta a t e r i n h e t e f f e c t v a n de m a a tr e g e le n te b e g r o te n, m. a.w. in w e lk e g r a a d z a l d e z e ma a tr e g e l e e n o p lo s s in g b ie d e n vo o r d ete ve r m in d e r e n i mp a c t o p h e t b e le i d s ve ld.vo o r d e z e e f fe c tb e r e k e n i n g z a l in b e p a a ld e g e va ll e n te r u g g e v a l le n k u n n e n w o r d e n o p me th o d ie k e n d a i l e s ta n d a a r d g e b r u ik t w o r d e n i n h e t b e s t a a n d e b e l e id, d i t va a k b a ij l b e te r g e k e n d e ma a tr e g e le n. D e r g e l ijk e b e r e k e n i n g k a n o o k a l ( v a a k d e e ls e n to t o p e e n b e p a a ld e g r a a d va n d e t a i l) u it g e vo e r d z i jn i n d i e d e n t i f i c a t i e f a v s a e n ma a tr e g e le n ( z ie s t a p 2 a ). Vo o r a n d e r e ma a tr e g ele n k a n e r n o o d z ijna a n e e n s ig n i f ic a n te b i jk o me n d e in s p a n n in g o m h e t e f fe c t t e k e n n e n.h e t is b e la n g r i jk o m h e t e ff e c t te k e n n e n va n e lk e ma a tr e g e l in fu n c t ie va n h e t b e s c h o u w d e s c e n a r io. Op beleidsniveau zullen diverse maatregelen samengesteld worden t o t o p t ie s b e s t a a n d e u i t p a k k ette n va n ma a tr e g e le n d ie k u n n e n le i d e n to t d e g e w e n s te imp le me n ta tie va n d e a d a p ta t ie s t r a te g ie. Op d i t mo me n t is h e t n o d ig o m d e z e d i ve r s e o p t ie s t e k u n n e n ve r g e l ijk e n. H e t is va n g r o o t b e la n g d a t d e c r i te r ia d i e w o r d e n I/RA/11356/10.002/RDS pagina 10

22 vo o r o p g e s te l d vo o r d e ve r g e li jk i n g, vo ld o e n d e b r e e d e n d u u r z a a m w o r d e n g e d e f in ie e r d. Vo o r d e z e ve r g e li jk i n g k a n i n s e g e b r u ik g e ma a k t w o r d e n v a n b e s t a a n d e i n g e b u r g e r d e in s tr u me n te n ( p la n M ER, p r o je c tm ER, ma a ts c h a p p e li jk e k o s te n-b a t e n a n a l ys e, Mo b e r, mu l ti-c r i t e r i a a n a l ys e) ma a r d e z e in s tr u me n te n z u lle n mo e te n to e g e s p i ts t w o r d e n o p d e s p e c i fie k e p r o b le ma t ie k va k n lima a t a a n p a s s in g : - H e t o n tw ik k e l e n va n s p e c i fi e k e in d ic a to r e n e n /o f d u u r z a a mh e id s c r i te r ia ; - R e k e n in g h o u d e n me t d e la n g et i j d s h o r i z o n( w a t vb. e e n k o s te n-b a te n a n a l ys e b e mo e i li jk ; t) - H e t b e s c h o u w e n va n d e r e le va n te g e o g r a f is c h e s c h a a l ; - Ev e n tu e e l s tu r e n d vo o r w e t g e v in g i.p. v. g e s tu u r d d o o r w e tg e v in g ; Stap 3c Opzetten van implementatie en - monitoringstrategie N e t z o a ls b i j e lk b e l id s p l a n mo e t e r, z o d r a d e ma a tr e g e le n z ijn b e p a a l d, e e n imp le me n t a ti e s tr a te g ie w o r d e n u i tg e l e g d d ie in m e e r d e ta il z a l b e p a le n w ie, w a n n e e r, w a a r e n o p w e l k e ma n ie r m a a tr e g e le n worden uitgevoerd. Deze vertaling in verantwoordelijken, budgetten, informatie e n c o mmu n ic a t ie n a a r b e la n g h e b b e n d e n, va l t b u i te nh e t b e r e ik va n d i t r a p p o r t. Elk p l a n s ta a t o f va l t me t h e t o p z e t te n v a n e e n mo n it o r in g s tr a te g ie me, t b e h u lp v a n p r o c e s g e b a s e e r d e o f r e s u l ta a tg e b a s e e r d e in d ic a to r e n. D e d o e ls te l l in g e n va n d e a d a p ta t ie a s te tr g i e w e r d e n v e r ta a ld in in d ic a to r e n w i e n s vo o r u i tg a n g c o n t in u m o e t o p g e vo lg d w o r d e n o p d e ju is te g e o g r a f is c h e e n t ijd s c h a a l, va a k z o w e l o p p r o je c tn i ve a u a ls o p s tr a te g is c h n i ve a u. H ie r z a l e e n a f to e ts in g p la a t s mo e te n v in d e n m e t b e s t a a n d e mo n it o r in g e mo n n i t o r in g s te c h n ie k e n b i n n e n e e n b e p a a ld b e le id s v e ld.o o k d it a s p e c t va n imp le me n ta ti e va l t b u i te h n e t b e r e ik v a n d i t r a p p o r t Stap 3d Evalueren en bijsturen Ee n b e le id s c yc lu s k e n t s t e e d s e e n i te r a t ie f k a r a k te r. N a h e t d o o r lo p e n v a n d e h ie r b o v e n b e s c h r e ve n s ta p p e n z a l e e n e va lu a t ie u it g e vo e r d w o r d e n e n mo e t d e a d a p ta tie s t r a te g ie b ijg e s t u u r d w o r d e n. Door de huidige relatief grotere onzekerheid over impacten van ma kli a t ve r a n d e r in g z a l e e n vo lg e n d e c yc lu s va n a d a p ta t ie b e le id o o k e vo lu e r e n m.b. t. k e n n is o ve r s c e n a r io s e n d a a r u i t v o o r t v lo e i e n d e n o o d a a n ma a tr e g e le n. D it b e te k e n t d a t o o k d e d o e l s te l li n g e n va n d e s tr a te g ie k u n n e n b i jg e s t e ld w o r d e n. Ook al worden hierboven de diverse stappen in een seriële volgorde beschreven, op diverse momenten in het adaptatieproces zal er nood zijn aan een iteratieve procedure, waarbij uit het resultaat van een bepaalde stap blijkt dat een voorgaande stap deels terug moet doorlopen worden. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 11

23 3. BEPALING VAN DE EFFEC T E N V A N K L I M A A T V E R ANDERING IN VLAANDEREN Sc e n a r io s a ls a n tw o o r d o p o n z e k e r h e i d o ve r d e to e k o ms t Er is n o g ve e l o n z e k e r h e id o ve r d e m a n i e r w a a r o p o n s k lima a t z a l r e a g e r e n g e d u r e n d e d e v o lg e n d e ja a r. Er is te n e e r s te o n ze k e r h e id d o o r e e n g e b r e k a a n k e n n is o ve r h e t c o mp le xe k lim a a ts ys te e m z o w e l o p mo n d i a a l v la k a ls o p r e g io n a a l vla k. Te n tw e e d e is h e t o n mo g e li jk e xa c t t e v o o r s p e ll e n h o e d e w e r e ld er b in n e n e e n a a n t a l d e c a d e n z a l u itz ie n. D e n k h ie r b ij ma a r a a n d e e vo lu ti e a n v d e d e m o g r a f ie, d e economische activiteit, technologische ontwikkelingen, Daarenboven zullen deze socio -e c o n o mis c h e e vo lu tie s e e n b e p a a l d e e v o l u t ie ve r o o r z a k e n in o.a. d e u i ts to o t va n b r o e ik a s g a s s e n w a a r d o o r e r o p n ie u w e e n imp a c t is o p h e t k lim a a t s ys te m. Ee n ve e l g e b r u ik t e ma n ie r o m d e z e o n z e k e r h e id te li jf te g a a n, is h e t w e r k e n me t s c e n a r io s. D e s c e n a r io s w o r d e n o p e e n b e p a a ld e m a n ie r o p g e b o u w d z o d a t h u n b e r e ik e e n g r o o t d e e l v a n d e o n z e k e r h e id o m va t. D a a r d o o r w o r d t v e r me d e n d a t d e d is c u s s ie o ve ra d a p ta ti e ( e n mi ti g a t ie ) ve r la m d w o r d t d o o r o n z e k e r h e id ( w e w e te n h e t to c h n ie t ) e n w o r d t b e w e r k s te l lig d d a t d e t o e k o m s tig e s it u a tie w a a r a a n me n z ic h mo e t a a n p a s s e n, o n g e v e e r g e k e n d is. D e d is c u s s ie k a n d a n g e vo e r d w o r d e n o ve r d e ma n ie r w a a r o p z ic h me n mo e t a a n p a s s e n. Bi jk o me n d e k e n n is ind e n a b i je to e k o ms t z a l d a n t o e la te n o m d e s c e n a r io s t e ve r fi jn e n ( d ic h te r b i j e lk a a r te b r e n g e n ) Ge b r u ik va n s c e n a r io s vo o r d e b e s c h r ij v i n g va n e f fe c te n va n k l ima a t ve r a n d e r i n in g E u r o p a In de meeste landen zoals geïllustreerd in onderstaandetabel (PEER, 2009a ) worden de SRESs c e n a r io s g e b r u ik t d ie b e s c h r e ve n w o r d e n in d e I P C C r a p p o r te n e nd i e in fe it e z o w e l a a n n a me s i nc o r p o r e r e n w a t b e tr e f t d e s o c io-e c o n o mis c h e ve r a n d e r in g a ls w a t b e tr e f t d e k lima a ts ve r a n d e r in g De. hoofddoelstelling van deze SRES emissie -scenario s is e c h t e r h e t v o o r s p e l le n v a n e e n b e p a a l d e u its to o t va n b r o e ik a s g a s s e n a ls g e vo lg va n e e n w e r e ld e v o lu tiee n a ls in fo r m a t ie v o o r h e t a a n s tu r e n va n k lima a t mo d e ll e n. Ta b e l 3.1Ov e r z ic h t v a n d e g e b r u ik te s c e n a r io s in e e n a a n t a l l a n d e ( n PE ER, a ) (NAS = national adaptation strategy: SRES = special report on emission scenario s) I/RA/11356/10.002/RDS pagina 12

24 Fig u u r 3-1 D e S R E S-v e r h a a ll ijn e n (Kr o p e t a l., ) De IPCC-basisscenario s of SRES-wereldbeelden zijn : A1: mondiale markt A2: veilig scenario B1: mondiale solidariteit B2: zorgzaam scenario Deze dubbele-as methode wordt gebruikt uit transparantie, geeft de twee belangrijkste sturende krachten aan (globale of regionale ontwikkeling, meer milieuvriendelijke of meer economische ontwikkeling) en vormt een compromis in het aantal scenario s (2 is te weinig, bij 3 is men geneigd te kiezen voor het middelste, meer dan 4 wordt onhandelbaar) (Van Drunen, 2009). De scenario s 1 (A1 en B1) gaan uit van een verdere mondialisering van de wereldbevolking en - economie, met een bevolkingsgroei die piekt in het midden van de 21e eeuw en daarna daalt, samen met snelle economische veranderingen en een sterke evolutie naar een diensten- en informatieeconomie (Willems et al., 2009). De scenario s 2 (A2 en B2) veronderstellen echter een evolutie naar een meer lokaal georiënteerde wereldbevolking en -economie, met meer gefragmenteerde technologische evoluties. Het verschil tussen de scenario s 1 en 2 heeft dus in hoofdzaak te maken met het verschil tussen de evolutie naar een meer mondiale wereld of naar een meer regionaal georiënteerde wereld. Het verschil tussen de scenario s A en B heeft anderzijds te maken met de graad van milieuduurzaamheid in de verdere evolutie van de wereld. Bij de scenario s B gaat men uit van een evolutie die maximaal rekening houdt met de interacties tussen economie, sociale aspecten en de impact op het milieu, en die uitgaat van een algemene vermindering in het gebruik van materialen en de introductie van propere en duurzamere technologieën. De scenario s A gaan uit van een verdere economische groei met tragere technologische vernieuwingen. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 13

25 Deze scenario s zijn enkel opgesteld op een geografisch mondiaal niveau, beschouwen slechts een beperkt aantal parameters en geven nog geen uitwerking in prognoses per lidstaat zoals die nodig zullen zijn voor het ontwikkelen van het adaptatiebeleid. Ook op Europees niveau is deze aanpak gehanteerd om met behulp van klimaatmodellen informatie over klimaatverandering af te leiden (zie onder meer JRC, 2009). Een voorbeeld van de beschikbare informatie uit het Peseta-project (waar de scenario s A2 en B2 werden gehanteerd) wordt gegeven in Figuur 3-2 waaruit duidelijk wordt dat in Vlaanderen de gemiddelde jaarlijkse neerslag niet of licht zal toenemen terwijl elders in Europa veel extremere dalingen of toenames in jaarlijkse neerslag zullen optreden. Fig u u r 3-2 Vo o r s p e ld e v e r a n d e r in g in d e h o e v e e l h e id jaarlijkse neersla g ( P e s e t a-p r o je c t, J R C ) In Vlaanderen is er echter geopteerd voor een loskoppeling door het ontwikkelen van enerzijds scenario s voor klimaatverandering (hoofdstuk 3.3) en anderzijds een aantal socio-economisch scenario s (hoofdstuk 3.4). Het is belangrijk te beseffen dat een socio-economische evolutie op de korte termijn vooral invloed zal hebben op de schade door effecten van klimaatverandering en de aanpassingscapaciteit van de maatschappij tegen deze effecten. Pas op langere termijn (ongeveer vanaf 2050) zal de socio-economische evolutie een duidelijke impact teweegbrengen op de omvang van de klimaatverandering door een significante reductie van de aanwezigheid van broeikasgassen in de atmosfeer. Klimaatverandering vòòr 2050 wordt voor een groot gedeelte veroorzaakt door de uitstoot in de voorbije decaden. Ook omgekeerd kan men stellen dat de evolutie van de socioeconomische maatschappij slechts in beperkte mate zal beïnvloed worden de 1 e helft van deze eeuw I/RA/11356/10.002/RDS pagina 14

26 terwijl de klimaatverandering een veel grotere invloed zal hebben op het wereldbeeld vanaf de 2 e helft van de eeuw. Het is wel zo dat de minimale klimaatveranderingsscenario s het best zullen overeenstemmen met de B1-B2 IPCC scenario s terwijl de maximale scenario s vermoedelijk het gevolg zullen zijn van een evolutie van het wereldbeeld vertegenwoordigd door de A1-A2 scenario s Sc e n a r io s vo o r k l ima a t ve r a n d e r in g in V la a n d e r e n Klimaatmodellen genereren de impact van scenario s Klimaatmodellen beschrijven de belangrijkste processen van het globale klimaatsysteem. De klimaatmodellen worden in de context van studies naar de invloed van klimaatverandering gebruikt om schattingen over de toekomstige veranderingen in de uitstoot aan broeikasgassen door te rekenen naar hun invloed op het globale klimaatsysteem. Hoewel de onzekerheden groot blijven, neemt de gedetailleerdheid van de klimaatmodellen continu toe (Willems et al., 2009). Omwille van de grofschaligheid van de resultaten en de grote onzekerheden, kunnen simulatieresultaten met de klimaatmodellen echter niet rechtstreeks gebruikt worden voor hydrologische- en andere impactanalyse van klimaatverandering (Willems et al., 2009). Daarom wordt bij voorkeur met een set aan scenario s gewerkt, die een representatief beeld geeft van de mogelijke variatie aan impactresultaten. Bovendien dient er een neerschaling te gebeuren, samen met een statistische correctie op basis van historische meetgegevens (Baguis et al., 2008), omdat de impacts van klimaatverandering regionaal zeer variabel zijn. Men moet dus goed opletten bij het gebruik van voorspellingen die op een Europese ruimtelijke schaal zijn afgeleid. Slechts vrij recent zijn er voor een aantal fysische parameters dergelijke studies uitgevoerd en resultaten beschikbaar op het geografisch niveau van Vlaanderen. Deze resultaten zijn ook reeds afgetoetst met bevindingen in Nederland (Demarée et al., 2009) waarbij globaal dezelfde voorspellingen van evoluties werden uitgevoerd. Wellicht zullen in de periode deze voorspellingen kunnen verfijnd worden, als de IPCC gedreven klimaatsimulaties met de mondiale klimaatmodellen zullen geactualiseerd worden (Demarée et al., 2009). In de volgende paragrafen worden een aantal resultaten verder toegelicht. Voor meer informatie wordt verwezen naar de uitgebreide referentielijst van dit rapport in het algemeen en het Hoofdstuk 11 Klimaatverandering en Waterhuishouding uit de Milieuverkenning 2030 (Brouwers et al., 2009) en het bijhorende wetenschappelijk rapport (Willems et al., 2009) in het bijzonder, beiden beschikbaar via Temperatuur Gemiddelde temperatuur Recentelijk bleek dat de opwarming in West Europa de afgelopen vijftig jaren twee keer zo groot is geweest als de mondiale opwarming (Van Oldenborgh et al., 2009). Algemeen kan men stellen dat door klimaatverandering de gemiddelde temperatuur in Vlaanderen toeneemt (zie ook Figuur 1-1) in zowel de winter als de zomer (Willems et al., 2009). Alle Vlaamse klimaatscenario s wijzen eenduidig op een stijging van de omgevingstemperatuur, bijvoorbeeld met 1,5 C à 4,4 C voor de winter en met 2,4 C à 7,2 C voor de zomer (Brouwers et al, 2009; Willems et al, 2009). De voorspelde veranderingen in maandgemiddelde temperatuur zijn voor Ukkel terug te vinden in Figuur 3-3. Ze zijn gebaseerd op alle beschouwde simulaties met regionale klimaatmodellen, o.m. in het project CCI-HYDR (Ntegeka et al., 2008; Baguis et al., 2009; Demarée et al., 2009) en vermeld in Milieuverkenning 2030 en Natuurverkenning De veranderingen in temperatuur zijn in de figuren weergegeven voor de CCI-HYDR hoog-, midden, en laag-klimaatscenario s (tot 2100), en dit voor elke maand van het jaar: I/RA/11356/10.002/RDS pagina 15

27 Het nat klimaatscenario (een hoog scenario) leidt tot de grootste toename van neerslagdebiet dat oppervlakkig afstroomt, hoogwater langs rivieren, overstromingen, bodemvocht- en grondwaterstanden in de winter. Het droog klimaatscenario (een laag scenario) leidt tot de grootste problemen met laagwater en lage grondwaterstanden tijdens droge zomerperiodes. In de lente kunnen wel nog iets hogere grondwaterstanden voorkomen. Het gematigd klimaatscenario (een midden scenario) leidt tot gematigde resultaten, voor zowel hoog- als laagwater en zowel natte als droge periodes (Brouwers et al, 2009; Willems et al, 2009b). Figuur 3-3 Toename in maandgemiddelde temperatuur te Ukkel volgens de 3 CCI-HYDR klimaatscenario s voor de scenarioperiode (Brouwers et al, 2009; Willems et al, 2009) Er wordt in een sterke toename in de temperatuur tegen het einde van deze eeuw waargenomen. De toename treedt op voor elk seizoen, maar is sterker tijdens de zomermaanden. In het hoogklimaatscenario wordt voor augustus ongeveer 9 C temperatuurstijging voorspeld! Door de onzekerheid varieert in augustus de voorspelde temperatuursstijging van 2,8 tot 8,9 C. In het huidige klimaat is de gemiddelde temperatuur in de zomer aan de kust lager dan meer landinwaarts. In de winter is het omgekeerde het geval. Het verschil tussen de minimumtemperatuur en de maximumtemperatuur op een dag is aan de kust geringer dan meer landinwaarts. In steden is het gemiddeld wat warmer dan op het omringende platteland ( urban heat island effect ). Deze patronen zullen in de toekomst blijven bestaan (Demarée et al., 2009) Extremen Een ander interessant aspect van de invloed van de klimaatverandering op de temperatuur is de verandering van de extremen (de meest warme of meest koude dagen) (Willems et al., 2009). Trendanalyse geeft een significante stijging aan van het jaarlijks aantal hittegolven rond het midden van de jaren 1990, waarbij wordt opgemerkt dat hittegolven ook frequenter waren tijdens de jaren 1940 (KMI, 2009). Daarom werden de temperatuurstoenamen ook voorspeld voor de 10 % en 90 %- percentielwaarden. Dit zijn waarden die overeen komen met de 10 % koudste dag en de 10 % warmste dag. Ze zijn in Figuur 3-4 geplot voor de 10 %-percentielwaarde van de maandgemiddelde temperatuur en in Figuur 3-5 voor de 90 %-percentielwaarde van de maandgemiddelde temperatuur. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 16

28 Fig u u r 3-4 To e n a me ( i n C ) i n d e 1 0 % p e r c e n t ie lw a a r d e ( 1 0 % k o u d s te d a g e n ) v a n d e ma a n d g e mid d e l d e te mp e r a tu u r i n U k k e l v o lg e n s d e 3 C C -H I YD R k li ma a ts c e n a r io s v o o r d e s c e n a r io p e r io d e t. o. v. d e r e fe r e n tie p e r io d e ( W il le ms e t a l., ) Fig u u r 3-5 To e n a me ( i n C ) i n d e 9 0 % p e r c e n t ie lw a a r d e ( 1 0 % w a r ms te d a g e n ) v a n d e ma a n d g e mi d d e ld e te mp e r a tu u r in U k k e l v o l g e n s d e 3 C C -H I YD R k li ma a ts c e n a r io s v o o r d e s c e n a r io p e r io d e t. o.v. d e r e fe r e n t ie p e r io d e ( W i l le ms e t a l., ) Zoals voor de maandgemiddelde temperatuur wordt ook een duidelijke stijging in de extremere temperaturen waargenomen. Voor de 10 %-percentielwaarde (als maat voor de 10 % koudste dagen) wordt de sterkste stijging waargenomen voor de winter en de herfst. Het gevolg van deze stijging is een drastische daling in het aantal vorstdagen. Ook voor de 90 %-percentielwaarde (10 % warmste dagen) wordt de sterkste stijging voor de zomer gevonden. Dit laatste betekent dat in de zomer heel wat meer erg warme dagen zouden voorkomen tegen het eind van de 21 e eeuw dan in de periode I/RA/11356/10.002/RDS pagina 17

29 In het huidige klimaat is het aantal tropische dagen, zomerse dagen en het aantal warme dagen aan de kust kleiner dan meer in het binnenland. Hetzelfde geldt voor aantal vorstdagen en ijsdagen. Als gevolg van de overheersende zuidwestenwind is de temperatuur langs de kust in de winter wat hoger dan meer landinwaarts, en in de zomer wat lager dan landinwaarts. Als gevolg hiervan is het aantal warme, zomerse en tropische dagen langs de kust lager dan landinwaarts, en het aantal vorstdagen is daardoor langs de kust lager dan meer landinwaarts. IJsdagen, waarbij het de hele dag vriest, treden vooral op bij noorden- tot oostenwinden, waardoor het land-zee-effect minder duidelijk is. Deze ruimtelijke patronen zullen in de toekomst blijven bestaan (Demarée et al., 2009) Neerslag Gemiddelde neerslag Jaarlijks wordt ongeveer 700 mm tot bijna 900 mm neerslag opgemeten. Over het ganse Belgische grondgebied gezien nemen deze hoeveelheden toe vanaf de kust (Demarée et al., 2009). De totale neerslaghoeveelheden worden onder invloed van de klimaatverandering waarschijnlijk kleiner. Fig u u r 3-6 P e r tu r b a t ie fa c to r (-) v o o r d e ma a n d g e mid d e l d e n e e r s la g in U k k e l v o lg e n s d e 3 C C I-H YD R k li ma a ts c e n a r io s,r e fe r e n ti e p e r io d e to t s c e n a r io p e r io d e ( W ill e ms e t a l., ) De perturbatiefactor drukt de relatieve verandering uit van de neerslagwaarde in een bepaald scenario ten opzichte van de waarde in de referentieperiode Uit Figuur 3-6 wordt snel duidelijk dat de neerslagpatronen opschuiven richting drogere zomers. De sterkste daling in zomerneerslag wordt gevonden voor het laag klimaatscenario en de maand augustus (8 tot 76 % daling). De neerslag neemt toe in de winter. Voor de maand januari wordt de sterkste neerslagtoename verwacht (van nauwelijks verandering bij het laag klimaatscenario tot een toename met 64 % bij het hoog klimaatscenario). In Tabel 3.2 vindt men de temperatuurtoename en perturbatie van de neerslag per maand voor de drie scenario s. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 18

30 Ta b e l 3.2 Te mp e r a tu u r to e n a me in d e m a a n d g e mid d e l d e te mp e r a tu u r e n p e r t u r b a ti e f a c to r e n v o o r d e ma a n d g e mi d d e ld e n e e r s la g in U k k e l v o l g e n s d e 3 C C -HYDR I r e g io n a lek l i ma a ts c e n a r io s ( r e fe r e n t ie p e r i o d e to t d e s c e n a r io p e r io d e ) (Willems et al., 2009) Aan het eind van de lente en het begin van de zomer (april - juni) is de huidige gemiddelde neerslag langs de kust geringer dan landinwaarts (Demarée et al., 2009). Er wordt voorspeld dat door de klimaatverandering de neerslagverandering in de kuststrook 10 % hoger zal liggen dan in het binnenland (Willems et al., 2009). Voor de zomerperiode betekent dit dat de neerslagdaling er minder sterk is (toekomstig klimaat ligt dichter bij het huidig klimaat). Aan het eind van de zomer en in de herfst is het patroon net omgekeerd op dit moment: de kust ontvangt meer neerslag dan het binnenland (Demarée et al., 2009). In de winterperiode zal de klimaatverandering zorgen, via een bijkomende neerslagtoename met 10 %, voor een sterkere vernatting van de kuststrook (Willems et al., 2009) Extremen Voor problemen zoals overstromingen of droogte zijn de extreme situaties (hevige neerslag of langdurige perioden zonder neerslag) van groter belang dan verschuivingen in de gemiddelde neerslag. In Vlaanderen zijn er weinig geografische verschillen in het extreme neerslagklimaat. Zo bedraagt de honderdjarige terugkeerperiode voor de extremen te Ukkel ongeveer 40 mm voor de aggregatietijd van 60 minuten en ongeveer 70 mm voor de aggregatietijd van 1440 minuten of één etmaal. Door de klimaatverandering zullen de hevige zomeronweders extremer worden en zich vaker voordoen. Wat betreft de extreme regenbuien in de winter wordt zelfs nu al statistisch vastgesteld dat er zich een toename manifesteert van het aantal en de grootte van de winterbuien. De voorspellingen voor deze extreme situaties hebben een grotere onzekerheid dan de voorspellingen voor de gemiddelde situaties. Meer informatie over de evolutie van extreme neerslag vindt men in (Ntegeka et al., 2008) Wind Berekeningen voor zowel het nat, het gematigd als het droog klimaatscenario tonen een toename van de gemiddelde windsnelheid tijdens de wintermaanden (Willems et al., 2009). De windsnelheid zou vergeleken met de referentieperiode systematisch 10 à 20 % hoger liggen tegen het einde van de 21e eeuw. De resultaten voor de zomermaanden leveren geen eenduidig beeld op (Brouwers et al, 2009; Willems et al, 2009). Verder onderzoek is vereist gedurende de volgende jaren om de impact van klimaatverandering op windkarakteristieken nauwkeuriger in kaart te brengen. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 19

31 Fig u u r 3-7 CCI-H YD R g e b a s e e r d e k li ma a ts c e n a r io s v o o rma a n d g e m id d e ld e w in d s n e lh e id i n U k k e l in d e s c e n a r io p e r io d e ( W i lle ms e t a l., ) In het huidige klimaat is de gemiddelde windsnelheid in alle seizoenen aan de kust het grootst en neemt landinwaarts af. In de winter (december - februari) is de gemiddelde windsnelheid het hoogst, en in de zomer (juni - augustus) het laagst. Dit patroon zal in de toekomst blijven bestaan (Demarée et al., 2009) Andere primaire effecten van klimaatverandering Verdamping Aan de kust is actueel de jaarlijkse potentiële verdamping hoger dan meer landinwaarts (Demarée et al., 2009). Tengevolge van door de klimaatverandering geïnduceerde verschillen in neerslag en temperatuur zal ook de verdamping onderhevig zijn aan veranderingen. De gemiddelde temperatuurstoename zal een overheersende invloed hebben waardoor de hoeveelheid verdamping zal toenemen, zowel in de winter als in de zomer (Van Steertegem, 2009). In februari zou de stijging in verdamping kunnen oplopen tot 37 %, in augustus zelfs tot 73 %. Een uitgebreidere weergave van beschikbare scenario s vindt men in (Ntegeka et al., 2008) Zeespiegelstijging Het zeeniveau in Oostende is sinds 1927 met gemiddeld 1,69 mm/jaar gestegen. Die stijging sluit nauw aan bij het mondiale gemiddelde dat het IPCC afleidde voor de 20e eeuw (1,7 mm/jaar). Later opgestarte meetreeksen aan de Vlaamse kust laten nog hogere waarden optekenen, wat duidt op een versnelling van de zeespiegelstijging (Van Steertegem, 2009). Extrapolatie van de historische trend levert voor de Vlaamse kust, afhankelijk van de toegepaste relaties, een verdere zeespiegelstijging op met 20 cm tot 200 cm voor de periode (zie Figuur 3-8). De analyse van historische zeespiegelstijging en voorspellingen was bron van onderzoek in het Climar-project (Van den Eynde et al., 2008). I/RA/11356/10.002/RDS pagina 20

32 Fig u u r 3-8 Ex t r a p o la t ie n a a rmo g e l ijk e z e e s p ie g e ls t i jg in g in d e p e r io d e (V a n S te e r te g e m, , n a a r V a n d e n Ey n d e e t a l., ) Zeewatertemperatuur De temperatuur van het zeewater is een cruciale parameter. De oceanen hebben bijvoorbeeld een enorme capaciteit om warmte op te slaan. De temperatuur van het zeewater is op zich een gevolg van klimatologische, meteorologische en topografische parameters waardoor voorspellingen zeer moeilijk zijn. De historisch vastgestelde stijging in de Noordzee dichtst bij de Vlaamse Kust bedraagt actueel ongeveer 0,034 C per jaar of 3,4 C per eeuw. Er zijn nog geen scenario s berekend voor de periode tot 2100 maar in het Climar-project gaat men uit van stijgingen tussen 2 C en 3,5 C in 2100 (Van den Eynde et al., 2008) Andere parameters Voor relatieve luchtvochtigheid, zonnestraling, windrichting, zijn er nog geen voorspellingen op basis van scenario s uitgewerkt (Demarée et al., 2009). Ook over stormintensiteit, saliniteit, waterkwaliteit, etc. werden geen beschikbare scenario s teruggevonden. In (Van Steertegem et al., 2009) zijn er aantal beschrijvende scenario s uitgewerkt voor water- en luchtkwaliteit Scenario s voor de verschillende tijdsschalen Uit de bovenstaande beschrijving van de verschillende scenario s blijkt dat bijna uitsluitend voorspellingen worden gedaan voor het jaar 2100 of de klimatologische periode Ook al is het verloop in de tijd van deze parameters het gevolg van een meestal niet-lineair verlopend complex fysisch proces, kan men vereenvoudigd terugvallen op een lineair verloop als benadering voor het schatten van % of absolute veranderingen van parameters in het jaar 2030 of In bepaalde gevallen (vb. voor een aantal mariene parameters in het Climar project, Van den Eynde et al., 2008) worden ook cijfers voor 2050 naar voor geschoven. Terugschalen naar 2014 (eind huidige regeerperiode) of 2020 (huidige tijdshorizon klimaatbeleid na Kyoto) is weinig relevant gezien klimaateffecten zich nog niet significant zullen manifesteren op deze tijdshorizon. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 21

33 3. 4. Verwachte evolutie van socio-e c o n o m is c h e va r ia b e le n i n Vla a n d e r e n Belang van een sociaal-economische verkenning H e t is i n a c c u r a a t o m t o e k o ms t ig e k w e ts b a a r h e id e n k e l e n a lle e n te b e a r s e n o p k lim a a t s c e n a r io s, ve r a n d e r i n g e n in d e s o c io-e c o n o mis c h e c o n d it ie s k u n n e n e e n d o min a n t e f fe c t h e b b e n o p d e ma n ie r w a a r o p k w e t s b a a r h e i d z a l ve r a n d e r e n ( R ib e ir o e t a l., ).Oo k vo o r d e s o c ia a l-e c o n o mis c h e ve r a n d e r i n g e n in d e to e k o ms t z a l me n s c e n a r io s moe te n u i tw e r k e n (Fig u u r 3-9) a ls i n s tr u me n t o m d e va r ia tie in e n d e imp a c t va n d iv e r s e d e mo g r a f is c h e e n e c o n o mis c h e v e r a n d e r i n g e n in r e k e n i n g t e b r e n g. e n Fig u u r 3-9 S o c i o-e c o n o mis c h e s c e n a r io s v e r s u s k li ma a ts c e n a r io s ( To l, ) Te r w ij l d e n o o d z a a k va n h e t in c o r p o r e r e n va n d e ma a ts c h a p p ij ( v i a h e t b e g r o te n va n d e k w e ts b a a r h e id van diezelfde maatschappij en het begrot e n va n d e a d a p tie ve c a p a c i te i t) i n tu s s e n vo l le d ig o n d e r k e n d w o r d t, s ta a t me n o o k in a n d e r e l a n d e n - n o g n ie t ve r me t h e t e f fe c tie f g e b r u ik e n va n d i t c o n c e p t e n b e r e k e n e n va n d e in vl o e d va n d e s o c i o-e c o n o m is c h e ve r a n d e r i n g e n in d e d i ve r s e s c h a k e ls va n h e t o n d e r z o e k r o n d k lima a t ve r a n d e r in g e na d a p t a t ie : d e e vo lu tie va n s o c io-e c o n o m is c h e va r ia b e l e n z a l z o w e l in g r i jp e n in d e e f fe c t e n v a n k lima a t ve r a n d e r in g, d e k w e ts b a a r h e id ve, e r k r a c h t, a a n p a s s in g s ve r m o g e n, d e potentiële maatregelen als de geschikte adaptatie s t r a t e g i e.ee n in te r e s s a n t lo p e n d p r o j e c t me t fo c u s o p k w e ts b a a r h e i d, ve e r k r a c h t e n a a n p a s s i n g s ve r m o g e n i s Fr e e ma n (h t t p : / / w w w. c m c c. i t / f r e e m a ). n / Bovendien is het voorspellen van socio -e c o n o mis c h e v e r a n d e r i n g e n ge e n s in e c u r e o md a t z e h e t g e vo lg z ijn v a n e e n h e e l c o mp le xe s e t a a n d r ij ve n d e k r a c h t e n. D e r e c e n te f in a n c ië l e c r is is b ij vo o r b e e ld h e e f t n o g ma a ls a a n g e t o o n d d a t o n ve r w a c h te g e b e u r te n is s e n me t e e n e n o r m e f fe c t o p d e s o c io-e c o n o mis c h e w e r e ld to e s ta n d z ic h k u n ne n v o o r d o e n e n mo e i li jk to t n i e t k u n n e n vo o r s p e ld w o r d e n Bo. ve n d ie n z o r g t h e t e vo lu tie p a r a d i g ma via d e p e r c e p t ie va n e e n g e l e id e l ijk e e vo lu ti e va n h e t w e r e ld b e e ld e r vo o r d a t me n z e e r moeilijk discontinuïteiten zal integreren in socio -e c o n o mis c h e p r o g n o s es ( Va n D r u n e n, ). D e S R E S w e r e ld b e e ld e n g e ve n w e in ig c o n c r e te h o u va s t o m a a n imp a c tb e o o r d e lin g te d o e n ( Va n D r u n e n, ). Be s c h ik b a r e s o c io-e c o n o mis c h e p r o g n o s e s s la a n o p e e n ve e l k o r te r e t ij d s s c h a a l d a n d e klimaatveranderingsscenario s. In de vol g e n d e p a r a g r a f e n w o r d t d u id e li jk d a t d e m e e s te p r o g n o s e s to t h e t ja a r ta l g a a n, in e e n a a n ta l g e va ll e n w o r d e n e r vo o r s p e ll in g e n g e d a a n to t e n In 0. N e d e r la n d b ij vo o r b e e ld g a a n d e W L O-s c e n a r io s to t h e t ja a r t a l Er z i jn g e e n s o c io-e c o n o mis ch e p r o g n o s e s to t h e t ja a r o p h e t s c h a a l n i ve a u V la an d e r e n, o p d e z e ti jd s s c h a a l k a nme n te r u g va lle n o pb e s c h r ij ve n d e mo n d i a le w e r e ld b e e ld e n z o a ls d e SR ES-s c e n a r io s. Net zoals voor de klimaatveranderingsscenario s kan men voor de socio -e c o n o mis c h e e v o lu t ie d i ve r s e s c e n a r io s vo o r o p s te ll e n. T e r w ij l me n in s o mmig e la n d e n e xp e r im e n te e r t me t v i e r s c e n a r io s ( va n u i t d e S R E S -a a n p a k ), s te ll e n w e vo o r o p z ijn m in s t tw e e s c e n a r io s b te e k ijk e n : Een meest waarschijnlijk o f g e mi d d e l ds c e n a r io : g e b a s e e r d o p d e me e s t p l a u s ib e le e vo lu t ie v a n d e r e le va n te s o c io-e c o n o mis c h e in d ic a to r e n ; z e k e r vo o r d e e e r s te c yc l i va n a d a p ta t ie b e l e id ve r d ie n t h e t d e vo o r k e u r o m h e t me e s t r e a lis tis c h s c e n a r io te h a n te r e n in b e o o r d e l in g e n va n k lima a t e f fe c te n ;a ls e r s le c h ts 1 s c e n a r io wo r d t vo o r s p e ld, v e r w i js t m e n in fe i te n a a r e e n d e r g e l i jk g e mid d e l d s c e n a r io. Ee n w o r s t c a s e s c e n a r io : d e o n tw ik k e lin g va n d e s o c io-e c o n o mis c h e ma a t s c h a p p ij me t d e me e s t n e f a s te g e vo lg e n vo o r e e n b e p a a l d b e le i d s ve ld ; d it is z e k e r r e le va n t v o o r b e le id s o e fe n i n g e n o p la n g e r e t ij d s s c h a a l; d a a r b ij mo e t me n w e l a a n d a c h t h e b b e n vo o r e e n ju i s te I/RA/11356/10.002/RDS pagina 22

34 in s c h a tt in g v a n d e me e s t n e g a t ie ve e vo lu tie va n e e n s o c -e io c o n o mis c h e p a r a me te r ( v b. in b e p a a l d e g e v a lle n z a l e e n d e mo g r a fis c h e to e n a me me e r s c h a d e ve r o o r z a k e n te r w ij l a in n d e r e g e va ll e n d i t n e t me e r k a n s e n z a l c r e ë r e n ) Scenario s voor 2030 Het Federaal Planbureau heeft voor de Milieuverkenning 2030 eenduidige groeiverwachtingen uitgewerkt vo o r e e n a a n ta l s o c ia le, e c o n o mis c h e e n r u i m te l ijk e in d ic a to r e n, in h o o f d z a a k to t h e t ja a r ta l (Hertveldt et al, ). Ee n a a n t a l c o n c l u s ie s u i t d e z e d o c u me n te n w o r d e n h ie r o n d e r w e e r g e g e ve n. Ee n in te r e s s a n te b r o n va n ve r g e li jk i n g z i j n d e N e d e r la n d s ew L O -s c e n a r io s u i tg e w e r k t o p e e n g e o g r a fis c h r e g io n a le s c h a a l to t h e t ja a r ta l ( W L O, ). D e mo g r a fis c h e e vo lu tie s D e b e vo lk in g in Vla a n d e r e n z a l g r o e ie n me t o n g e ve e r 1 2 %, vo o r a l h e t r e s u lt a a t va n i mm ig r a t ie e n e e n tijdelijk verhoogd geboortecijfer. D e s te r k s te s t ijg in g d o e t z ic h vo o r to t , d a a r n a tr e e d t e r e e n te r u g v a l o p. D e ve r g r ij z in g e n d e o n tg r o e n in g z e t t e n z ic h d u id e l ijk d o o r. D e g e z in s v e r d u n n i n g h o u d t e ve n e e n s a a n. I n T a b e l 3.3 v in d t me n d e b e la n g r i jk s t e d e mo g r a f is c h e vo o r s p e l l in g s d a ta. D a t a z ijn b e s c h i k b a a r p e r a r r o n d is s e m e n t, le e f ti jd e n g e s la c h. t D e g e d e t a il le e r d e i n f o r ma tie is te r u g te v i n d e n o p h t tp : //w w w.m il ie u r a p p o r t.b e / n l /p u b lic a t ie s / mil ie u ve r k e n n -2 in 0 g 3 0 /k e r n s e t-m il ie u ve r k e n n in g / Tabel 3.3 Demografische prognoses (verwerking van Hertveld et al, 2009 ). I n d i ca to r ( % st i j g i n g ) A a ngro e i in a a nt a l pe rs on e n (p e r ja a r) ,4 6 % p e r ja a r g e mid d e l d, 1 2, 3 % o f in t o ta a l Aandeel in de totale bevolking ( i n % ) ja a r ja a r ja a r To ta a l S t a t u u t ( i n % ) St u d e n te n W e r k e n d e n In a c ti e v e n To ta a l Ge z ins t yp e ( % ) Al le e n s ta a n d e n z o n d e r k in d e r e n A le e n s ta a n d e n me t k in d e r e n Ko p p e ls z o n d e r k i n d e r e n Ko p p e ls me t k in d e r e n An d e r e To ta a l 2 0,0 5 7,3 2 2, ,6 4 3,7 3 4, ,0 5 0,1 3 0, ,9 4 3,1 3 7, , 2-1, 7 5 1,9 1 2,3 ( absolute verandering ) Ec o n o m is c h e p r o g n o s e s D e g e mid d e l d e ja a r li jk s e g r o e i va n h e t B BP b e d r a a g t o n g e ve e r 2 %. H e t b e la n g va n d e d i e n s te n s e c to r b li j ft t o e n e me n, te n n a d e le va n d e a g r a r i s c h e e n i n d u s tr i ë le s e c to r. D e w e r k g e le g e n h e id s g r o e i g e n r a a d vl a k k e n a f n a a r e n z a l in o n g e ve e r 1 5 % b o ve n h e t p e il v an l ig g e n. InTa b e l 3.4 vindt men e e n s a me n v a t tin g va n e e n a a n t a l k e r n d a ta vo o r e c o n o mis c h e o n tw i k k e lin g D. e z e d a t a h o u d e n n o g g e e n r e k e n in g m e t d e g e v o lg e n v a n d ef i n a n c i ë l e c r i s i s. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 23

35 Ta b e l 3.4 Ec o n o mis c h e p r o g n o s e s (v e r w e r k in g v a n H e r tv e l d e t a l, ) I n d i ca to r A a nde e l be d ri jf s t a k k e n in de b rut o t o e g e v o e g d e w a a r d e ( % ) la n d b o u w e n e r g ie ve r w e r k e n d e n ij ve r h e id b o u w h a n d e l e n h o r e c a ve r vo e r e n c o mmu n ic a t ie fi n a n c ië le d ie n s te n g e z o n d h e id s z o r g e n ma a ts c h a p p e l ijk e d ie n s t ve r le n in g o ve r ig e ma r k t d ie n s te n n i e t-ve r h a n d e l b a r e d ie n s te n To ta a l A a nde e l be d ri jf s t a k k e n in d e w erk ge le ge n he i d ( % ) la n d b o u w e n e r g ie ve r w e r k e n d e n ij ve r h e id b o u w h a n d e l e n h o r e c a ve r vo e r e n c o mmu n ic a t ie fi n a n c ië le d ie n s te n g e z o n d h e id s z o r g e n ma a ts c h a p p e l ijk e d ie n s t ve r le n in g o ve r ig e ma r k t d ie n s te n n i e t-ve r h a n d e l b a r e d ie n s te n To ta a l 1, 2 2, 9 1 7, 5, 0 1 3,5 8, 1 6, 4 6, 6 2 5,4 1 3, , 0 0, 7 1 4,2 5, 7 1 7,8 6, 9 3, 3 1 1,0 1 9,0 1 9, , 0 2, 5 1 5,2 6, 1 1 0,9 9, 1 7, 6 7, 4 2 8,0 1 2, , 1 0, 4 8, 7 5, 8 1 7,0 6, 8 2, 9 1 4,3 2 5,5 1 7, Vo o r la n d b o u w w e r d va n u i t VL M e e n a a n z e t g e g e ve n vo o r s c e n a r io-o n tw ik k e li n g d o o r h e t s c h e ts e n va n 4 ve r s c h i ll e n d e o n tw ik k e li n g s s c e n a r io s o f k w a li ta tie ve v e r h a a l li jn e n ( l a g e o f h o g e e n e r g ie p r i js, g lo b a le o f regionale marktwerking ) zonder de wenselijkheid f o h a a lb a a r h e id va n d e z e s c e n a r io s te ve r me ld e n ( Va n Bo c k s ta l e t a l., ). To e k o ms tig e r u im te-i n v u l l i n g Te r o n d e r s te u n in g va n d e p r o g n o s e s v o o r h e t m i lie u- e n n a t u u r b e le i d w e r d e n e e n a a n t a lbeleidss c e n a r io s to t u it g e w e r k t m.b. t. d e to e k o ms ti g e in v u l lin g va n d e r u i mte in V la a n d e r e n. D e b e la n g r ijk s te c o n c lu s ie s u it d e z e o e fe n in g w o r d e n h ie r o n d e r w e e r g e g e v e n. Ee n ge d e ta i ll e e r d e b e s p r e k in g v in d t ui n ( Go b in e t a l., ), h e t a c h te r g r o n d r a p p o r t L a n d g e b r u ik b i j d e Mi lie u ve r k e n n in g ( V 0 a n St e e r te g e m, ) e n d e N a tu u r v e r k e n n in g ( D u mo r t ie r e t a l., ). E e n b e la n g r ijk e k a n tte k e n in g b i j d e z e scenario-verkenning met gebruik van een ruimtelijk -d y n a mis c h mo d e l is d a t me n i s u itg e g a a n v a n d o o r h e t b e le id o p g e le g d e a r e a l e nb e tr e f fe n d e la n d b o u w, b o s en n a tu u r e n v a n 1 va s t s o c i o-e c o n o m is c h s c e n a r io. D o o r d e g r o e i va n d e b e vo lk in g e n d e e c o n o m ie i s e r me e r n o o d a a n r e s i d e n t ië le e n c o mme r c i ë le b e b o u w i n g. M e n ve r w a c h t e e n to e n a me va n d e ve r s t e e n d e r u im te tu s s e n 1 3 e n 1 7 %tu s s e n e n Bij de stu d ie s w e r d n a me li jk o n d e r s c h e id g e ma a k t tu s s e n e e n a a n ta l mi lie u b e l e id s s c e n a r io s ( o n a f h a n k e l i jk va n a d a p ta tie b e le id ) z o a ls e e n s c e n a r io g e b a s e e r d o p h u id ig b e le id e n e e n s c e n a r io w a a r b i j de Europese milieuverplichtingen worden gehaald. Dit loopt hand in a n h d m e t e e n to e n a me va n d e o p p e r vla k te-in n a me v o o r w o n e n& h a n d e l (s ti jg i n g me t 4-5 % t o t e e n w a a r d e va n 2 4 e n 2 5 % i n ) e n bedrijventerreinen(tussen 2 en 4 % toename ), en een afname van de ruimte-inname door de landbouw (e e n d a l in g m e t 5-6 % to t e e n w aa r d e r o n d 4 8 % in ). D i t b e te k e n t b i j vo o r b e e ld d a t o n g e v e e r 8 5 % I/RA/11356/10.002/RDS pagina 24

36 van de huidig planologisch gedefinieerde woonuitbreidingsgebieden al in 2015 zouden zijn aangesneden. D e o p p e r v la k t e vo o r n a tu u r&b o s b l ij f t i n o n g e ve e r o p h e tz e l fd e p e il a ls in ( o 5 n g e ve e r 1 7 %). Er z ij n o o k s e c u n d a ir e in d ic a to r e n a f g e le i d z o a ls d afd e i c h t i n gs g r a a d ( d e ve r h o u d in g va n d e o p p e r v la k te afgedichte bodem tot de totale oppervlakte binnen een landgebruikscategorie, d ) e v e r d ic h t in g ( a a n d e e l va n d e ve r s t e e n d e l a n d g e b r u ik s k la s s e n b in n e n e e n s t r a a l va n m)d e ve r s n i p p e r in g, I n fo r ma tie is vo o r h a n d e n o p h e t n i ve a u v a n e e n a d m in i s tr a tie f a r r o n d is s e me n t Scenario s over een langere tijdsschaal H e t Fe d e r a a l Pla n b u r e au v o e r d e e e n la n g e te r mi jn p r o je c tie u it vo o r d e mo g r a fis c h e p a r a me te r s t o t h e t ja a r , in h e t k a d e r va n e e n s tu d ie v o o r d e ve r g r ijz i n g s p r o b le m a t ie k ( F e d e r a a l Pl a n b u r e a u, ). Er z i jn p o g in g e n to t e x tr a p o la tie va n d e N e d e r l a n d s e W L O-s c e n a r i o s o p la n g e r et ij d s s c h a a l u i tg e vo e r d ( , ) ma a r d e z e e x tr a p o la tie s z i jnme t d e n o d ig e vo o r z ic h ti g h e i d te b e h a n d e l e n( Va n D r u n e n, ). Me e r i n f o r ma ti e o v e r d e N e d e r la n d s e s c e n a r io s vi n d t me n o w p w w.c li ma te s c e n a rio s.n l Uitwerken van relevante socio-economische scenario s per beleidsdomein In d e v o r ig e p a r a g r a fe n w e r d e e n s a me n va t te n d b e e ld g e s c h e ts t va n d e b e s c h ik b a r e d a ta ( va a k o p ti jd s s c h a a l ) o v e r s o c i o-e c o n o m is c h e p r o g n o s e s. D e z e in fo r ma t ie vo r m t e c h t er lo u te r d e b a s is vo o r h e t u i tw e r k e n va n r e le va n te s o c io-e c o n o m is c h e s c e n a r i o s vo o r e e n b e le i d s ve ld. Ee n e e r s te u i t d a g in g b e tr e ft h e t d e f in ië r e n va n d e d e m o g r a f is c h e, e c o n o mis c h e o f r u im te li jk e in d ic a to r e n d ie e e n r e la ti e z u lle n h e b b e n me t d e k l i m a a t e f f c e t e n : d e z e p a r a me te r s z u l le n b e p a le n in w e lk e ma t e h e t b e le id s v e ld d e e ff e c te n va n k li ma a t ve r a n d e r in g z a l v o e le n o f z u l le n d e te r m in e r e n h o e s n e l e n ma k k e l ijk het beleidsdomein zich zal kunnen aanpassen aan de onvermijdelijke effecten van klimaatverandering. I n d e vo lg e n d e h o o f d s tu k k e n w o r d e n mo g e li jk e imp a c te n b e s c h r e ve n a ls h a n d va t n a a r d e d e t e r min a t ie va n d e z e r e le va n t e in d ic a to r e n. D it k a n b e te k e n e n d a t b e s c h ik b a r e in d ic a to r e n mo e te n g e d e ta il le e r d w o r d e n. H i e r b ij k a n h e t b i jv o o r b e e ld g a a n o m e e n me e r g ed e ta i lle e r d e e c o n o mis c h e p r o g n o s e vo o r e e n b e p a a ld e s p e c if ie k e b e d r ij fs t a k. Ee n a n d e r v o o r b e e ld is h e t ve r fi j n e n va n b e p a a ld e i n f o r ma ti e vo o r e e n b e p a a ld g e o g r a fi s c h d e e lg e b ie d. Eventueel veroorzaakt dit de nood aan de ontwikkeling van een prognose voor e n s p e c if ie k e i n d ic a to r d ie o p d i t o g e n b l i k n o g n ie t v o o r h a n d e n is. Ee n tw e e d e u it d a g i n g o m va t z e k e r d e n o o d to t e x tr a p o la tie v a n b e s t a a n d e p r o g n o s e s. D a a r b i j mo e t me n z e k e r in h e t a c h te r h o o f d h o u d e n d a t d e b e s c h ik b a r e in f o r ma tie a l p r o g n o s e s z i jn e n g e e n g e c o n tr o le e r d e d a ta. I n fu n c ti e v a n d e s p e c if ie k e in d ic a t o r k a n é é n v a n d e v o lg e n d e te c h n i e k e n h e t me e s t a a n g e w e z e n z i j n : ve r d e r z e t te n v a n e e n tr e n d g e h a n t e e r d vo o r d e b e s c h ik b a r e p r o g n o s e, c o r r e la tie m e t e e n a n d e r e in d ic a to r w a a r vo o r w e l e e n la n g e te r m n ij p r o g n o s e b e s c h ik b a a r i s, n e e r s c h a le n va n in fo r ma t ie d ie b e s c h ik b a a r i s o p mo n d ia a l o f Eu r o p e e s n i ve a u, e xp e r t j u d g me n t,. Te n s lo t te k a n h e t o o k n u tt ig z ijn o m n a t e d e n k e n o v e r s te r k b e p a le n d e e vo l u t ie s v a n u i t h e t b e le id o f va n u i t e e n s e c to r d ie e e n d uid e li jk e in vl o e d z u lle n h e b b e n o p d e o n t w ik k e lin g va n d e r e le va n t e s o - c io e c o n o mis c h e in d ic a to r. Z o z a l b ij vo o r b e e ld i n b e p a a ld e va g lle n r e e d s e e n la n g e te r mi j nb e l e i d z i j n uitgestippeld waardoor een bevolkingsmigratie wordt veroorzaakt of waardoor een econ m is c h e s e c t o r g e vo e l ig e w ijz in g e n z a l o n d e r g a a n. Sp e c i a le a a n d a c h t is n o d ig vo o r h e t o p tr e d e n va n d is c o n t in u ï te it e n in d e n a b ije t o e k o ms t d ie e e n g e l e id e l ij k e e vo lu ti e va n h e t s o -e c i c o n o m is c h b e e ld g r o n d ig k u n n e n ve r s to r e n ( Va n D r u n e n, ). H e t s p r ee k t v o o r z ic h d a t b ij d e o n tw ik k e lin g va n d e z e s o c io -e c o n o mis c h e s c e n a r io s d e b e s c h ik b a r e r a p p o r ta g e s o ve r d e l a n g e te r mi jn vis ie s va n e lk b e le i d s d o me in, d e a a n w e z i g e k e n n is b i n n e n e lk b e le id s v e ld e n b i j d e r e le va n te b e l a n g e n g r o e p e n v a n g r o o t b e l a n g is. Ee n d is c u s s ie o ve r d e te w e e r h o u d e n s o c io-e c o n o m is c h e s c e n a r i o s t ij d e n s (e e n ) w e r k ve r g a d e r in g( e n ) z a l h ie r b i j e e n n u t tig in s tr u me n t z i j n. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 25

37 Goed voorbeeld Bepalen van sociale effecten van het hoger risico op overstromingen t e n g e v o lge van klimaatverandering h et A D APT p r o j e ct. In het ADAPT project werd een methodologie ont wikkeld voor het begroten van de sociale effecten tengevolge van overstromingen en tengevolge van de maatregelen tegen overstromingen. De methodologie werd toegepast op t wee gevalstudies, 1 in Vlaanderen (bekken van de Dender) en 1 in Wallonië (bekken van de Ourthe) waarbij de impact van klimaatverandering in rekening wer d gebracht. Om het toekomstige sociale effect te kunnen begroten, werden specifieke trends uitgewerkt voor de bevolkingsgroei, het % buitenlanders, het % eenoudergezinnen en het % ouderen in de potentieel getroffen zones, omdat vooral deze indicatoren de sociale k wetsbaarheid in de toekomst bepalen. Een eerste belangrijk sociaal effect is de impact van overstroming op de gezondheid, gaande van fatale gevolgen tot diaree, verkoudheid, g r i e p en huidirritaties door vervuild water. Maar o v e r s t r o m i n g s s l a c h t o f f e r s k r i j ok g e n bijna o allemaal te maken met mentale problemen, zoals stress door de chaos, angst voor een nieuwe overstroming en trauma en depressie. Daarnaast is een overstroming voor velen een financiële ramp. De ervaring van een overstroming kan ingrijpen op de risi coperceptie van de bevolking. Ook geven overstromingen gevoelens van onrechtvaardigheid. Slachtoffers stellen zich de vraag, waarom zij dit moesten meemaken,e t c. Een overzicht van het ADAPT project vindt men in (De Sutter et al., 2008). De methodologie over sociale effectbepaling wordt beschreven in (Coninx et al.,2007). De geïnteresseerde lezer wor dt eveneens ver wezen naar h ttp :/ / d e v. u l b. a c. b e/ c e e s e/ A D APT / h o m e. p h p. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 26

38 3. 5. I m p a c t e nv a n k l i m a a tve r a n d e r in g Overzicht van de impacten van klimaatverandering op de verschillende beleidsdomeinen In 3.3 s c e n a r io s v o o r k lim a a tv e r a n d e r in g in Vl a a n d e r e n e n 3.4 ve r w a c h te e vo lu t ie v a n s o -c io e c o n o mis c h e va r ia b e le n w o r d e n e n e r z ij d s d e p r i ma ir e f ys is c h e f f e c te n b e s c h r e ve n d ie in Vla a n d e r e n o p o n s a fk o m e n, a n d e r z i jd s d e ve r w a c h te e v o lu tie va n h e t ma a ts c h a p p e l ijk b e e ld d e v o lg e n d e d e c a d e n. D e u it d a g in g i s o m d e z e in f o r ma tie o m t e z e t te n in h e t b e s c h r ij ve n v a n d e d i ve r s e s e c u n d a ir e i mp a c t e n o p d e d i ve r s e b e le i d s ve ld e n. D i t z i jn d e i mp a c t e n z o a l s z e z u lle n w o r d e n a a n g e v o e ld te n g e vo l g e va n h e t in w e r k e n va n ( va a k e e n c o mb in a t ie va n ) f ys is c h e e f fe c te n o p d e k w e ts b a a r h e id va n d a t d e e l va n d e maatschappij waarover een beleidsveld zich buigt. Het gaat hier meest a l n ie t o m e e n é é n-o p -é é n r e la t ie ma a r o mw i ll e va n d e e e n vo u d va n vo o r s t e ll in g w o r d t d e imp a c te n p e r b e le id s d o m e in h i e r w e l g e r e la te e r d a a n e e n ( o ve r h e e r s e n d e ) v o r m va n fys is c h e i m p a c t.bo ve n d ie n s t a a t vo o r s o m mig e ve r me ld e p r ima ir e e f fe c te n o p d i t mo me n t n o g n ie t o n o ms to te li jk va s t d a t d i t e f fe c t z ic h z a l vo o r d o e n e n in w e lk e ma h t e t z ic h z a l v o o r d o e n. D e imp a c te n g e ve n d u s e e n r u ime r b e e ld va n p o t e n t ië l e g e va r e n o f k a n s e n. I n T a b e l 3.5 w o r d t e e n o ve r z ic h t g e g e ve n va n d e r e la tie s tu s s e n p r im a ir e e f fe c te n e n s e c u n d a ir e imp a c te n per relevant departement zoals gedefinieerd bij de Vlaamse Overheid. D e z e ta b e lle n z i jn a ls u i tg e w e r k t vo o r b e e l d b e d o e ld e n m o g e n n o g n i e t a s l v o l le d ig b e s c h o u w d w o r d e n. D e r e le v a n ti e va n d e d e p a r te me n te n is b e p a a ld v a n u i t h u n r o l i n h e a t d a p ta ti e b e le id :b e p a a ld e d e p a r t e me n te n o p d e e e r s te r i j zullen vanuit hun beleid pro-actief adaptatiemaatregelen moeten nemen. De niet -r e c h ts tr e e k s b e tr o k ke n d e p a r te me n te n z u ll e n s l e c h ts o p e e n s e c u n d a ir e ma n ie r b e tr o k k e n w o r d e n in d i t a d a p ta ti e b e l e id, b ij vo o r b e e ld o mw il le va n in t e r a c t ie me t b e le i d o f m a a tr e g e le n u i t e e n a n d e r d e p a r te m e n t o f o mw v il a le n g lo b a le b u d g e t ta ir e ve r s c h u i vi n g e n. P e r d e p a r te m e n t wor d t n o g e e n o p d e li n g g e ma a k t p e r b e le id s ve ld, in d ie n r e l e va n t. S o ms h e e f t e e n b e le id s v e ld b e tr e k k i n g o p me e r d e r e d e p a r t e me n te n e n is e e n p r a g ma tis c h e k e u z e g e m a a k t b ij d e o n d e r ve r d e lin g. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 27

39 Internationaal Vlaanderen (IV) Toerisme Ontwikkelingssamenwerking Tabel 3.5 De relaties tussen primair e effecten en secundaire impacten per beleidsdomein Stijging van de gemiddelde temperatuur Toename van toeristen en ruimer toeristisch seizoen, Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) Bedrijven Toename van droogte, hittegolven Problemen met waterbevoorrading & koeling Stijging van de zeespiegel Minder strand, Toename van de intensiteit van buien (neerslag, wind) Meer schade aan toeristische infrastructuur en strandafslag, De impacten doen zich voor in de landen waarmee samengewerkt wordt en vormen hier geen onderzoeksthema. Meer nood aan koeling en isolatie voor het proces en voor de werknemers Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) Volksgezondheid Landbouw en Visserij (LV) Daling van de productiviteit Impact op de werking van havens Meer schade aan bedrijfsgebouwen, logistiek, nood aan herlocalisatie Permanente of tijdelijke verandering in de vraag naar bepaalde goederen en diensten; grotere onzekerheid en uitstel van financiële investeringsbeslissingen, door innovatie worden nieuwe markten gecreëerd; Toename van vectorgebonden ziekten (Lyme), ziekten via de lucht (allergieën) en door verhoogde blootstelling (UV), daling van mortaliteit door koude, Toename van mortaliteit en ziekten door hittestress, Toename van mortaliteit, fysische letsels en psychische stress bij overstromingen, stormen, Landbouw Daling van de gewasproductie Verzilting van de polders Meer schade aan I/RA/11356/10.002/RDS pagina 28

40 Visserij Beleidsveld water (MOW en LNE) Water Stijging van de gemiddelde temperatuur Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) Natuur Toename van droogte, hittegolven Daling van de dierlijke productie verhoogde groeimogelijkheden voor zuiderse gewassen Sterke beïnvloeding van de visstocks door de stijgende zeewatemperatuur: verdwijnen van bestaande soorten, nieuwe soorten,. Meer evapotranspiratie, impact op waterkwaliteit (minder zuurstof) Verlenging van het groeiseizoen, verdwijnen huidige soorten, verschijnen nieuwe soorten, Toename waterschaarste en laagwaterproblematiek in waterlopen en waterwegen (transport, watervangen, ) impact op waterkwaliteit (minder verdunning); Moeilijker omstandigheden voor fauna & flora, permanente schade aan bossen, Stijging van de zeespiegel (zoute kwel) Groter risico op kusterosie en overstroming vanuit de zee, groter tijvenster voor de havens; nood aan verhogen haveninfra; minder afvoer voor regenrivieren; zoutindringing in kanalen en waterwegen Hogere grondwaterstanden (in de kustvlakte) Toename van de intensiteit van buien (neerslag, wind) gewassen door overstromingen, windstormen, bodemerosie, Minder visdagen, meer schade aan vloot Hoger risico op overstromingen vanuit rivieren, meer schade aan infrastructuur, verstoring van de sedimenthuishouding Nattere valleien met hogere potenties voor specifieke flora; I/RA/11356/10.002/RDS pagina 29

41 Energie Stijging van de gemiddelde temperatuur Afname van verbruik voor verwarming, toename van energieverbruik voor koeling, invloed op koelwatergebruik, Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) Infrastructuur Afname schade door koude (vb. strooizouten), grotere nood aan isolatie en koeling van gebouwen, Mobiliteit Afnemende hinder door vorst; Toename van droogte, hittegolven Sterker fluctuerend (meer pieken) energieverbruik, Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO) Ruimtelijke ordening Toename schade bij hitte (vb. smelten asfalt), Toenemende hinder door hitte Stijging van de zeespiegel Invloed op koelwatergebruik Toename van de intensiteit van buien (neerslag, wind) Meer schade aan hoogspanningsleidingen, windturbines, Toenemende schade aan infrastructuur & wegenis, Toenemende schade aan voertuigen & filehinder; Resultante van de effecten met ruimtelijke dimensie vanuit andere beleidsvelden; zowel impact op de ruimtevraag als het ruimte-aanbod; Woonbeleid Urban heat island effect Meer koeling en isolatie nodig; meer schade aan gebouwen door hitte, Onroerend erfgoed Impact op de diverse landschapsvormen Impact op het kustlandschap Meer schade aan gebouwen door wateroverlast, Toenemende schade aan monumenten I/RA/11356/10.002/RDS pagina 30

42 Vervolgens worden deze potentiële impacten uit bovenstaande tabel in een aantal paragrafen beschreven per beleidsdomein of beleidsveld. De uitdaging voor het Vlaamse Adaptatieplan zal erin bestaan deze impacten te begroten voor Vlaanderen. Zoals onderstaande paragrafen duidelijk zullen maken, staat men in Vlaanderen nog niet ver met de begroting van de impacten op de diverse beleidsvelden (met uitzondering van beleidsvelden zoals waterbeheer, natuur en landbouw). Kwantificering van de impacten moet uitgevoerd worden in een aantal te onderscheiden stappen: Elke sector (en haar subsectoren) wordt dan ook best uitvoerig beschreven: de intensiteit, de geografische locatie, sociaal-economische belang en de belangrijkste externe factoren die de sector aansturen, zijn maar enkele onderwerpen die in deze beschrijving van belang zullen zijn. Om dit te kunnen uitvoeren is een goed inzicht in de sector noodzakelijk. Vervolgens moeten indicatoren gedefinieerd en uitgewerkt worden. Een indicator is een variabele die de belangrijkste ecologische, sociale en economische effecten van klimaatverandering op de sector (of het beleidsveld) beschrijft en begroot. De indicator houdt in deze zowel rekening met het element in gevaar en met de kwetsbaarheid voor het specifieke effect van klimaatverandering. Indicatoren moeten in meer detail uitgewerkt worden naarmate het risico tengevolge van klimaatverandering groter is. Inspiratie kan zeker gezocht worden bij de indicatoren die gebruikt worden voor de huidige status van het beleidsveld te monitoren. Tenslotte kan voor de verschillende scenario s die gehanteerd worden voor zowel de klimaatverandering als voor de socio-economische evolutie een invulling gemaakt worden van de evolutie van de indicatoren. Door het evalueren van de trends voor alle indicatoren kan een totale inschatting gemaakt worden van de mogelijke evolutie van het beleidsveld in functie van de scenario s. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 31

43 Internationaal Vlaanderen (IV) Toerisme Toerisme is een sector bij uitstek die direct beïnvloed wordt door een verandering in de weersomstandigheden. Toeristen trekken vaak naar een bepaalde locatie omwille van het gemiddeld gunstige klimaat dat in een bepaalde streek heerst. Er is dus een directe relatie tussen de verandering in het klimaat en de socio-economische toestand van de sector toerisme. In de toeristische sector zijn er echter veel kleine en middelgrote ondernemingen actief. Hun zorgen zijn vooral gericht op de zeer korte termijn (Toerisme Vlaanderen, 2008). De meeste ondernemingen hebben daarom nog relatief weinig aandacht voor klimaatverandering, is ondanks de directe relatie met het klimaat. Een aantal ondernemingen besteden wel degelijk meer aandacht aan duurzaamheid. In de zomervakantiemaanden zal de gemiddelde temperatuur in de klassieke vakantiegebieden (vb. aan de Middellandse Zee) te hoog worden voor veel toeristen. In de meer gematigde gebieden zoals aan onze kust worden de omstandigheden echter wellicht gunstiger. Dit kan resulteren in een toename van het aantal buitenlandse toeristen en een toename van het aantal Belgen dat kiest voor vakanties in eigen land. Ook de omvang van het toeristisch seizoen kan toenemen doordat de voor toerisme gunstige klimaatomstandigheden over een gemiddeld grotere periode zullen voorkomen. Door zeespiegelstijging en eventueel hevigere stormen zal afslag van stranden en duinen toenemen. Ook de infrastructuur aan de kust kan lijden van verhoogde schade. Dit kan een economische impact op het kusttoerisme veroorzaken. Ook in het binnenland kan de stijging van stormen een rechtstreekse verhoging van schade veroorzaken en een impliciete daling van het toerisme veroorzaken. Door een toenemende waterschaarste in de zomer kunnen er beperkingen optreden voor waterrecreatie (vb. lage waterpeilen in (vis)vijvers, bevaarbaarheid van rivieren en meer oponthoud bij bruggen en sluizen). Er kan eveneens een tekort aan beschikbaar drinkwater optreden in bepaalde sterk toeristische gebieden zoals de kuststreek. Door de hogere temperatuur kunnen er vb. ook meer bacteriën in zwemvijvers problemen bezorgen. Om het comfort van de toeristen in de warmere zomermaanden te garanderen, zal er een grotere energienood zijn voor koeling. Dit kan voor pieken in de energievraag zorgen tijdens hittegolven, bovendien geconcentreerd in de toeristische zones. Er kan een afname van de zwemwaterkwaliteit optreden aan de zee en in binnenwateren, maar deze zal vermoedelijk niet opwegen tegen de aangenamer temperaturen (Klimaat voor Ruimte, 2006) Ontwikkelingssamenwerking Me n o n d e r s c h e id t d r ie s o o r te n i n t e r a c t i e tu s s e n o n t w ik k e linssamenwerking g en klimaatveranderingen ( Va n Yp e r s e e le, ): ( i ) d e imp a c t va n k l ima a t ve r a n d e r in g e n o p o n tw ik k e lin g s p r o je c te n ; ( i i ) d e imp a c t va n p r o je c te n o p d ek lim a a tv e r a n d e r in g e n ; ( i i i ) d e imp a c t va n p r o je c te n o p d e k w e ts b a a r h e id v a n b e vo lk in g s g r o e p e ne n /o f e c o s ys t e me n vo o r k lima a t ve r a n d e r in g e n. In d e b e s te m min g s la n d e n z a l k li ma a t ve r a n d e r in g v ia o ve r s tr o m in g e n, d r o o g t e, b o s b r a n d e n, ju is te e n imp a c t g e n e r e r e n o p d i e k w e ts b a r e g r o e p e n ( vb. b a s is g e z o n d h e i d v a n d e b e v o lk in g )e n s e c to r e n ( v b. la n d b o u w, e c o s ys t e me n) w a a r d e o n tw ik k e lin g s s a me n w e r k in gal tr a c h t ma a tr e g e l e n vo o r te o n tw ik k e le n. Ee n j u is te k e n n is v a n k l im a a t ve r a n d e r i n g e n h e t in r e k e n in g b r e n g e n va n k li ma a t ve r a n d e r in g b ij p r o je c te n is d a n o o k n o o d z a k e li jk. Kl i ma a tv e r a n d e r in g z a l d e n o o d a a n o n tw ik k e lin g s s a me n w e r k in g in d e z e la n d e n nog verhogen. De landelijkebevolkingen zijn immersomwille van hun afhankelijkheid van natuurlijke h u lp b r o n n e n z e e r k w e ts b a a r e n b o ve n d i e n d o o r h u n l a g e r e le ve n s s ta n d a a r dw e in ig u i tg e r u s t o m z ic h a a n te p a s s e n. Vo o r me e r in fo r m a t ie w o r d t ve r w e z e n n a a r ( W a e te r lo o s, ), e e n re c e n t b e le id s d o c u me n t o ve r d e a a n p a s s in g v a n h e t Vl a a m s b e le id vo o r o n tw ik k e li n g s s a me n w e r k in g m e t d e V la a ms p e a r t n e r la n d e n. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 32

44 Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) Bedrijven Een veranderend klimaat zal alle vormen van economische bedrijvigheid beïnvloeden. Indien onze economie wordt beïnvloed, betekent dit onmiddellijk dat er een effect is op de socio-economische omgeving. De aanpassing van de economie heeft dus een sleutelrol in het adaptatieverhaal. De Vlaamse economische bedrijvigheid situeert zich vooral bij KMO s, waarvoor de mogelijkheden tot adaptatie verschillen van die voor grote bedrijven. De impacten dienen dus specifiek voor KMO s beschreven te worden, met onderscheid tussen de verschillende sectoren. Hiertoe is in eerste instantie meer onderzoek nodig, waarin EWI een grote rol speelt. Terwijl hieronder algemene potentiële effecten op bedrijven worden weergegeven, ligt de sleutel voor adaptatiemaatregelen deels bij het departement EWI, deels bij andere beleidsvelden. De klimaatverandering zal potentiële effecten teweeg brengen in alle delen van de economische cyclus. Een handige indeling wordt gehanteerd in (UKCIP, 2006). De potentiële effecten moeten opgelijst en begroot worden per type van activiteit of per industriële subsector. Hieronder worden samengevat de belangrijkste potentiële effecten weergegeven. Ten eerste kan klimaatverandering nadelige effecten veroorzaken in de logistieke keten. Zo kan er een grotere of frequenter schade optreden (bij overstromingen, stormen, ) aan transportfinfrastructuur (zie ) of aan de energiebevoorrading (zie ) waardoor de keten stilvalt, zeker bij justin-time logistieke processen. Ook kan de klimaatverandering een invloed hebben op het productieproces en op de locatie van bedrijven. Er zal bijvoorbeeld een grotere temperatuurcontrole noodzakelijk zijn; bedrijfsgebouwen zullen moeten aangepast worden aan de klimaatverandering, etc. Natuurlijk zal de klimaatverandering effecten hebben op het personeel. Hierbij kunnen we denken aan verhoogde of verlaagde tewerkstellingskansen, hogere nood aan koeling tijdens de werkuren, lager werkritme, Ten tweede kan een veranderend klimaat directe of indirecte effecten veroorzaken op het financieel klimaat. Zo kan de grotere onzekerheid een vertraging in het financiële beslissingsproces veroorzaken of de nood aan duurdere verzekeringen met zich meebrengen. Een derde vorm van impact betreft het (tijdelijk) verschuiven van de vraag naar goederen en diensten. Zo zal men de invloed van het veranderend klimaat meer en meer in rekening moeten brengen. Men kan hierbij bijvoorbeeld denken aan een tijdelijk sterk verhoogde consumptie van specifieke vormen van voeding en drank bij hittegolven met een sterke daling van de verkoop van bepaalde al of nietconsumeerbare goederen. Door het veranderen van bijvoorbeeld de gemiddelde temperatuur zullen bepaalde markten (o.a. isolatie en koeling of nood aan nieuwe materialen in de bouwsector; ontwikkelen van specifiekere producten in de verzekeringssector, ) toenemen, anderen zullen dan weer een potentiële daling kennen. Eco-innovatie vanuit de klimaatverandering zal hierbij van belang zijn: bijvoorbeeld de sector rond hernieuwbare energie is een voorbeeld van innovatie gedreven vanuit ecologische motieven en ondersteund door het beleid. Eco-innovatie heeft een groot potentieel binnen de bedrijfswereld, een mogelijkheid tot overgang naar een groene economie om op die manier de huidige economische problemen op te lossen. Adaptatie kan dus de motor vormen voor nieuwe economische ontwikkelingen en onderzoek en dient dus als een kans aangegrepen te worden. Tot slot zal er zich ongetwijfeld een verschuiving voordoen in de onderwerpen van het wetenschappelijk onderzoek maar ook het belang van wetenschappelijk onderzoek zal toenemen. Om efficiënt om te kunnen gaan met de klimatologische veranderingen, is in de eerste plaats correcte, betrouwbare en relevante data nodig. Er dient dus meer doorgedreven onderzoek te gebeuren om onzekerheden in effecten en impacten te reduceren, gezien de economische gevolgen van, al dan niet vermeende, impacten groot kunnen zijn (ref. sluiting luchthavens ten gevolge van stofwolk na vulkaanuitbarsting). Bovendien zal correcte en betrouwbare informatie nodig zijn om mensen te sensibiliseren en te motiveren. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 33

45 Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (WVG) Volksgezondheid In b ij la g e b i j h e t W i tb o e k p u b l ic e e r d e d e EU e e n r a p p o r t o ve r d e g e z o n d h e id s e ff e c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g ( Eu r o p e a n C o mm is s i o n, c ) o p Eu r o p e e s n i ve a u. Ee n u i tv o e r ig e o p l ijs tin g va n potentiële effecten van klimaatverandering op de volksgezondheid in e t h Ve r e n ig d Ko n in k r ijk v in d t me n i n ( D e p a r t me n t o f H e a l th, ). In o n d e r s ta a n d e p a r a g r a a f w o r d t e e n o ve r z ic h t g e s c h e ts t va n p o t e n tië l e e f fe c te n i n V la a n d e r e n. Zeer algemeen kan men stellen dat de veranderingen in gemiddelden (vb. temperatuur ) een versch u i v i n g va n z i e k te n e n z ie k te p a tr o n e n z a l v e r o o r z a k e n ( me t o n z e k e r h e i d o ve r h e t n e t to e f fe c t) te r w ij l d e s ti jg i n g va n e x tr e me s itu a t ie s ( d r o o g t e, o ve r s tr o m in g e n, ) w e llic h t e e n n e t to n e g a t ie ve i mp a c t o p d e vo lk s g e z o n d h e id z a l ve r o o r z a k e n. Er tr e e d t e e n e ff e c t o p zo w e l r e c h ts t r e e k s d o o r e e n ve r a n d e r i n g in h e t g e d r a g va n me n s e n a l s o n r e c h ts tr e e k s. N ie t a lle e f fe c te n z u l le n n a d e l ig z i j n,b ij vo o r b e e ld d o o r d e m ild e r e te m p e r a tu r e n in o n z e c o n tr e ie n. H e t s p r e e k t vo o r z ic h d a t d e k w e ts b a a r h e id va n d e b e vo lk in g ( vb. d e ve r g r i jz in g ) va n g r o o t b e la n g is b i j h e t k w a n ti f ic e r e n va n d e imp a c t. De directe gevolgen van klimaatverandering zijn een toename van de kans op sterfte door hittestress en een afname op de kans op sterfte door extreme koude. Zo zou een stijging met 1 C een stijging van de mortaliteit met 1 tot 4 % teweegbrengen (JRC, 2009). De eventuele toename van overstromingen en wateroverlast (zowel vanuit de zee, via rivieren, via gemengde rioleringsstelsels, bodemerosie en directe schade door neerslag) gaat ook gepaard met toename van fysische letsels en sociaal-emotionele verstoringen. Eventueel is er een toename van slachtoffers door stormen, zowel fysisch als psychisch. Er zal door de temperatuurstijging een toename zijn van ziekten die overgebracht worden door organismen (zoals de ziekte van Lyme). Andere potentiële toenames betreffen ziekten die gerelateerd zijn aan de (continue of periodieke) verslechtering van de luchtkwaliteit (vb. via een mogelijke stijging van de zomersmog (ozon, fijn stof), de wintersmog (fijn stof), allergieën (vb. de huisstofmijt heeft meer kans op overleven in de winter)) of ziekten die gerelateerd zijn aan een verhoogde blootstelling aan schadelijke UV-stralen (mensen blijven langer buiten door de aangenamer temperaturen). Er is weinig geweten over een eventuele impact op ziekten gerelateerd aan voedselinname, verslechterde waterkwaliteit, Ter nuancering: hoewel klimaatverandering van invloed is op ziekten - en dus op de gezondheid van mensen - hebben andere factoren een potentieel veel grotere invloed op de volksgezondheid (Klimaat voor Ruimte, 2006). Denk bijvoorbeeld aan het vele reizen waardoor ziektes zich veel gemakkelijker verspreiden, infectieziekten, binnenmilieukwaliteit, leef- en eetgedrag van mensen (obesitas en hart- en vaatziekten). Deze paragraaf beschrijft in algemene termen de relatie tussen klimaatwijziging en gezondheidsproblemen en sterfte. Het is daarom ook van belang om een onderscheid te maken in mogelijke wijzigingen op langere termijn (incidentie van bepaalde ziekten) en de acute weersgebonden problemen (hittegolf, ongevallen ingevolge storm, overstroming,..) De website van het VAZG geeft meer informatie over de relatie tussen hittegolf en sterfte en de seizoensgebondenheid van overlijden( Een vraag voor verder onderzoek is of de klimaatwijziging dit patroon eventueel kan wijzigen? Uit eigen analyses van het VAZG over de hittegolf in 2003 en 2006 en analyses door het WIV (Sartor, 2004) blijkt dat er een relatie bestaat tussen verhoogde ozonconcentratie en sterfte bij hoogbejaarden (80 plus). Indien het aantal sterfgevallen op langere termijn werd bekeken was het aantal sterfgevallen niet gestegen maar meer geconcentreerd in de periode van het hoge ozonconcentratie (hoogbejaarden stierven eerder). I/RA/11356/10.002/RDS pagina 34

46 Landbouw en Visserij (LV) Landbouw D e la n d b o u w is e e n b e le id s ve ld b i j u i ts te k me t a a n d a c h t vo o r h e t k lim a a t e ve n n tu e le ve r a n d e r i n g e n. D e a a n d a c h t v a n u i t Eu r o p a v o o r d i t th e ma w e k t d a n o o k g e e n ve r w o n d e r in g ( E u r o p e s e C o m mis s i e, ). c Ook in Vlaanderen kreeg de potentiële impact van wijzigingen in het klimaat vanuit het beleid a fd o e n d e a a n d a c h t, in d e v o r m va n e en b e le i d s vo o r b e r e id e n d e s tu d ieme t k w a n t i ta tie ve in s c h a t ti n g e n( G o b in e t a l., ). Vo o r e e n u it v o e r ig e b e s c h r ij v in g v a n p o te n t ië le i mp a c t e nw o r d t d e le z e r d a n o o k ve r w e z e n n a a r d it d o c u me n t. D e b e la n g r ijk s te c o n c lu s ie s h ie r u z i t i j n : Op b a s is va n e e n d yna mis c h ve g e ta t ie mo d e l ( v o o r 8 g e w a s s e n ) w e r d e n p o te n t ië le o o g s t ve r lie z e n b e r e k e n d vo o r e e n a a n t a l k lim a a ts c e n a r io s ( z i e 3. 3). D a a r b ij z u l le n v e r a n d e r in g e n i n t e mp e r a tu u r, C O 2-c o n c e n tr a t ie e n n e e r s l a g e e n c o mp l e xe in vlo e d h e b b e n o p b io ma s s a p r o d u c t ie e n o o g s t, in f u n c t ie va n d e te e l, t de seizoenen en de lokale omstandigheden. Door een wijzi g e n d k l i m a a t zou vo o r h e t me r e n d e e l v a n d e g e w a s s e n o o g s t ve r lie z e n o p t r e d e n vo o r a lle k l i m a a t s c e n a r i o s tot ( maximaal 30 %) me t u i t z o n d e r in g v a n e e n a a n ta l w i n t e - r e n vo o r ja a r s te e lt e n. B e p a a ld e p la n te n z ij n min d e r k w e ts b a a r ( vb. d i e p e r w o r te le n d e g e w a s s e n z ijn b e te r b e s t a n d te g e n e e n t o e n e me n d e d r o o g te s tr e s s ). Oo k d e o n d e r g r o n d ( vb. c a p a c i te i t n a a r w a te r o p s la g ) s p e e l t e e n s ig n i fic a n te r o l. D e imp a c t v a n d e k lim a a t ve r a n d e r in g o p d e d ie r li jk e p r o d u c t ie w e r d g e s i m u le e r d me t e e n th r e s h o ld mo d e l (u i tg a a n d e va n e e n k r i tis c h e d r e mp e lo. a. vo o r t e mp e r a tu u r). Ove r s c h r ijd in g e n va n d e k r i tis c h e g e vo e ls te mp e r a tu u r le i d e n to t h i tt e s t r e s s e n d a a r u it e e n d a lin g i n v o e d e r o p n a me le id e n d to t d a l in g in p r o d u c t i e. D e p r o d u c ti e ve r lie z e n ( vo o r k ip p e n, r u n d e r e n, s c h a p e n e n va r k e n s ) b le k e n w e l b e p e r k t to t m a x ima a l 1 0 %. To e n e me n d e te mp e r a tu r e n in c o mb i n a t ie me t e e n wijzigend neerslagpatroon kunnen leiden tot een stijging n va de uitbraak van exotische ziektes ( vb. b l a u w t o n g z ie k t e ). An d e r e imp a c te n d ie in ( Go b in e t a l., ) n o g n i e t k w a n t it a t ie f k o n d e n w o r d e n me e g e n o me n z ijn o n d e r me e r : D e p o te n ti ë le t o e n a me va n d e s a l i n i te i t d ( o o r z o u te k w e l) in h e t g r o n d w a te r i n d e la n d b o u w g e b i e d e n d ic h te r b ij d e k u s t ; D e p o te n t ie s vo o r n ie u w e t e e l te n d ie me n tr a d i tio n e e l t e r u g v in d t i n m e e r z u id e r s e l a n d e n ; D e i mp a c te n o p fr u i tt e e l t ; Potentiële stijging van de a te w r o ve r la s t d o o r o ve r s tr o m in g e n in la n d b o u w g e b i e d e n ; De impacten op teelt in serres, vb. energiekosten voor de verwarming van serres nemen af door de hogere wintertemperaturen; Ge r in g e r e o p b r e n g s t e n d o o r d r o g e p e r i o d e s w o r d e n v a a k g e c o mp e n s e e r d d o o r h o ge r e p r i jz e n ; De belangrijkste klimatologische risico s in de fruitteelt zijn in de eerste plaats hagel, en daarna vorst en droogte (vooral in zachtfruit). In groententeelt open lucht worden klimatologische risico s algemeen als meer relevant dan in de fruitteelt weergegeven. Vooral het risico op schade door regen (overstroming) en droogte wordt sterk(er) benadrukt. Vorst en hagel zijn eveneens belangrijk, hoewel hagel een relatief kleiner risico vormt dan in de fruitteelt (Deunick et al., 2007). Tot slot mag niet uit het oog verloren worden dat klimaatverandering via perceptieverandering of beleidsprikkels ook kan leiden tot min of meer drastische veranderingen in consumptiepatronen, bijvoorbeeld door het overschakelen van vlees naar alternatieve proteïnebronnen (Van Gijseghem et al., 2009). Er zijn wellicht andere socio-economische invloeden die een sterkere impact hebben op deze sector. Zo is de sector gevoelig voor internationale samenwerking en marktliberalisatie. De expansiemogelijkheden van de landbouw worden onder andere beperkt door het milieubeleid en dierenwelzijnbeleid. Het landbouwareaal krimpt sowieso door toenemende ruimte-vraag vanuit wonen en industrie. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 35

47 Visserij G o ed v o o rb e el d Bepalen van de effecten van klimaatverandering o p d e vi s s e r i j het CLIMAR p ro j e c t. In het CLIMAR project wordt onder meer een adaptatiestrategie voor de Vlaamse visserijsector opgesteld door het ILVO. Op basis van een literatuurstudie enexpertanalyse werd d e s e c t o r b e s c h r e v e n a a n d e hand van de vloot, de visstocks en de belangrijkste drivers voor de sector (Europese wetgeving, olieprijzen, ). Een uitgebreide literatuurstudie toegespitst op de gevolgen van de klimaatverandering op de v i s s t o c k s bevist door de visserij alsookde operationele werking van de vloot werd uitgevoerd. Hierbij werden verschillende effectcategorieën (ecologische, economische en sociale)gehanteerd en passende i n d i c a t o r e geselecteerd n om de belangrijkste effecten in kaart te brengen. Klimaatverandering beïnvloedt direct en indirect het complexe mariene ecos ysteem en bijgevolg ook de visstocks. Een belangrijke indicator blijkt de zeewatertemperatuur,.. de invloed van andere parameters zoals veranderingen in saliniteit, zuurtegraad, troebelheid, hydrografie, etc. blijken in ee n Vlaamse context nog weinig gedocumenteerd of minder relevant. De veranderingen in stormintensiteit en frequentie kan wel een impact hebben op de werking van de visserijvloot. De resultaten werden bovendien getoetst met alle belanghebbenden (administrati e, r e d e r s, v i s s e r s, ) i n een workshop eind Een uitvoerige beschrijving vindt men in (Vanderperren et al., 2008). De geïnteresseerde lezer wordt eveneens ver wezen naar I/RA/11356/10.002/RDS pagina 36

48 Beleidsveld water Onder het beleidsveld water worden alle aspecten m.b.t. waterbeheer beschreven, zowel de thema s die qua bevoegdheid onder het departement Mobiliteit en Openbare als het departement Leefmilieu en Energie thuishoren. De invloed van klimaatverandering op het watersysteem en het waterbeheer is zonder twijfel het best gedocumenteerde onderwerp in Vlaanderen. Vermoedelijk is dit onder meer het gevolg van a) het feit dat deze sector - zeker in het laaggelegen Vlaanderen en Nederland - een traditie heeft om ver vooruit te denken (vb. het werken met statistische kansen op overstromingen van meer dan 100 jaar), b) de centrale plaats van het watersysteem als doorgeefluik van impacten van klimaatverandering naar het socio-economisch weefsel maar ook als instrument voor duurzame oplossingen. De focus van het onderzoek ligt op de hoogwaterproblematiek overstromingen en laagwaterstanden in rivieren, c) de duidelijke aandacht vanuit Europa voor dit thema (vb. EEA, 2007; Europese Commissie, 2009d). Voor een uitvoerige beschrijving van de stand van zaken wordt de lezer verwezen naar het MIRA-S rapport klimaatverandering en water en het achtergrondrapport met dezelfde naam opgesteld als onderdeel van de Milieuverkenning 2030 (Van Steertegem et al., 2009 hoofdstuk 11 p ; Willems et al., 2009, beiden beschikbaar via Enkele conclusies vanuit diverse wetenschappelijke en beleidsgerichte studies zijn (Van Steertegem et al., 2009): De meeste klimaatscenario s tonen een daling van de gemiddelde zomerneerslag voor Vlaanderen. In combinatie met de hogere verdamping doet dit de laagste rivierdebieten tijdens droge zomers met meer dan 50 % dalen tegen het einde van de 21e eeuw. Daardoor stijgen de kansen op ernstig watertekort. Ondanks een daling van de zomerneerslag, valt er in Vlaanderen een toename van het aantal extreme zomeronweders te verwachten. Daardoor stijgen de overstromingskansen voor riolen. Het risico op economische schade door overstromingen ligt ver uit elkaar voor de verschillende klimaatscenario s voor Vlaanderen: van een daling met 56 % tot een stijging met 33 %. De waterbeheerders dienen zich te voorzien op grotere piekafvoeren, zoals met de aanleg van overstromingsgebieden. Overstromingsgebieden kunnen waterbufferend werken en het regime bij lage debieten gunstig beïnvloeden. Vlaanderen ligt tussen Noord-Frankrijk, waar de klimaatverandering de evolutie naar verdroging versterkt, en Nederland, waar men eerder een toename van het aantal overstromingen verwacht. Waterbeheerders in Vlaanderen moeten bij het opvangen van de gevolgen van de klimaatverandering (adaptatie) daarom zoeken naar ingrepen die vlot bij te sturen zijn en onder verschillende omstandigheden nuttig zijn. Zowel om het overstromingsrisico te beperken, als om watertekorten te voorkomen en op te vangen. Er zijn verder potentiële problemen met watervangen voor koelwatergebruik bij electriciteitscentrales maar ook watervangen voor proceswater, irrigatiewater of drinkwater omwille van de stijging van de gemiddelde oppervlaktewatertemperatuur, door een lagere waterbeschikbaarheid in de zomer, door zeespiegelstijging of saliniteitsevoluties. S p e c i f ie k n a a rtr a n s p o r t via w a te r w e g e n s te lle n z ic h p o t e n t ie e l n o g d e vo l g e n d e e x tr a p r o b le me n : Af n a me va n d e g e mi d d e l d e a f vo e r e n in d e w a te r w e g e n g e d u r e n d e d e z o me r p e r io d e le id t to t e e n to e k o ms t ig e v e r la g in g va n d e w a te r d ie p t e s. H ie r do o r n e e m t d e b e va a r b a a r h e id a f. D it k a n t o t p r o b le me n l e i d e n vo o r h e t n a k o me n va n in t e r n a tio n a l e a fs p r a k e n o ve r m in imu m te g a r a n d e r e n d e b ie te n. D e s c h e e p va a r t z e lf k a n mi n d e r r e n d a b e l p r e s te r e n. D e ve r s c h i l le n d e v o r me n va n w a te r g e b r u ik d ie n u b e s ta a n, k u n n e n in h e t g e d r a n g k o me n. D e k l i ma a ts w i jz ig in g e n z u l le n e v e n e e n s z o r g e n vo o r s a lin i te i ts ve r a n d e r in g e n e n ve r a n d e r in g e nin d e s e d ime n t h u is h o u d in g.d i t a s p e c t is n o g te w e i n ig g e d o c u me n te e r d e n o n d e r z o c h t. D o o r d e to e n a me in d e g e mid d e ld e te m p e r a t u u r is e r in d e t o e k o ms t mi n d e r n o o d to t ij s b r e k e n e n min d e r s c h a d e d o o r ijs vo r m in g. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 37

49 L a n g s d e a n d e r e k a n t z a l e e n t o e n a m e va n d e g e mid d e ld e a f v o e r e n i n d e w in t e r le id e n to t fr e q u e n te r e p r o b le m e n vb. o mw i ll e va n d e b e p e r k in g v a n d o o r v a a r th o o g te s o n d e r b r u g g e, n ve r h o o g d e ko s te n vo o r s p u i fu n c ti e s. D e e f fe c te n v a n k li ma a t ve r a n d e r in g o p o n z e z e e h a ve n sw e r d e n to t o p h e d e n d e e ls e n fr a g m e n ta ir onderzocht. Zo zal een stijging van de zeespiegel leiden tot een groter tijvenster voor de havens ; d e n o o d a a n h e t ve r h o g e n va n d e h a ve n in fr a s tr u c tu u r, zo u t i n d r in g in g in d e k a n a le n e n w a te r w e g e n, min d e r p r o b le me n me t la g e b o v e n d e b ie t e n, Ee n g l o b a le in ve nta r i s a ti e o n tb r e e k t n o g. D e e f fe c t e n va n k l ima a t ve r a n d e r in g l a te n z ic h n u r e e d s vo e le n i n d e ma r it ie m e to e g a n g e n in d e z e e h a ve n s. N a a r ve r w a c h t in g z a l d ei mp a c t e r va n o p m id d e lla n g e e n la n g e te r mij n s i g n i f ic a n t to e n e me n. Te n s lo t te s te l le n z ic h n o g e e n a a n ta l to e k o ms tig e e ff e c te n o p d e in fr a s tr u c tu u r ( s tu w e n, s lu iz e n, k a a imu r e n, ) va n e e n z e l f d e a a r d a ls b e s c h r e ve n b ij d e ( s p o o r ) w e g e n in fr a s tr u c tu u r ( z i 3 e ): Op e r a tio n e le p r o b le me n b ij s tu w e n, s lu iz e n, te n g e v o l g e va n e x tr e me h i t te ; To e n e m e n d e s c h a d e in d ie n e r fr e q u e n t e r e n in te n s i e v e r e s to r me n z o u d e n o p tr e de n ; E t c. Bi jk o me n d k a n n o g h e t p r o je c t AM IC E v e r me ld w o r d e n, w a a r in d e i mp a c t va n k li ma a tv e r a n d e r in g o p h e t b e h e e r v a n d e Ma a s in Vl a a n d e r e n a c tue e l o n d e r z o c h t w o r d t d o o r h e t W a t e r b o u w k u n d ig L a b o r a to r iu me n n v d e Sc h e e p va a r t b in n e n e e n in te r n a t io n a le c o next t ( ziehttp : / / www. amice -p r o je c t. e u /e n / ). Minder tot op heden belichte of onderzochte thema s binnen het waterbeheer lijken de invloed van klimaatverandering op de watervoorziening, de waterkwaliteit, de haalbaarheid van ecologische doelstellingen, invloed op de grondwatersystemen, I/RA/11356/10.002/RDS pagina 38

50 Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) Natuur H e t is z e e r w a a r s c h ijn li jk d a k t l ima a t v e r a n d e r i n g e e n g r o te imp a c t z a l h e b b e n o p o n z e e c o s ys te me n (habitats ). De directe impact als gevolg van klimaatverandering omvat in de eerste plaats de groei - en vo o r tp la n ti n g s p e r io d e va n s o o r t e n ( o. i. v. te mp e r a t u u r, n e e r s l a g h o e ve e lh e i d, ), o n a fh k a e n l i j k v a n s e c u n d a ir e i mp a c t d o o r v e r a n d e r i n g e n in a b io tis c h e c o n d i tie s ( in d i r e c te imp a c t va n k li ma a t ve r a n d e r in g ). Be p a a ld e s o o r te n z u l le n m e e r o f m in d e r n a d e le n ( o f v o o r d e le n ) o n d e r v in d e n d a n a n d e r e s o o r t e n d a a r z ij me e r o f m in d e r a a n g e p a s t z ijn a a n d e ver a n d e r i n g e n va n k l ima a t c o n d i tie s ( b v. s ta r t e n d u u r va n h e t g r o e is e iz o e n, z a c h te r e w i n te r s, ). D i t z a l z ij n in v lo e d h e b b e n o p v o e d s e lk e te n s e n d e c o mp e ti t ie vo o r licht, water en nutriënten. Soorten die zich in hoge mate kunnen aanpassen (invasief of exotis c h ), k u n n e n h ie r d o o r a n d e r e s o o r te n w e g c o n c u r r e r e n. Ee n vis u e e l a a n tr e k k e li jk o ve r z ic h t va n d e i mp a c t va n k lima a t ve r a n d e r in g o p b io d i ve r s i te i t v in d t me n t e r u g Fig in u u r De imp a c t va n d e k l ima a t v e r a n d e r i n g o p d e b io d i ve r s i te it e n d e n a t u u r w a a r d e n i n Vl a a n d e r e n w e r d d e la a ts t e ja r e n r e e d s g r o n d i g b e s tu d e e r d. Ge z ie n d e b io d i ve r s i te it e n d e c o mp le x i te it va n d e imp a c te n z a l e r in d e n a b i je to e k o ms t n o g m e e r a a n d a c h tu i tg a a n n a a r d e in v lo e d va n d e k l ima a t v e r a n d e r i n g o p d e n a tu u r in V la a n d e r e n, o n d e r me e r vi a e e n s p e c i fi e k o n d e r z o e k s p r o g r a mma va n u i t h e t IN BOe n b in n e n d i ve r s e o n d e r z o e k s p r o je c te n a a n u n i ve r s i te it e n. Voor een uitvoeriger beschrijving van de stand van zaken wordt de lezer verwezen naar het NARA-S rapport Klimaat opgesteld als onderdeel van de Natuurverkenning 2030 (Dumortier et al., 2009 hoofdstuk 2 en hoofdstuk 6, beschikbaar via Hierin worden de volgende aspecten belicht (Dumortier et al., 2009): - Ac h t t ie n s o o r t e n b r o e d vo g e ls e n z e s ti e n s o o r te n d a g vl in d e r s, w a a r o n d e r e e n a a n ta la lg e m e n e s o o r te n, lo p e n e e n ve r h o o g d r is ic o o m te g e n u i t V la a n d e r e n te ve r d w ijn e nd o o r d e te m p e r a tuu r s t i j g i n g. - Mogelijk kunnen nieuwe broedvogel - e n d a g v li n d e r s o o r te n z ic h in Vl a a n d e r e n ve s ti g e nd a n k z i j d e te m p e r a tu u r s t ijg in g. - D e te mp e r a tu u r s s ti jg i n g ve r h o o g t d e k a n s d a t k o u d e m in n e n d e p la n t e n e nd ie r e n u i t Vla a n d e r e n ve r d w ijn e n, o o k s o o r te n d i e n u n o g alg e me e n z ij n. An d e r eme e r w a r mte min n e n d e s o o r te n k u n n e n zich invlaanderen vestigen, indien hundispersiecapaciteit hoog genoeg is en ze in Vlaandere n e e n g e p a s t l e e fg e b ie d vin d e n. In w e lk e ma te d e z e ve r a n d e r i n g e n a a n le id in g g e ve n t o t e e n b ijkomend biodiver s i t e i t s v e r l i e k s a, n me t d e h u id ig e k e n n is n ie t w o r d e n u i tg e ma a k t. - In e e n g e va ls t u d ie vo o r d e Kle in e N e te w o r d t d e i mp a c t va n k li ma a t v e r a n d e r i n g e n e e n w ijz ig e n d la n d g e b r u ik o p g r o n d w a te r a fh a n k e l ijk e v e g e t a t ie s o n d e r z o c h t D. e p o te n t ië le o p p e r v la k te vo o r g r o n d w a te r a f h a n k e l ijk e v e g e t a t ie s in d e va ll e i va nd e Kle in e N e te n e e mt in al l e la n d g e b r u ik s s c e n a r io s to e.ve g e ta t ie t yp e n me t e e n v o or k e u r vo o r z e e r n a tt e c o n d i tie sp r o fi te r e n ma x ima a l va n e e n ve r a n d e r e n d la n d g e b r u ik e n k li ma a t. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 39

51 Fig u u r K l i ma a tv e r a n d e r in g b e ïn v l o e d t b i o d iv e r s it e i t ( Vo s e t a l., ) I/RA/11356/10.002/RDS pagina 40

52 Energie Terwijl dit beleidsveld een veel sterkere rol speelt en zal spelen in het mitigatieverhaal (reductie van de uitstoot van broeikasgassen), zal de klimaatverandering ook een impact hebben op deze sector en mag het adaptatie-hoofdstuk voor dit beleidsveld niet uit het oog verloren worden. In bepaalde landen zijn al vrij uitgebreide studies gedaan naar de impact van klimaatverandering en adaptatie voor dit beleidsveld (vb. in Finland i.v.m. het ontwerp en onderhoud van elektriciteitsnetwerken (Martikainen et al., 2007); in de Verenigde Staten ( Wilbanks et al., 2008). In Vlaanderen is er, naar onze kennis, nog geen uitgewerkte studie over dit thema. Klimaatverandering (vooral via veranderingen in het temperatuurpatroon) zal een direct effect hebben op het energiegebruik (energievraag). De energiesector zal dit in hun aanbod moeten in rekening brengen. Men kan onder meer denken aan : Afname van het aardgas- en electriciteitsverbruik voor verwarming in de winter door stijgende gemiddelde temperaturen; Toename van het electriciteitsverbruik voor koeling in de zomer door stijgende gemiddelde temperaturen; Veranderingen in de energievraag (naast koeling en verwarming) vanuit bedrijven of gebouwen door effecten van klimaatverandering of door adaptatiemaatregelen vanuit bedrijven of gebouwen (vb. meer buffering in productieprocessen); Sterkere fluctuaties in de energievraag door de toename in extreme weersomstandigheden met een sterkere belasting van het netwerk tot gevolg; Eventuele veranderingen in het energieaanbod (vb. verandering in windsnelheid leidt tot een verandering in energieproductie door windenergie). Daarnaast zijn er door de klimaatverandering een aantal potentiële problemen in de bedrijfsvoering van de energieproductie en energiebevoorrading. Men kan onder meer suggereren : Potentiële problemen met koelwatergebruik bij electriciteitscentrales omwille van de stijging van de gemiddelde oppervlaktewatertemperatuur, door een lagere waterbeschikbaarheid in de zomer, door zeespiegelstijging of saliniteitsevoluties; Mogelijke negatieve invloed op de productiecapaciteit aan windenergie door een stijgend aantal stormen; Eventuele positieve invloed op zonne-energie door een stijging in het aantal uren zonneschijn; Een nog niet goed gekende invloed op de transmissie en distributie van energie; Men kan ook denken aan een aantal indirecte effecten, tot op heden weinig bestudeerd, waarmee de sector zal moeten omgaan : Vanuit de mitigatienood zal er een verandering in de energievormen zich opdringen met een effect op de sector; De perceptie van de afnemer zal veranderen door o.a. het stimuleren van rationeel energieverbruik; Door de klimaatverandering (en vooral de stijging van extreme situaties) zal de risico-perceptie van de bevolking veranderen, eventueel met invloed op de risico-perceptie op bepaalde vormen van energie; Tot slot, dit is een sector die gewoon is van om te gaan met risico-beoordeling (denk maar aan het risico bij nucleaire reactoren). Maar de kwetsbaarheid van bepaalde nieuwere vormen van energie (vb. windenergie) is groter dan voor de traditionele energievormen. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 41

53 Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) Infrastructuur en openbare werken Een uitvoerig overzicht van mogelijke impacten van klimaatverandering op de fysische structuur vindt men o.a. in (ASTE, 2008), (Van Hove et al., 2007) en (De Wit et al., 2009). In dit rapport wordt de discussie, gezien de bevoegdheid van MOW, beperkt tot openbare infrastucturen. Daarbij denkt men aan betonstructuren en metaalstructuren zoals wegen, bruggen, tunnels, spoorwegen, kaaimuren, sluizen, stuwen, De structuren gerelateerd aan waterwegens en havens worden apart vermeld in De infrastructuur gerelateerd aan de energievoorziening wordt besproken in De schade aan gebouwen wordt besproken in De invloed van klimaatverandering op de wegeninfrastructuur in Vlaanderen kan zich onder meer uiten in de volgende vormen : Een verhoogde kans op spoorvorming; Sneller problemen met de onderbouw van de wegenis door intensere regenbuien; Meer problemen met wateroverlast in tunnelcomplexen en wegenis; Meer kans op smeltend asfalt bij extreme hitte; Meer corrosie aan bruggen, viaducten en andere infrastructuur; Minder problemen met schade door vorst en minder nood aan strooizout; Meer schade tengevolge van eventuele hogere windsnelheden; Er worden geen problemen geanticipeerd tengevolge van een stijgende zeespiegel. Eveneens lijken er geen additionele problemen op te treden omwille van defecten aan electronica (o.a. verkeersmanagement en informatie) door extreme weersomstandigheden; Hierbij moet men wel relativerend stellen dat vermoedelijk de bijdrage van klimaatverandering vrij gering is ten opzichte van de bijdrage van andere evoluties (zoals de stijging van de verkeersaantallen, de toename van het vrachtverkeer, ). Door de huidige nood aan frequent onderhoud van de infrastructuur kan een onderhoudsprogramma voor de wegeninfrastructuur snel anticiperen op de bijkomende effecten van klimaatverandering. Langs de andere kant hebben investeringen in de infrastructuur vaak een zeer lange levensduur en hoge kostprijs. Analoog kan men voor de spoorinfrastructuur een aantal potentiële impacten suggereren, die qua aard vrij vergelijkbaar zijn met de wegeninfra: Het gevaar op spoorspattingen bij extreme warmte; Bij toename van periodes van extreme droogte of extreme regenval kunnen meer problemen optreden met de onderbouw van de sporen; Een stijgende schade aan de spoorwegen en bovenleidingen tijdens extreme stormen (o.a. door omvallen bomen, door falen aan electronica, ); Een daling van de schade veroorzaakt tijdens vorst; Tenslotte zal er eveneens een potentiële invloed zijn op de luchthaveninfrastructuur in Vlaanderen: Bij toename van extreme warmteperioden zal er meer schade optreden aan het asfalt van de landingsbanen; Indien er meer stormen zouden voorkomen, zullen aanleg- en onderhoudkosten van de landingsbanen toenemen; In Nederland wordt er onderzoek gedaan naar de effecten van klimaatverandering op luchthavens, met een gevalstudie voor Schiphol, in het kader van het programma Kennis voor Klimaat. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 42

54 Verkeer en mobiliteit Een uitvoerige studie over de impact van klimaatverandering op verkeer en mobiliteit vindt men terug in (National Research Council, 2008) en (Van Ooststroom, 2008). Zowel de impact van klimaatverandering op de mobiliteit via weg, spoor als de lucht wordt hier besproken. Het transport over het water wordt in apart vermeld. Problemen in verband met de transportinfrastructuur komen in de vorige paragraaf ( ) aan bod. Het is op dit moment onduidelijk in hoeverre de klimaatverandering een significante invloed zal hebben op de transportmodi langs de weg. Bepaalde vormen van transport vb. fietsen hebben een duidelijke relatie met de weersgesteldheid, zodat er eventueel een significante toename of afname van wegverkeer als resultante van klimaatverandering zich manifesteert. Er zijn echter geen studies voorhanden die de relatie tussen het klimaat en de keuze tussen fiets- of autogebruik kwantificeren. Meer extreme warmte kan een negatief effect hebben op problemen met de wagen (oververhitting, banden, ). Neerslag (en de weersomstandigheden in het algemeen) heeft een duidelijke invloed op de frequentie en omvang van files. Een toename van het aantal en de frequentie van buien zou dus kunnen resulteren in nog omvangrijker files dan vandaag. De evolutie van het aantal auto s en vrachtwagens op de weg is hierbij natuurlijk een prioritaire invloedsfactor. Analoog heeft een verandering van het klimaat een invloed op de verkeersveiligheid. Slechtere weersomstandigheden resulteren in onveiliger verkeerssituaties. Opnieuw is er weinig cijfermateriaal voorhanden behalve in (SWOV, 2007) waarin wordt gesteld dat klimaatverandering een zeer beperkt niet-significant effect op de verkeersveiligheid zou hebben. Voor de bedrijfsvoering in de transportsector zijn andere ontwikkelingen, zoals de economische groei, energieprijzen en beschikbare infrastructuur, vele malen belangrijker dan de effecten van klimaatverandering. De effecten op de mobiliteit per spoor lijken vooral terug te brengen tot de effecten op de spoorweginfrastructuur, zoals beschreven in De treinen zelf blijken in het algemeen vrij robuust te zijn en weinig last te ondervinden van extreme weersomstandigheden. Er lijkt ook geen relatie tussen de weersgesteldheid en de keuze van de treinreiziger voor deze transportmodus. Eventueel kan de potentieel negatieve invloed van klimaatverandering op het wegverkeer een bijkomende stimulans betekenen voor een keuze voor de trein als transportmodus, al zullen andere factoren (bereikbaarheid, drukte op de weg, ) wellicht een veel significanter invloed hebben. Het weer is sterk bepalend voor de operationele capaciteit van een luchthaven (Van Ooststroom, 2008). Vooral windsterkte, windrichting, hoge of lage temperaturen en hoeveelheid neerslag zijn hierbij bepalende indicatoren. Het aantal dagen dat vliegtuigen van ijsvorming moeten ontdaan worden, zou kunnen dalen door de stijgende gemiddelde temperaturen in de winter. De energienood (en resulterende kost) in luchthavens kan stijgen door een frequenter voorkomen van extreme weersomstandigheden (zowel hitte als koudegolven). Door de wijzigende klimatologische omstandigheden is er een potentieel effect dat de geluidsoverlast naar de wijde omgeving van overheersende intensiteit en richting verandert. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 43

55 Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed (RWO) D e r o l va n h e t r u im te li jk b e le id in d e a d a p ta tie te g e n k l ima a t v e r a n d e r i n g o is n d e r z o e k s s t o f o.a. in N e d e r la n d ( h e t K li ma a t v o o r R u im te p r o g r a mma, z i ew w w.k li ma a to n d e r z o e k. n l ) e n in h e t Ve r e n ig d Ko n in k r i jk ( h e t U K C lim a t e I mp a c ts Pr o g r a mme, z ie u k ). In V la a n d e r e n lo o p t s in d s h e t w e te n s c h a p p e l ijko n d e r z o e k C c a s p a r (o f v o l u i C t l ima te c h a n g e An d c h a n g e s in S PA t ia l s tr u c tu r e s i n Fla n d e r s, z i eh t tp : //w w w.c c a s p a r. u g e n t.b e / ). Er z a l o o k e e n E S P O N -p r o je c t o p g e s ta r t w o r d e n. D e f o c u s va n d i t p r o je c t z a l d e r o l z i jn va n r u im te li jk e o r d e n in g o p h e t r e g i o n a l e n iv e a u in h e t v i n d e n va n a n t w o o r d e n o p u it d a g i n g e n o p Eu r o p e e s n i v e a u z o a ls k lima a t ve r a n d e r in g, g l o b a lis e r in, g e n e r g ie vo o r z ie n i n g, d e mo g r a f ie, H e t b e la n g r ijk s te r e s u l t a a t z a l e e n mo n i to r in g in s t r u me n t z ijn d a t d e p e r fo r ma n tie n a g a a t va n d e r u imt e l ijk e o r d e n in g e n r u imt e l ijk e tr a n s fo r m a t ie s o m d e z e u i td a g in g e n te b e a n tw o o r d e n Ruimtelijke ordening D e e f fe c te n va n d e k li ma a tv e r a n d e r in g b e ïn v lo e d e n h e t r u i mte a a n b o d e n d e r u i mt e vr a a g. H e t r u im te a a n b o d b e va t d e b e s ta a n d e r u im t e me t h a a r k e n me r k e n e n e e n te b e p a l e n ve r mo g e n o m e xtr a r u im te vr a a g o p te n e me n. D it k a n e e n n e g a t ie f c i j fe r o p le ve r e n. D e r u im te vr a a g b e va t a ll e a c t i v it e i te n d ie o m r u im te vr a g e n, b e p a a l d d o o r h u n r e e d s b e s ta a n d e s tr u c t u u r. Ke n n is o m tr e n t v e r w e e fb a a r h e id va n fu n c ti e s z a l e e n n o g g r o te r e r o l s p e l e n, g e z ie n d e r e e d s b e s t a a d n e me e r d u id i g e r u im te vr a a g in Vla a n d e r e n. Zo w e l a a n d e a a n b o d- a l s a a n d e vr a a g z ij d e s te lt z ic hd e vr a a g i n h o e v e r e r b e le id s m a t ig k a n g e o p tim a l is e e r d w o r d e n. D e e f fe c t e n va n k lima a t ve r a n d e r in g w e r k e n d o o r in z o v e e l e le me n te n e n r e la t ie s d a t h e t p r o b le e m n ie t z o g e ma k k e li jk is te is o le r e n in é é n o f me e r d e r e s e c t o r e n. W a n n e e r e e n vo r m va n l a n d g e b r u ik r o b u u s t is d a n is d e z e n ie t o f n a u w e li jk s g e vo e l ig vo o r d e e f f e c te n va n k lima a t ve r a n d e r in g. W a n n e e r e e n la n d g e b r u ik n ie t r o b u u s t is, n o e m e n w e h e t k w e ts b a a r. Pa r a l le l a a n h e t ve r h o g e n va n d e r o b u u s th e i d, d ie o p z ic h e in d ig is, is h e t n o o d z a k e l ijk o m te o e z k e n n a a r ma a tr e g e le n d ie d e ve e r k r a c h t ( r e s il ie n c e ) v e r h o g e n. De effecten van de klimaatverandering op de ruimtelijke ordening zijn m.a.w. de resultante van effecten met een ruimtelijke dimensie die reeds op afzonderlijke wijze werden beschreven voor beleidsvelden zoals natuur, landbouw, waterbeheer, economie, volksgezondheid, Dat maakt dat een interactie met deze beleidsvelden zowel qua inschatten van effecten als qua opzetten van een adaptatiestrategie een noodzaak zal zijn, net zoals dit bij andere beleidsprocessen rond ruimtelijke ordening de situatie is. In (Steunpunt Ruimte en Wonen, 2008) wordt een opsomming gemaakt van mogelijke ruimtelijke implicaties van klimaatverandering op basis van een literatuurstudie van internationaal onderzoek : Veranderingen in het voorkomen van natuurrampen, beïnvloed door klimaatverandering (hittegolven, overstromingen, extreme droogte): Invloed van klimaatverandering op de biodiversiteit (fysiologisch door aanpassing binnen soorten, fenologisch door verschuivingen van seizoensgebonden natuurlijke fenomenen en de reactie van soorten hierop, migratie van bestaande en nieuwe planten- en diersoorten); Invloed van klimaatverandering op de energiehuishouding met speciale aandacht voor de energieprestaties van gebouwen. Deze potentiële effecten komen allen aan bod bij de bespreking voor andere beleidsvelden Woonbeleid In de stad komen zeer veel verschillende functies samen in een relatief klein gebied, waarbij zeer e e l v ve r s c h i ll e n d e a c to r e n b e t r o k k e n z ijn. H ie r d o o ris d e s te d e li jke o mg e v in g e e n z e e r c o mp le xe e n dynamische met vele ruimtelijke dimensies, waarvan de invloed t to ve r b u i te n d e f ys ie k e g r e n z e nr e i k t. Ve i li g h e id, vo lk s g e z o n d h e i d, mo b i li te it, in fr a s tr u c tu u r e n in d u s tr ie z ijn v o o r b e e ld e n va n th s e ma d i e b e tr e k k in g h e b b e n z o w e l o p d e fys ie k e s ta d a ls v e r d a a r b u i te n. H t e k l ima a t h e e f t in vl o e d o p a l le b o ve n g e n o e md e a s p e c te n e n o p b e b o u w in g, h e t w a te r s ys t e e m, g r o e n, e tc. Sp e c ia l e a a n d a c h t g a a t u i t n a a r a s p e c te n g e r e la te e r d a a n d e w a te r h u is h o u d in g e n h i t te p r o ble ma t ie k o p g e b o u w-, w i j k- e n s ta d n i ve a u (R ijk e e t a l., ). I/RA/11356/10.002/RDS pagina 44

56 D e s te d e li jk e o mg e vi n g is r e la ti e f k w e t s b a a r v o o r k o r ts to n d ig e e n in fr e q u e n ti e to e n e me d e n t i j d e l i j k e fl u c tu a t ie s i n o mg e vi n g s c o n d i ti e s, b i jv. e x tr e m e c o n d i tie s a ls e e h n i t te g o l f, p e r io d e v a n d r o o g te, wateroverlast en overstroming. Ditzelfde lijkt weliswaar in mind e r e ma t e o o k o p te g a a n vo o r d e tr a g e r e ve r a n d e r i n g e n d ie s a me n h a n g e n m e t k lim a a tv e a r n d e r in g a ls e e n to e n a me va n d e g e mi d d e ld e te m p e r a tu u r e n e e n ( ve r s n e l d e ) s ti jg in g va n d e z e e s p ie ge l. Mo me n te e l is e r w e in ig k e n n is o m tr e n t d r e la tie t u s s e ns te d e li jk e t yp olo g ie ë n e n p r o b le m e n d ie t o e n e me n d o o r k li ma a t v e r a n d e r i n g z o a lsh i t t e-e i la n d e n ( u r b a n h e a t is la n d e f fe c t ), o v e r s tr o m in g s r is ic o s, f i j n s t o f c o n c e n tr a t ie s, e tc. N a a s t d e f ys ie k e k w ets b a a r h e id is h e t v a n p r ima ir b e la n g d e e c o n o mische k w e ts b a a r h e i d va n d e s ta d te b e p a le n ( R i jk e e t a l., ) De belangrijkste mogelijke gevolgen van klimaatverandering op de te d s e li jk e o m g e v in gz ijn ve r min d e r d e w a te r ve il ig h e i d, w a te r o ve r l a s t, d r o o g t e p r o b le m e n e n g e va r e n vo o r v o lk s g e z o n d h e id d o o r o. a. h i t t e s t r e s s e n v e r la a g d e lu c h tk w a li te i t( me e r s mo g e n o z o n vo r m i n g ). Het risico van d e z e e f fe c t e n w o r d t n ie t a lle e n ve r o o r z a a k t d o o r e e n g r o te r e k a n s o p vo o r k o me n, ma a r o o k d o o r d e s t e e d s g r o t e r w o r d e n d e p o te n t ië le g e vo lg e n va n d e e f fe c te n d o o r b e vo lk in g s g r o e i, ve r s t e d e li jk in g e n e c o n o mis c h e g r o ( e R i j k e e t a l., ). Fig u u r G e v o lg e n v a n k li ma a tsv e r a n d e r in g i n v e r s c h il le n d e s c h a a ln iv e a u s v a n d e s ta (Rijke d et al., ) Sc h a d e d o o r o ve r s tr o m in g e n, w a te r o ve r l a s t e n d r o o g t e k a n in e e r s te ins t a n tie u i tg e d r u k t w o r d e n in d e k o s te n d ie d ir e c t d o o r k li m a a t ve r o o r z a a k t w o r d e n, z o a ls s c h a d e a a n in fr a s tr u c t u u r e n g e b o u we n in h e t g e va l va n o ve r s tr o m in g e n o f w a te r o ve r la s t, o f s c h a d e a a n g r o e nin h e t g e v a l va n d r o o g t e. D o o ri n te r a c t ie s tu s s e n ve r s c h il le n d e d e e l s ys te me n b in n e n d e s ta d, k a n o o kin d ir e c t d o o r k li ma a ts o o r z a k e ns c h a d e optreden. Wanneer bijvoorbeeld het elektriciteitsnetwerk bes c h a d i g d w o r d t d o o r e e n s to r m e n e e n d e e l van een stad daardoor geen elektriciteit heeft, komt bedr i jv ig h e id s ti l te lig g e n e n k a e n o r me s c h a d e o n ts ta a n d o o r g e mis te in k o ms te n( R ijk e e t a l., ). Be s t a a n d e b e b o u w ing h e e f t e e n a fs c h r i j vi n g v a n 4 0 t o t 5 0 ja a r. Tu s s e n t ijd s e a a n p a s s in g a a n b e s ta a n d e b e b o u w i n g is d u u r. Ge z ie n d e s n e l h e id w a a r me e k li ma a t ve r a n d e r in g z ic h vo l tr e k t, z ijn ve r a n d e r e n d e e is e n die aan bebouwing worden gesteld vanuit het gebruik ( zoals meer comfo r t) va n me e r in v lo e d d a n d e e is e n d ie e e n ve r a n d e r e n d k l ima a t a a n d e b e b o u w in g s t e l t. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 45

57 Onroerend erfgoed Onroerend erfgoed omvat alles wat te maken heeft met archeologie, monumenten, landschappen, maritiem erfgoed (wrakken, activiteiten verbonden met water, ) en heraldiek (wapens van privépersonen en instellingen). De impact van klimaatverandering op het landschap in Vlaanderen is een focus van het onderzoek Ccaspar in werkpakket 3, zie dat op dit moment nog in de beginfase is. De impact van klimaatverandering op monumenten (bouwkundig erfgoed) zal gelijkaardig zijn als de impact op andere gebouwen of infrastructuur. Hiervoor wordt m.a.w. verwezen naar en Over de impact van klimaatverandering op archeologie en maritiem erfgoed in Vlaanderen zijn nog weinig gegevens voorhanden. De impact van klimaatverandering op heraldiek lijkt insignificant. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 46

58 3. 6. Ko s t e n in d ie n e r g e e n a c t ie w o r d t o n d e r n o me n (cost of no-a c t io n) Inleiding D e vo o r b i je j a r e n is e r me e r e nme e r a a n d a c h t g e k o m e n vo o r d e te ve r w a c h te n m a a ts c h a p p e l ijk e k o s te n v a n d e k l i m a a t w i j z i g i n g. H e t b e g r o te n v a n d e k o s t e n d o o r d e e f fe c te n v a n k lima a tw ijz ig i n g, o f d e k o s te n o m e e n a a n g e p a s t m i t i g a t i e- o f a d a p t a t ie b e le id u it d e g r o n d t e s ta mp e n, is e e n z e r e moeilijke oefening. H e t in d e me d ia s te r k ve r s p r e id es t e r n-r a p p o r t ( Ba c k e r, ) h a n te e r t v o lg e n d e s c h a t tin g e n v a n d e s c h a d e v a n k lim a a tv e r a n d e r in g. D e s c h a tt in g e n z ijn u it g e d r u k t in p e r ma n e n t ve r l ie s va n consumptie, wat zowel de tijdsfactor als de s ri ic o fa c to r in r e k e n in g b r e n g t. H e t r a p p o r t g a a t u i t va n e e n p e r ma n e n t ve r lie s v a n 0 t o t3 % va n d e g l o b a l e c o n s u mp tie in d i e n d e te mp e r a tu u r s t ijg t me t 2 to t 3 C. In d i e n d e te mp e r a t u u r s t i jg t me t 5-6 C, is e r z e l fs s p r a k e v a n e e n p e r m a n e n t v e r l ie s va n %. D a a r b ij w o r d t d e b e d e n k i n g g e ma a k t d a t o n tw ik k e lin g s la n d e n w a a r s c h i j n li jk me e r d a n 1 0 % va n h u n b e s c h ik b a r e c o n s u mp tie z u lle n ve r li e z e n.d e z e c i jf e r s vo r me n b o ve n d ie n d e o n d e r g r e n s. H e t r a p p o r t h a a l t d r ie r e d e n e n a a n o m d it a ls o n d e r g r e n s te b e s c h o u w e n.t e n e e r s te is e r g e e n r e k e n in g g e h o u d e n m e t h e t mil ie u o f d e me n s e l ijk e g e z o n d h e i d. In d ie n d i t o o k in r e k e n in g w o r d t g e b r a c h t, z o u d e s c h a d e o p lo p e n va n 5 % n a a r 1 1 % va n d e g l o b a le c o n s u mp t ie. Te n tw e e d e z o u d e n e r o o k ve r s te r k e n d e fe e d b a c k-lo o p s k u n n e n o p tr e d e n. D i t z o u d e s c h a d e ve r d e r d o e n o p lo p e n v a n 5 % n a a r 7 % in d ie n me n g e e n r e k e n in g h o u d t me t d e mi lie -a u s p e c t e n o f d e me n s e li jk e g e z o n d h e id, o f va n 1 1 % n a a r 1 4 % in d ie n me n h ie r w e l me e r e k e n i n g h o u d t. A ll e a s p e c te n s a m e n, g a a t h e t r a p p o r t u i t va n e e n p e rma n e n t ve r n ie tig in g va n 2 0 % va n d e g lo b a le, p e r c a p i ta c o n s u mp t ie. H e t D ic e mo d e l ( N o r d h a u s, ) g a a t u i t v a n g e li jk a a r d ig e c ij fe r s. Ee n s ti jg in g va n d e te m p e r a tu u r me t 1 à 2 C z o u le id e n t o t e e n ve r lie s va n 1 % va n h e t g lo b a le BN P. D it s ti jg t 4,5% to t in d i e n d e te m p e r a t u u r s ti jg t me t o n g e ve e r 4 C. In h e t s le c h ts te g e v a l, w a n n e e r d e t e mp e r a t u u r stijgt met 6 C, leidt dit tot de vernietiging van 10% van het globale BNP. H e t vie r d e r a p p o r t va n h e t I PC C ( a ) h a n t e e r t e e n e r g r u ime s c h a t ti n g. B ij e e n s ti jg i n g v a n 4 C g a a t h e t u i t v a n e e n ve r li e s va n 1 to t 5 % v a n h e t g lo b a le BN P. H e t OEC D g e e f t o p z ijn b e u r t s c h a t t in g e n va n d e k o s t d ie g e p a a r d g a a t me t h e t vo o r k o me n v a n dergelijke opwarming. Het schat dat het jaarlijks 0,11 % van het globale BNP zal kost e n o m d e te m p e r a tu u r s t ijg in g o n d e r d e 3 C te h o u d e n, e n d it va n to t Te g e n z o u d it to t e e n ve r lie s va n 4 % va n h e t g l o b a le BN P le id e n. H e t OEC D ma a k t d a a r b ij d e k a n t te k e n in g d a t o n d a n k s d e z e k o s t va n 4 % va n h e t BN P te g e n , h e t g lo b a l e BN Pn o g s t e e d s me t % g e s t e g e n z a l z i j n. H e t St e r n-r a p p o r t ( Ba c k e r, ) g e e f t o o k e e n in d ic a tie va n d e k o s t o m s te r k e temperatuurstijgingen te voorkomen. Het legt echter de nadruk op de sterke onzeke r h e id o m tr e n t d e z e k o s te n, a fh a n k e l ijk v a n h o e s te r k d eu i ts t o o t va n b r o e ik a s g a s s e n mo e t te r u g g e d r o n g e n worden, technologische vooruitgang, etc. Gemiddeld genomen echter, gaat het Stern -R e v i e w u i t va n e e n k o s t va n 1 % v a n h e t g lo b a le B N P te g e n h e t ja a r , w a t ve e l la g e r i s in ve r g e li jk i n g me t d e s c h a t ti n g e n va n h e t OEC D. D e g lo b a l e s p r e id in g v a n d e z e imp a c t, d e o n z e k e r h e id, e n d e ti jd s h o r iz o n w a a r o p d e ma a ts c h a p p e l ijk k o s te n v a n d e k l ima a tw i jz i g in g z ic h z a l ma n if e s te r e n ve r e is e n e e n a a n g e p a s te me th o d o lo g i e v o o r d e inschatting van de economische kosten die afwi jk t va n d e b e s c h ik b a r e e c o n o m i s c h e e va lu a ti e me th o d e s. Ge g e ve n d e h u id ig e s ta n d va n z a k e n a a n g a a n d e k e n n is e n e r va r in g a a n g a a n d e d i t o n d e r w e r p l ijk e n vo lg e n d e s ta p p e n o n s mo m e n te e l a a n te b e ve le n : Inventarisatie en analyse van beschikbare methodieken en ric h tl ij n e n v o o r h e t in s c h a t te n v a n d e z e imp a c ts Ee r s t e o ve r z i c h t va n r e s u l ta te n va n u i t g e vo e r d e e c o n o mis c h e s tu d ie s d ie d e k o s te n va n d e k lima a t ve r a n d e r in g tr a c h t e n in te s c h a t te n, me t d u i d in g v a n r e le va n t ie vo o r Vla a n d e r e n e n transfereerbaarheid van de resultaten. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 47

59 Eerst worden de globale modelleringen in kaart gebracht, waarna dieper wordt ingegaan op de vertaling hiervan op Europees niveau. Daarna wordt uitgebreid stilgestaan bij het Verenigd Koninkrijk aangezien dit land het meest uitgebreid de kosten en baten van adaptatiedoelstellingen documenteerde. Er volgt nog een korte stand van zaken van de Nederlandse methodieken m.b.t. adaptatie. Tot slot worden de gevoerde kostenstudies in het licht van de Vlaamse context gehouden Globale studies Adaptatie heeft tot doel de kwetsbaarheid van natuurlijke en menselijke systemen te verminderen ten opzichte van de huidige of verwachte effecten van klimaatverandering(ippc, 2001). Dit veronderstelt dat de modellering eerst de impact (of schade) van de verwachte klimaatverandering in kaart moet brengen. Maar dit leidt onmiddellijk tot een eerste complicatie. Er zijn nog wetenschappelijk onzekerheden m.b.t. schattingen van de impact van klimaatverandering (bv. het inschatten van de hoeveelheid aan stormen of de verandering in mortaliteitscijfers). Ondanks deze onzekerheden en waardeoordelen bestaan er verschillende schade impact studies i.v.m. de schade door klimaatverandering. De studies die deze schattingen gebruiken zijn Integrated Assessment Models (IAM s). IAM s simuleren de belangrijkste menselijke en natuurlijke processen waarvan gedacht wordt dat ze de drijvende kracht zijn achter klimaatsverandering. Daarnaast schat het nog de socio-economische impacts in. De twee belangrijkste voorbeelden van IAM s zijn FUND (Tol, Estimates of the damage costs of climate change. Part I: Benchmark estimates. Environmental and Resource Economics 21 (1), 47-73, 2002a)(Tol, Estimates of the damage costs of climate change. Part II. Dynamic estimates. Environmental and Resource Economics 21, , 2002b) en DICE/RICE (Nordhaus W., 2007). Deze twee modellen schatten de impacts en de gerelateerde schade van klimaatverandering in door het identificeren van de belangrijkste sectoren die kwetsbaar zijn voor klimaatverandering. Voor al deze sectoren worden vervolgens de monetaire impacts van klimaatverandering ingeschat. Tot slot wordt de totale impact van klimaatverandering ingeschat op basis van de sectorale impacts. DICE/RICE bevat de landbouwsector, de stijging van de zeespiegel, andere marktsectoren (zoals bossen, energiesystemen, watersystemen, bouwsector, visserij en outdoor recreatie), gezondheid, niet marktgebonden impacts, menselijke migratie en ecosystemen en milieugebonden rampen. In het DICE/RICE model zijn mogelijke rampzalige evenementen de meest doorslaggevende factor in de totale schade. FUND identificeert gelijkaardige maar meer beperkte sectoren, zo worden onder meer andere marksectoren en catastrofes weggelaten. Beide modellen integreren geen gevolgen van de toename van extreme weersomstandigheden. Daarnaast zijn deze modellen nog erg speculatief. Bovenop de onzekerheden wordt adaptatie nog niet expliciet meegenomen als beleidsvariatie. Tot nu toe zijn er weinig modelleringen die adaptatie meenemen als beleidvariabele in IAM s. Er werd in het begin van de jaren 90 wel het PAGE-model ontwikkeld(hope, 1993), maar dit model wordt meestal als te optimistisch beschouwd betreffende het aandeel dat adaptatie kan hebben op het beperken van schade door klimaatverandering. Ondertussen werd het PAGE2002 vooral bekend door haar toepassing in het Stern Rapport. In het rapport opteerde men voor het PAGE2002 model, voornamelijk omdat het in staat is kosten te simuleren doorheen een wijd gamma van mogelijke impacts, en het kansen koppelt aan de resulterende schattingen van schadekosten. In het recente AD-RICE model wordt al een meer transparante methode gehanteerd om adaptatie als beleidvariabele mee te nemen in het RICE IAM(de Bruin, 2009). Dit is tot nu toe de best gedocumenteerde poging om een expliciet adaptatiemodel te ontwerpen in een IAM. Het integreren van adaptatie en resterende schadecurven gebeurt via het AD-RICE in het FAIR model. Hieronder zullen zowel het PAGE2002 model en het AD-RICE model worden toegelicht. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 48

60 Toepassing van het PAGE-model: het STERN RAPPORT (Backer, 2008) Het Stern rapport raamt de kosten van klimaatverandering, of beter de kosten van niets doen aan emissiereductie. De hoofdauteur is Nicholas Stern, hoofdeconoom van de Britse regering, voormalig topeconoom bij de Wereldbank met ruime ervaring in ontwikkelingsproblematiek en auteur van diverse wetenschappelijke artikelen in macro-economie. Sterk veralgemeend raamt het Stern rapport dat elke ton CO ² die we uitstoten 67 schade veroorzaakt, terwijl het vermijden van deze emissie minder dan 20 per ton kost. Dit rapport, gepubliceerd in 2006, veroorzaakte heel wat reacties die een maand na de publicatie in beeld werden gebracht door het tijdschrift The Economist. Het tijdschrift deelt de critici in drie kampen in. In het maatschappelijk veld stellen een aantal groeperingen dat Stern een gebrek heeft aan politiek realisme met zijn roep tot urgente maatregelen. Een aantal wetenschappers tellen dat Stern zich teveel baseert op klimaatstudies die uitgaan van de meer pessimistische klimaatscenario s in zijn economische analyse. Een derde type commentaar dat The Economist onderscheidt, betreft de gebruikte disconteringsvoet van 0,1%, terwijl deze normaliter op 3-5% wordt gezet in dit soort economische analyses (William Nordhaus, Yale University). In het Stern-rapport wordt gebruik gemaakt van het IAM PAGE Dit model bepaalt de schadekosten voor een kosten-batenanalyse. Sc e n a r io s Bij gebruik van PAGE2002 werden schadekosten geschat tot het jaar Dit deed men voor twee verschillende klimaatveranderingscenario s (nl. baseline en high climate) en drie verschillende sets van impactcategorieën (Figuur 3-12). Het baseline klimaatsveranderingscenario is gebaseerd op het A2 scenario van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Het high climate scenario gaat uit van een hogere klimaatssensitiviteit dan het baseline scenario en is gebaseerd op recent bewijs dat elkaar versterkende feed-backs belangrijk kunnen zijn. Temperatuursveranderingen kunnen handig zijn bij het illustreren van beide scenario s. Onder de verwachtingen van het baseline scenario is er 90% kans dat de temperatuursstijging tussen 2,4 en 5,8 C zal liggen in 2100, in vergelijking met het pre-industriële tijdperk. Het overeenstemmende betrouwbaarheidsinterval voor het high scenario is 2,6-6,5 C. Terwijl het verschil tussen beide scenario s klein lijkt, ligt de kans van een opwarming hoger dan 6 C (een uitkomst die waarschijnlijk samen zal gaan met grote schade als gevolg van klimaatsverandering) ongeveer 3% onder het baseline scenario, in vergelijking met bijna 10% onder het high scenario. Het rapport onderscheidt drie impactcategorieën: markt impacts, niet-markt impacts en het risico op catastrofale gebeurtenissen. De scenario s variëren in welke effecten ze in rekening brengen (zie volgende figuur). Markt impacts bevatten enkel de effecten van klimaatsverandering die een impact hebben op marktsectoren van de economie. Niet-markt impacts zijn directe effecten van klimaatsverandering op menselijke gezondheid en op het milieu waarvoor geen marktwaarde bestaat. Catastrofale gebeurtenissen zijn verliezen door abrupte of onregelmatige veranderingen die zich kunnen voordoen bij hogere niveaus van opwarming. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 49

61 3-1 2 Va r ia tie v a n s c e n a r io s Fig u u r Omga a n me t onz e k e rh e i d Het PAGE2002 model gaat om met de onzekerheid die inherent is aan het gamma van mogelijke impacts door gebruik te maken van een Monte Carlo simulatie. Een Monte-Carlosimulatie geeft een kansverdeling van de geschatte schadekosten. Deze kansverdeling wordt gebruikt om een puntschatting te maken die onzekerheid, houding tegenover risico en tijdsvoorkeur in rekening brengt. Elk scenario laat men 1000 keer lopen. Bij iedere run worden voor de parameters at random waardes gekozen uit het aanbod dat terug te vinden is in de literatuur over klimaatsverandering, zodat het PAGE2002 model een samenvatting is van de beschikbare, onderliggende onderzoeksstudies. K a l ibr e re n v a n d e s c ha d e k os t e n c urv e In PAGE2002 worden schadekosten berekend als BBP verliezen die een onzekere krachtfunctie van de temperatuurstijging zijn (Warren et al. 2006, p.30). Kosten worden berekend voor elk van de acht regio s waarin het model de wereld opdeelt. De totale schade is samengesteld uit markt en niet-markt kosten, waarbij ook de schade veroorzaakt door abrupte klimaatsverandering in rekening wordt gebracht. De schadefunctie wordt gekalibreerd met een schatting van impacts uit de literatuur, voor een gemiddelde temperatuursstijging van 2,5 C ten opzichte van pre-industriële niveaus. De benchmarkwaarden die door het IPCC (2001a) gebruikt werden, worden in onderstaande tabel weergegeven. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 50

62 PAGE2002 Impact Parameter Impact function exponent Ta b e l 3.6 I mp a c t p a r a me te r s in PA GE ( W a r r e n e t al., ). Mean Min Mode Max Metric (where relevant) 1,77 1 1,3 3 Market impact 0,50-0,1 0,6 1 %GDP loss for 2,5 C Non-market impact Loss if catastrophe occurs 0,73 0 0,7 1,5 %GDP loss for 2,5 C 11, %GDP De gevoeligheid van schade voor een temperatuurstijging is een onzekere variabele. De meest waarschijnlijke waarde (de mode) van 1,3 gaat terug naar Cline (1992), de gebruikte variatie werd genomen van Peck en Teisberg (1992). De som van markt en niet-markt impacts is zodanig gemodelleerd opdat het consistent zou zijn met het IPCC s Third Assessment Report ((IPPC, 2001), tabel 19.4). De schade van abrupte klimaatsverandering (catastrofale) wordt hoger geschat dan de impacts van een continue en geleidelijke verandering. Dit wordt gerapporteerd als redelijk consistent met het Third Assessment Report van het IPCC (Warren et al. 2006, p.31). De kans van het zich voordoen van een catastrofale gebeurtenis wordt geschat op 0 bij een temperatuur onder 5 C boven pre-industriële niveaus. Wanneer hoger dan dit niveau, stijgen de risico s met 1 tot 20 procent (meest waarschijnlijk is 10%) voor elke daaropvolgende stijging van 1 C. De kans van het zich voordoen van een catastrofale gebeurtenis is gebaseerd op de aanpak van Nordhaus en Boyer (Nordhaus W. D., 2000), waarbij een aantal experts werden ondervraagd. In PAGE2002 kan met adaptatie aan klimaatsverandering rekening gehouden worden. Impacts zijn gemodelleerd zodat ze zich voordoen wanneer de temperatuurstijging boven een regiospecifieke en sectorspecifieke drempel uitkomt. Bij afwezigheid van adaptatie wordt aangenomen dat de toelaatbare temperatuurstijging gelijk is aan nul. Adaptatie kan zodanig gemodelleerd worden dat het de aanvaardbaarheid beïnvloedt van het niveau van temperatuurstijging of de snelheid waarmee deze plaatsvindt. Ook kan adaptatie de schade beperken die gepaard gaat met een temperatuurstijging boven het aanvaardbare niveau. In PAGE wordt aangenomen dat de rijke landen zich aan 90% van de gevolgen aanpassen, en de arme landen zich aan 50% van de gevolgen aanpassen (Stern 2007b). S i m u l a t i e r e s u l t a t e n Van de zes scenario s die worden gemodelleerd, verwerpt het rapport de twee scenario s die enkel marktimpacts opnemen. De rationele gedachtegang hierachter is dat het weglaten van het zeer reële risico van abrupte en grootschalige veranderingen die hoge temperaturen met zich meebrengen, een onrealistische, neerwaartse vertekening in de schattingen van de kosten veroorzaken.(stern 2007c, p.177). Bijgevolg wordt de lage schatting van de schadekosten gebaseerd op het scenario baseline climate met marktimpacts en risico s voor catastrofen. Zoals getoond in Figuur 3-13a, stijgt de gemiddelde, geschatte schadekost voor dit scenario tot 5,3 procent van het globaal BBP in Deze schatting draagt veel onzekerheid in zich mee, met een kans van 10% dat schadekosten ofwel minder dan 1% ofwel meer dan 12% van het BBP zullen zijn. Hieraan niet-marktimpacts toevoegen en overschakelen naar het high climate scenario brengt een hoge schatting voort van schadekosten met een gemiddelde van 13,8% van het BBP in 2200 (Figuur 3-13 b). Er is een nog bredere variatie van onzekerheid in de hoge schatting van schadekosten dan in de lage schatting. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 51

63 De niet-marktimpacts zijn de belangrijkste verschillen tussen de lage en de hoge schattingen. Nietmarktimpacts voegen aan het lage schattingsscenario een gemiddelde schatting van schadekosten toe van 11,3% van het BBP tegen Dit scenario wordt in het rapport omschreven als de central case. Het rapport gaat ervan uit dat de wereld tegen 2200 ogenblikkelijk de problemen van klimaatsverandering zal overwinnen (Stern 2007c, p.184). Dit betekent echter niet dat er na deze datum geen kosten meer zijn die geassocieerd zijn met klimaatsverandering. Er wordt eerder aangenomen dat het BBP groeit met hetzelfde ratio (1,3%) voor alle model runs vanaf Dit betekent dat BBP lager blijft dan het geweest zou zijn zonder de voorafgaande 200 jaar van klimaatsverandering. (a) Low estimate (b) High estimate Fig u u r N i e t-markt impacts D is c u s s ie De schatting van de schadekosten van het rapport laat een aantal significante verschillen zien met bestaande studies die eenzelfde benadering gebruiken. De meeste bestaande studies: - Beschouwen toenames in gemiddelde temperaturen, maar niet toegenomen variabiliteit en meer extreme weersomstandigheden. - Nemen de potentiële impacts van grootschalige klimaatsverandering niet in rekening. - Monetariseren enkel die impacts die gerelateerd zijn aan marktgebaseerde activiteiten, zoals landbouw productie of consumptie van energie, of beschadigingen aan goederen die een marktwaarde hebben, exculderen schade aan de menselijke gezondheid, biodiversiteit en ecosystemen. - Analyseren temperatuursstijgingen tot 4 of 5 C, geen hogere toenames. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 52

64 Het rapport zegt ook dat schattingen van de niet-markt impacts en het risico voor abrupte, grootschalige klimaatsverandering onzekerder zijn dan economische kosten. Hun opname in het raport werd reeds in verschillende gevallen bekritiseerd wegens te speculatief aangaande niet-economische kosten. Byatt e.a. (2006, p.203) verklaren de opname van zeer speculatieve, niet-economische kosten met weinig empirische onderbouwing als het verlaten van de methodologie. Echter, andere mainstream modellen, zoals DICE/RICE en MERGE bevatten ook niet-markt kosten. Niet-markt kosten zijn een standaardelement voor milieu kosten-batenanalyses en onzekerheid rechtvaardigt hun uitsluiting niet. Impacts met een lage kans maar met het potentieel aan zeer hoge schade zijn ook relevant voor beslissingsvorming bij klimaatbeleid. Het rapport stelt de resultaten voor de drie impact categorieën apart voor, zodat beleidsmakers de bijhorende onzekerheden in acht nemen. Het model van Stern brengt een nieuwe benadering naar voren, de expliciete behandeling van onzekerheid. PAGE2002 laat Monte Carlo simulaties toe waar onzekere parameters at random gekozen worden uit het gamma dat aanwezig is in de klimaatsveranderingliteratuur en maken dus een kansenverdeling mogelijk van de mogelijke uitkomsten. In het rapport zijn de kostschadecurves (Figuur 3-13) geaggregeerd overheen de tijd en worden ze vertaald naar balanced growth equivalents. Deze aggregatie is gebaseerd op verschillende cruciale assumpties over verdisconteringwaardes en de behandeling van risico Integreren van adaptatie: Het AD-RICE methodologie en het FAIR model FAIR is een beslissingondersteunende tool die een analyse maakt van milieugebonden kostenimplicaties van klimaatmilderende regimes met toekomstige verbintenissen voor de vermindering van broeikasgassen. De berekeningen gebeurden per regio. FAIR integreert informatie van gedetailleerd energie- en landgebruik, klimaat en socio-economische modellen. Het beschrijft de interacties tussen klimaatbeleid, uitstoot van broeikasgassen en de huidige klimaatverandering. Het bevat zowel schattingen van klimaatveranderingschade als de kosten van milderende maatregelen waaronder emissiehandel. Onderstaande figuur geeft een schematisch overzicht van het AD-FAIR model. Regionale doelstellingen rond emissiedaling, kosten van milderende maatregelen en emissiehandel hangen af van globale klimaatmilderende doelstellingen en het veronderstelde regime om de lasten te delen. Adaptatiekosten en de resterende schade hangen af van de impact van klimaatverandering en het niveau van investeringen in adaptatiemaatregelen om deze impacts te reduceren. Het niveau van klimaatverandering hangt af van het globale emissiepad en de parameters in het klimaatmodel, zoals klimaatgevoeligheid. Bovendien bevat FAIR een module voor kosten-batenanalyse. I/RA/11356/10.002/RDS pagina 53

65 Fig u u r Schematisch overzicht van het AD-FA IR M o d e l(hof A.F., 2010) Het FAIR model integreert dus, zoals gezegd, de AD-RICE methodologie. RICE gebruikt een topdown benadering om adaptatiekosten in te schatten. De projectie van adaptatiekosten is gebaseerd op de totale schadeprojecties van het RICE model. Als basis voor deze studie werd de meest recente IMAGE implementatie van het medium IPCC SRES B2 basis emissie scenario gebruikt (van Vuuren, 2007). Schattingen m.b.t. bevolking werden genomen van de bevolkingsprojecties op middellange termijn van de VN. De schattingen voor land- en energiegebruik zijn een output van het IMAGE model. Er werd een geüpdatet model voor energiegebruik gemaakt aan de hand van the World Energy Outlook 2004 (IEA, 2004) tot 2030, gevolgd door een verlenging van die periode met gelijkaardige gegevens. Voor niet CO ² gassen werden marginal abatement curven (MAC s) geïmplementeerd volgens de door Lucas et al beschreven methode (Lucas, 2007). Samen vormen ze een brede set van MAC s, gedifferentieerd over de tijd, regio s en bronnen. De gevoeligheid van het klimaat is meegenomen volgens de beste schattingen volgens het IPPC s Fourth Assessment Report (IPPC, 2007a) van 3 C, wat betekent dat een verdubbeling van de preindustriële CO ² concentraties zal leiden tot een globaal gemiddelde oppervlakte opwarming van 3 C. De berekeningen zouden meer up-to-date en preciezer zijn dan diegene van het Stern rapport, al gaan er stemmen op dat RICE de klimaatverandering onderschat (Hanemann, 2008) Uitgevoerde kostenstudies in andere landen In e e n a a n ta l o n s o mr in g e n d e la n d e n z i jn d e vo o r b i je ja r e n r e e d s d e n k o e fe n in g e n g e b e u r d b e tr e f f e n d e d e o p ma a k va n me t h o d i e k e n vo o r d e in s c h a t ti n g va n d e e c o n o mis c h e imp a c t va n d e k l ima a tw i jz i g in g. D e z e me t h o d i e k e n b e va t te n e n e r z ijd s d e n k p is t e s a a n g a a n d e a lg e m e n e a s p e c te n a ls o o k s e c to r a le a s p e c te n I/RA/11356/10.002/RDS pagina 54