Marktwerking in het watersysteembeheer een verkenning van de mogelijkheden van marktwerking - eindrapport -
|
|
- Christiana van der Ven
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Marktwerking in het watersysteembeheer een verkenning van de mogelijkheden van marktwerking - eindrapport - juni 2003 Dit rapport heeft 99 pagina s WIM3528
2 Inhoudsopgave 0 Samenvatting Inleiding Aanpak Bevindingen marktwerking en watersysteembeheer Leerpunten Aanbevelingen 4 1 Inleiding op de studie Doel van de studie Leeswijzer 7 2 Aanpak Inleiding op de aanpak Onderzoeksbenadering Stappenplan 10 3 Theoretisch kader Inleiding Definities Marktwerking de theorie Vormen van marktwerking Publieke en sectorale belangen 18 4 Marktwerking in referentiesectoren Inleiding Vormen van marktwerking Effecten op de markt Effecten op het publiek belang Leerpunten marktwerking in de referentiesectoren Marktwerking en watersysteembeheer in het buitenland 23 5 Ruimte voor water en marktwerking Omschrijving Opties voor marktwerking 30 6 Waterpeilbeheer en marktwerking Omschrijving Opties voor marktwerking 46
3 7 Waterbodemsanering en marktwerking Omschrijving Opties voor marktwerking 59 8 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 68 A Bijlage marktwerking in referentiesectoren 70 A.1 Inleiding 70 A.2 Afvalverwijdering en -verwerking 70 A.3 Natuur en recreatie 75 A.4 Stads- en streekvervoer 81 A.5 Elektriciteit 83 A.6 Analyse marktwerking in referentiesectoren 88 A.7 Analyse leerpunten marktwerking 89 B Buitenlandse cases en marktwerking 91 B.1 Marktwerking in de waterketen 91 B.2 (Verhandelbare) waterrechten 92 B.3 Leerervaringen met introductie van marktwerking 94 C Geïnterviewde personen en deelnemers workshop 95 C.1 Geïnterviewde personen en organisaties 95 C.2 Deelnemerslijst workshop 96
4 0 Samenvatting 0.1 Inleiding Er bestaan in de watersector verschillende visies over de noodzaak dan wel de behoefte om marktwerking in het watersysteem te introduceren. Ondanks de vele discussies en opinies is de vraag onbeantwoord gebleven of marktwerking toegevoegde waarde kan hebben voor het watersysteembeheer. Om die reden heeft het Rijksinstituut voor integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) opdracht gegeven aan Atos KPMG Consulting in combinatie met KPMG BEA en Sterk Consulting om een verkenning uit te voeren naar de volgende vraag: Kan het instrument marktwerking bijdragen aan het verwezenlijken van doelstellingen in het watersysteembeheer, zonder dat hierbij de publieke belangen in het gedrang komen en zo ja onder welke voorwaarden en met welke consequenties? Het project is onderdeel van het programma Waterverkenningen van het Directoraat Generaal Water van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. 0.2 Aanpak De essentie van onze aanpak bestaat uit drie stappen. Wij zijn begonnen met het inventariseren van alle mogelijke vormen van marktwerking die zich in theorie en praktijk voordoen. De tweede stap bestond uit het traceren van de kansen en knelpunten die zich, voor een aantal specifieke thema's in het watersysteembeheer, voordoen. Tenslotte hebben wij deze kansen en knelpunten uit het watersysteembeheer gekoppeld aan de gevonden opties voor marktwerking. Hiermee is een beeld ontstaan van welke bijdrage de marktwerkingervaringen kunnen leveren aan het benutten van de gesignaleerde kansen en het oplossen van de geselecteerde knelpunten in het watersysteembeheer. De inventarisatie van vormen van marktwerking heeft plaatsgevonden door enerzijds literatuur te bestuderen over marktwerking in het algemeen en door anderzijds zogenaamde referentiesectoren te onderzoeken (door middel van interviews en literatuuronderzoek) 1. De inventarisatie van kansen en knelpunten in het watersysteembeheer heeft plaatsgevonden door het bestuderen van literatuur en het afnemen van interviews. 1 uiteindelijk zijn de volgende sectoren geselecteerd en onderzocht: afvalverwerking, natuur en recreatie, stad- en streekvervoer en elektriciteit. 1
5 In het Watersysteembeheer zijn voor 3 thema's kansen en knelpunten geïnventariseerd, te weten ruimte voor water, waterpeilbeheer en waterbodemsanering. Hierover heeft een workshop plaatsgevonden met deskundigen uit de watersector en referentiesectoren. 0.3 Bevindingen marktwerking en watersysteembeheer Voor marktwerking in het watersysteembeheer komen wij tot de volgende conclusies: Marktwerking in het watersysteem is niet nieuw. Diverse vormen van marktwerking worden reeds ingezet. De meest in het oog springende zijn benchmarking en aanbesteden. Binnen de sector bestaan verschillende initiatieven om deze vormen van marktwerking verder te verbeteren (bijvoorbeeld professionalisering van aanbestedingen). Binnen de watersector bestaat een positief kritische houding ten aanzien van de mogelijkheden van marktwerking in het watersysteem. De teneur is dat het niet eenvoudig is en dat het ook niet altijd meteen te verwezenlijken is, maar dat de waterbeheerder alert moet zijn en kansen moet benutten. Voor de thema s ruimte voor water, waterpeilbeheer en waterbodemsanering zijn diverse mogelijkheden voor marktwerking geïdentificeerd. Deze kunnen bijdragen aan het benutten van de kansen en het oplossen van de knelpunten binnen de thema s. In de navolgende tabel schetsen we per thema de meest kansrijke opties. 2
6 Thema Marktwerkingsopties met mogelijkheden Ruimte voor water - Creatieve financiering: functiecombinatie - Profijtbeginsel: - variabel veiligheidsniveau - verhandelbare retentieplichten - Concurrentie op de markt: waterschappen en regionale directies mogen overal ruimte voor water vraagstukken aannemen. - Aanbesteden ruimte voor water opgave - Benchmarking van de prestaties in het kader van ruimte voor water: Waterpeilbeheer - Profijtbeginsel: binnen technische mogelijkheden afstemmen van peil op behoefte klanten tegen een passende vergoeding. - Voldoen aan eisen van marktomgeving: vraaggericht werken: - Werken met prestatiecontracten - Informatie en com. dienstverlening - Aanbesteden technische innovaties - Benchmarking van waterpeilbeheer Waterbodemsanering - Vervuiler betaalt beginsel: heffing op belastende stoffen en materialen - Concurrentie op de markt voor exploitatie van baggerdepot. 0.4 Leerpunten Wij adviseren om de volgende algemene en aan de referentiesectoren ontleende leerpunten in acht te nemen bij het verder uitwerken van de marktwerkingsopties in het watersysteembeheer. De effecten van marktwerking op de prestaties van een sector blijken moeilijk meetbaar. Er worden geen voor- en nametingen gedaan en bovendien is men niet in staat de effecten van marktwerking te abstraheren van andere factoren. Referentiesectoren zijn niet in staat kwantitatieve uitspraken te doen over de effecten van marktwerking op de markt, het publieke belang en de prijs, de kwaliteit en de toegankelijkheid van de producten en diensten. Een beweging van marktwerking dient continu te worden gemonitord op de balans tussen het publieke belang en de beoogde voordelen van marktwerking (bijvoorbeeld kostenbesparing). 3
7 Het blijkt dan ook dat men de effecten van marktwerking op het publieke belang nauwlettend volgt en indien nodig, ingrijpt (denk aan de NS, het niet doorgaan van de privatisering van de distributiebedrijven van elektriciteit). De implicaties en consequenties van de invoering van marktwerking moeten niet onderschat worden. De impact van het introduceren van marktwerking is altijd verstrekkend. Marktwerking vereist in iedere omgeving zijn eigen aanpak. Alleen door een nauwkeurige analyse van de omgeving is een adequate realisatie van marktwerking mogelijk. Marktwerking is een stapsgewijs proces. Een stap voor stap benadering verhoogt de kans op een succesvolle invoering van marktwerking De overheid hoeft niet de initiatiefnemer van marktwerking te zijn. Ook marktpartijen zetten in de praktijk stappen en nemen initiatieven om activiteiten ten behoeve van het publieke belang aan te bieden. Voorwaarde is in dat geval wel, dat er een economische prikkel is. Het borgen van publieke belangen, het op gang brengen van concurrentie en het dirigeren van kostenvoordelen in de richting van afnemers vereist specifieke regulering. Het mededingingsrecht is niet ontworpen voor toezicht op natuurlijke monopolies. 2 Marktwerking is een middel en geen doel. Marktwerking moet worden beschouwd als een instrument om publieke belangen te dienen. Voorop staat dat marktwerking niet tot doel verheven mag worden, maar ten dienste staat aan het publieke belang: gezondheid, milieu, veiligheid en economie. 0.5 Aanbevelingen Vanuit het proces bezien bevelen wij aan: - deze verkennende studie een vervolg te geven. Gezien de positief kritische houding van betrokkenen over de mogelijkheden van marktwerking in het watersysteem en gezien de identificatie van een aantal kansrijke marktwerkingopties - belanghebbenden te mobiliseren en te informeren over de resultaten van de verkennende studie (bijvoorbeeld artikelen, presentaties, fora en brochures) en vervolgens gezamenlijke met hen te bepalen hoe verder te gaan. Hierbij kan gedacht worden aan het organiseren van een roadshow waarbij de resultaten worden toegelicht, bijvoorbeeld bij regionale directies en waterschappen. Bovendien kunnen dan projecten van deze organisaties gescreend worden op de mogelijkheden van marktwerking. 2 Overheid en netwerksectoren, Ministerie van Economische Zaken, januari
8 - zowel een beleidsspoor in te zetten als een spoor waarin concrete pilots worden gewerkt. Vanuit de inhoud bezien, bevelen wij aan: - een instrumentarium te ontwikkelen waarmee de prestatie ten aanzien van het publieke belang gemeten kan worden. Alleen op die manier kan het effect van marktwerking op het publieke belang objectief gemeten worden; - te overwegen of het mogelijk is via een studie de eventuele financiële voordelen van nieuwe of aangepaste vormen van marktwerking in beeld te brengen. 5
9 1 Inleiding op de studie Minder overheid, meer markt. Vanuit deze ambitie heeft de regering in de laatste kabinetsperiodes diverse sectoren marktwerking geïntroduceerd. De resultaten daarvan verschillen en de oordelen over het succes van dit beleid lopen uiteen. In een aantal sectoren lijkt marktwerking te brengen wat ervan werd gehoopt, in andere sectoren lijkt de efficiency en kwaliteit sinds de introductie van marktwerking eerder te zijn afgenomen. Daarnaast zijn er sectoren waar het zelfs voor een eerste oordeel nog te vroeg is. In de recente publieke en politieke discussies over marktwerking zijn het vooral de negatieve uitkomsten die de aandacht krijgen. Uitkomsten die - ook - aan het (vermeende) publieke belang raken dat in het geding zou zijn. De berichtgeving over de ontwikkelingen op aansprekende markten als spoorwegen, UMTS en taxi s dreigt de positieve effecten van marktwerking op andere markten te overstemmen. Binnen de watersector speelt een zelfde discussie. Uit tal van nota s en rapporten blijkt dat er op een andere manier met water omgegaan moet worden. 3 Centrale vragen hierbij zijn Welke toegevoegde waarde heeft marktwerking? en Hoe worden de publieke en private belangen in het watersysteembeheer geborgd? Binnen (en buiten) de watersector bestaan verschillende visies over de noodzaak dan wel de behoefte om marktwerking in het watersysteem te introduceren Ondanks de vele discussies en opinies is de vraag onbeantwoord gebleven of marktwerking toegevoegde waarde kan hebben voor het watersysteembeheer? Om goed beleid te kunnen voeren ten aanzien van marktwerking is het immers noodzakelijk dat een helder en objectief beeld bestaat van enerzijds de mogelijkheden tot en werkelijke effecten van marktwerking en anderzijds de aard van de publieke belangen die in het spel zijn. 1.1 Doel van de studie Het doel van de beleidsverkenning is om te komen tot een oordeel over de vraag of, en zo ja onder welke voorwaarden en met welke consequenties, het instrument marktwerking kan bijdragen aan het verwezenlijken van doelstellingen in het watersysteembeheer, zonder dat hierbij de publieke belangen in het gedrang komen. Deze vraag staat centraal in het project beleidsverkenning naar marktwerking in het watersysteembeheer van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA). 3 Bijvoorbeeld: kabinetsstandpunt Anders omgaan met Water. Waterbeleid in de 21 e eeuw (2000), diverse trendstudies (Trends in water, Scanning the Policy en watercactussen en zeeëgels), het rapport Over stromen en natuurlijk het rapport van de Commissie waterbeleid 21 e eeuw (Commissie Tielrooij). 6
10 Het project is onderdeel van het programma Waterverkenningen van het Directoraat Generaal Water en wordt uitgevoerd door Atos KPMG Consulting, KPMG BEA en Sterk Consulting. 1.2 Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de aanpak en de onderzoeksmethoden van het onderzoek. In het onderzoek is gewerkt met een aantal referentiesectoren. Het gaat hierbij om sectoren waar reeds ervaringen opgedaan zijn met marktwerking. In het onderzoek is een analyse gemaakt van deze ervaringen. Marktwerking en publieke belangen zijn complexe begrippen die nadere duiding behoeven. Hoofdstuk 3 presenteert het theoretisch kader voor deze studie en gaat daarbij in op de gehanteerde werkdefinities van deze begrippen. In hoofdstuk 4 worden de ervaringen met marktwerking in de referentiesectoren: afvalverwijdering en -verwerking, natuur en recreatie, stad- en streekvervoer en elektriciteit besproken. Dit resulteert in een overzicht van ervaringen in leerpunten uit de praktijk van marktwerking. Vervolgens voordelen in de hoofdstukken 5 tot en met 7, worden drie thema's uit het Watersysteembeheer besproken en worden voor deze thema's mogelijkheden van marktwerking benoemd en getoetst. Het gaat om de thema's Ruimte voor water, Waterpeilbeheer en Waterbodemsanering. Het rapport wordt in hoofdstuk 8 afgesloten met de conclusies en aanbevelingen. 7
11 2 Aanpak 2.1 Inleiding op de aanpak Het beoogd resultaat van de verkenning is transparant te maken of, en zo ja onder welke voorwaarden en met welke consequenties (waaronder de invloed op de publieke belangen), het instrument marktwerking kan bijdragen aan het verwezenlijken van doelstellingen in het watersysteembeheer. Een beleidsverkenning is gebaat bij een vrije uitwisseling van meningen. Immers, de discussie over het publiek belang en marktwerking is niet waardevrij, en heeft daardoor ook een subjectief karakter. Des te meer is het van belang om deze discussie op grond van gedeelde kennis en ervaringen te voeren. 2.2 Onderzoeksbenadering De essentie van onze aanpak is het koppelen van de mogelijkheden van marktwerking (paragraaf 2.2.1) aan de kansen en knelpunten die zich in het watersysteembeheer voordoen (paragraaf 2.2.2) Mogelijkheden van marktwerking Om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden van marktwerking hebben we, naast bestuderen van literatuur over marktwerking in het algemeen, tevens een aantal referentiesectoren bestudeerd. De hypothese daarbij is geweest dat er in diverse sectoren meer ervaring is opgedaan met marktwerking dan in de watersector en specifiek het watersysteembeheer. Voor deze zogenoemde referentiesectoren is onderzocht welke vormen van marktwerking zijn toegepast, welk effect marktwerking heeft op de markt en op de publieke belangen in die markt, wat we van de ervaringen kunnen leren en welke knelpunten zich voordoen. Bij de selectie van sectoren is rekening gehouden met een aantal overwegingen 4. Gezocht is naar sectoren waarvan bekend is dat marktwerking een issue is en tevens in diverse vormen wordt toegepast. 4 Belangrijke criteria/overwegingen bij de keuze waren: Aard diensten; Aard van de publieke belangen; Minstens één V&W sector; Minstens één netwerksector; Beschikbaarheid informatie. 8
12 Bij de selectie is een belangrijk uitgangspunt geweest dat de aard van de diensten, activiteiten en publieke belangen enigszins vergelijkbaar zijn met de diensten, activiteiten en publieke belangen in het watersysteembeheer. Tevens zijn de sectoren zo gekozen dat deze goed aansluiten bij het werkveld van Verkeer en Waterstaat. Uiteindelijk zijn de volgende sectoren geselecteerd en onderzocht: Afvalverwerking; Natuur en recreatie; Stad- en streekvervoer; Electriciteit Kansen en knelpunten watersysteembeheer De kansen en knelpunten in het watersysteembeheer vormen het aanknopingspunt voor marktwerking. Het uiteindelijk doel is immers om mogelijkheden van marktwerking (uit de literatuur en de ervaringen uit referentiesectoren) te koppelen aan de kansen en knelpunten die voor het watersysteembeheer geïdentificeerd kunnen worden. Het watersysteembeheer is een veelomvattend begrip. In hoofdstuk 3 is een definitie uitgewerkt. Hieruit blijkt dat het watersysteem bestaat uit een geografisch afgebakend, samenhangend en functionerend geheel van fysische, chemische en biologische kenmerken en processen. Bij de inrichting en het beheer van het watersysteem spelen de gebruiksfuncties van het systeem een belangrijke rol, zoals drinkwater, recreatie, visserij, natuur en scheepvaart. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in een watersysteembeheer diverse thema s te onderscheiden zijn. Het begrip watersysteembeheer omvat immers zoveel dat dit het komen tot concrete analyses over de mogelijkheden van marktwerking belemmert. In dit onderzoek is er dan ook voor gekozen om een aantal thema s centraal te zetten. De geselecteerde thema s 5 zijn: Ruimte voor water; Waterpeilbeheer; Waterbodems. De beschrijving van de waterthema s geeft inzicht in het beleid en de achterliggende actoren en belangen. 5 Bij de selectie van thema s hebben de volgende overwegingen een rol gespeeld: Gezocht is naar thema s waar meerdere, bij voorkeur tegenstrijdige, belangen een rol spelen; Gezocht is naar thema s waarvoor wij perspectief voor marktwerking verwachtten. 9
13 Vervolgens is voor ieder van de thema s in beeld gebracht welke activiteiten ondernomen worden om het thema te dienen. Een analyse van deze activiteiten resulteert in een overzicht van de zwakke punten en de kansen van het betreffende beleidsthema. Door deze knelpunten en kansen te koppelen aan de opties voor marktwerking ontstaat een beeld van welke bijdrage de marktwerkingervaringen kunnen leveren aan het oplossen van de geselecteerde knelpunten 2.3 Stappenplan Bovenstaande benadering heeft geleid tot het volgende stappenplan voor het onderzoek: 1. Uitwerken definities; 2. Organiseren startbijeenkomst; 3. Bronnenonderzoek; 4. Bepalen referentiesectoren en keuze waterthema s; 5. Uitwerken referentiesectoren en waterthema s aan de hand van interviews en literatuur; 6. Workshop; 7. Rapportage. In het onderzoek heeft een 10-tal interviews plaatsgevonden met vertegenwoordigers van de onderzochte sectoren en waterthema s (zie bijlage C voor een lijst met geïnterviewde personen). De workshop (stap 6) heeft op 19 maart plaatsgevonden. Aanwezig was een vertegenwoordiging van (Unie van) waterschappen, RIZA, RIKZ, DG Water, het ministerie van Economische Zaken en de elektriciteitssector (zie bijlage D voor een lijst met deelnemers aan de workshop). Tijdens de workshop zijn voorlopige resultaten besproken en is nagedacht voor (on)mogelijkheden van marktwerking voor ieder van de thema s. 10
14 3 Theoretisch kader 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk beschrijven we de theoretische achtergrond van dit project. Het gaat dan om het vaststellen van definities en een uitgebreide toelichting op de centrale begrippen van deze studie, te weten marktwerking en publieke belangen. 3.2 Definities Om te komen tot een helder en eenduidig referentiekader, is het van belang voor een aantal begrippen de definities vast te leggen. In onderstaande worden de belangrijkste begrippen gedefinieerd. Waterbeheer Dat deel van de zorg van de overheid, dat betrekking heeft op de kering van het water, de waterhuishouding (grond- en oppervlaktewaterbeheer, zowel in kwantitatieve als kwalitatieve zin) en dat als zodanig is gericht op de bewoonbaarheid van het land en de bruikbaarheid van de bodem en de bescherming en verbetering van het leefmilieu. Watersysteem en watersysteembeheer Watersysteem: - Een samenhangend geheel van oppervlaktewateren en grondwatervoorkomens (uit Wet op de waterhuishouding); - Een samenhangend geografisch afgebakend geheel van grond- en oppervlaktewater inclusief de ruimte die relevant is voor het functioneren van dit systeem en de daarbij behorende ecologische component. Watersysteembeheer: dat deel van de overheidszorg (zie hierboven onder waterbeheer) dat zich richt op het watersysteem. Publieke belangen Belangen waarvan de realisatie voor de maatschappij als geheel wenselijk wordt geacht en waarbij de overheid zich deze belangen dusdanig aantrekt dat de behartiging tot taak van de overheid geworden is. Vanuit economisch perspectief betekent dit een optimale afstemming van de productie (de inzet van mensen en middelen) op de maatschappelijke behoefte. Ten aanzien van zuiver individuele goederen hoeft de overheid zich daarover geen zorgen te maken. Dat kan ze overlaten aan de markt (denk aan auto s of voedings- en genotmiddelen). 11
15 In het watersysteembeheer gaat het echter om meer collectieve goederen. Deze goederen zijn op de markt niet te verkopen: iedereen wil het, maar niemand wil er individueel voor betalen. Het is mogelijk een lange lijst van belangen op te sommen die passen binnen de gehanteerde definitie voor publieke belangen. Voorgesteld wordt om bij het identificeren van de relevante publieke belangen uit te gaan van de (eind)verantwoordelijkheden van de overheid in het watersysteembeheer. De verantwoordelijkheden van de overheid in het watersysteem beheer vallen grofweg uiteen in het beheer oppervlaktewater en beheer van grondwater, waarbij voor beide onderscheid wordt gemaakt tussen kwaliteitsbeheer en kwantiteitsbeheer. Uitgaande van deze activiteiten komen wij tot de volgende indeling van publieke belangen: Gezondheid: publieke belangen welke gericht zijn op het waarborgen van de volksgezondheid als geheel en/of de gebruikers van het watersysteem (bijvoorbeeld voorkomen van ziektes); Veiligheid: publieke belangen welke gericht zijn op het waarborgen van de veiligheid van de maatschappij (burgers, kapitaal) (bijvoorbeeld voorkomen van overstromingen); Milieu: publieke belangen welke gericht zijn op het waarborgen van de belangen van natuur en milieu (bijvoorbeeld het voorkomen van schade aan natuurgebieden of het uitsterven van een bepaalde diersoort); Economie: publieke belangen welke gericht zijn op het waarborgen van de belangen van en de randvoorwaarden voor een goed functionerende economie (b.v. een bewoonbaar land). Maar ook de randvoorwaarden waaronder de publieke goederen en diensten worden verleend, zijn te definiëren als publiek belang, te weten de: Prijs; Kwaliteit; Beschikbaarheid/toegankelijkheid. van publieke producten en diensten. Het gaat hier dus bijvoorbeeld om de kwaliteit, prijs en toegankelijkheid van drinkwater, de kwaliteit van openbare straatverlichting en de beschikbaarheid van elektriciteit. Marktwerking Marktwerking wordt besproken als mechanisme om de maatschappelijke productie te coördineren en af te stemmen op de maatschappelijke behoefte 6. 6 Raad voor Verkeer en Waterstaat, Meer markt andere overheid, maart
16 Een vergelijkbare definitie luidt de situatie waarin vraag en aanbod zorgen voor de coördinatie van economische beslissingen. 3.3 Marktwerking de theorie In deze paragraaf gaan we dieper in op het begrip marktwerking. Marktwerking wordt besproken als mechanisme om de maatschappelijke productie te coördineren en af te gaan stemmen op de maatschappelijke behoefte. Marktwerking kan worden gezien als alternatief voor andere coördinatiemechanismen zoals hiërarchische aansturing. Hiërarchische aansturing is het coördinatiemechanisme dat binnen een bedrijf en in een planeconomie wordt gehanteerd Functies van marktwerking Marktwerking is een mechanisme dat zorgt voor de onderlinge afstemming van vraag en aanbod op elkaar. In dat kader vervult marktwerking drie functies: Marktwerking zorgt voor besluitvorming over de maatschappelijke vraag. Op de markt kunnen consumenten duidelijk maken aan welke producten ze behoefte hebben. Het prijsmechanisme heeft bovendien een rantsoeneringsfunctie: het dwingt consumenten een afweging tussen producten te maken; Marktwerking zorgt voor financiering van de productie doordat afnemers bij de transactie een prijs betalen; Marktwerking zorgt voor coördinatie van de productie. Het prijsmechanisme zorgt voor de afstemming van de maatschappelijke productie op de maatschappelijke behoefte. Bij voldoende onderlinge concurrentie tussen aanbieders zorgt dit mechanisme bovendien voor een efficiënte taakverdeling over de aanbieders Functies van hiërarchische/democratische aansturing Marktwerking is een alternatief voor democratische c.q. hiërarchische coördinatie van de productie. Bij hiërarchische coördinatie van de productie worden de betreffende functies op een andere wijze vervuld: Besluitvorming over de maatschappelijke vraag vindt plaats door middel van het democratische proces. Bij producten met een individueel karakter vindt rantsoenering vervolgens plaats door enigerlei wijze van toekenning, bijvoorbeeld volgens het principe wie het eerst komt, wie het eerst maalt. Bij dit rantsoeneringsprincipe ontstaan zogeheten wachtlijsten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de wachtlijsten in de zorg; Financiering van de productie vindt plaats via heffingen. Denk bijvoorbeeld aan de afvalstoffenheffing; 13
17 Coördinatie van de productie vindt plaats door hiërarchische aansturing en budgettering. Denk bijvoorbeeld aan de door de overheid gecoördineerde bouw van afvalverbrandingsinstallaties Collectieve goederen versus individuele goederen In de economische wetenschap wordt ervan uitgegaan dat het te hanteren coördinatieprincipe aan de vraagzijde afhankelijk is van de aard van het product. In extremis worden twee typen goederen onderscheiden, te weten individuele goederen en collectieve goederen. Collectieve goederen (zoals een stadspark) onderscheiden zich van individuele goederen (zoals een appel) doordat: De consumptie niet rivaliserend is (het feit dat A in het park wandelt, sluit niet uit dat ook B in het park wandelt). Bij individuele goederen is de consumptie wel rivaliserend (het feit dat A een appel eet, sluit uit dat B die appel ook eet); Uitsluiting niet mogelijk of niet zinvol is (het is economisch zinloos om een hek rond het park te zetten met een loket waar de bezoekers moeten betalen, omdat de kosten daarvan hoger zijn dan de opbrengsten uit kaartverkoop). Bij individuele goederen is uitsluiting wel mogelijk (wie niet betaalt voor een appel, krijgt hem niet). Goederen zijn zelden zuiver collectief of zuiver individueel. Individuele goederen kunnen (positieve) externe effecten hebben. Het gaat dan bijvoorbeeld om monumentenpanden. Daarvan profiteren niet alleen degenen die ervoor betalen en erin wonen, maar ook de mensen die er niet voor betalen en er alleen naar kijken. Hier zijn de externe effecten nog zo beperkt dat we toch spreken van een individueel goed. Van straatverlichting profiteren mensen die er niet voor betalen net zoveel als mensen die er wel voor betalen. Het profijt is niet-rivaliserend. In dit geval zijn de externe effecten zo groot dat we spreken van een collectief goed Marktwerking aan de vraagzijde Marktwerking aan de vraagzijde is hetzelfde als uitsluiting. Consumenten/burgers mogen van een voorziening alleen gebruik maken als ze daarvoor betalen. In de jaren zeventig werd in dit verband gesproken van de introductie van het profijtbeginsel. Een noodzakelijke voorwaarde voor marktwerking aan de vraagzijde is dat uitsluiting mogelijk is. Of het product al dan niet rivaliserend is, doet minder ter zake. Om het stadspark kán immers ook een hek worden gezet. Het profijtbeginsel heeft vooral als functie de vraag te rantsoeneren. Bovendien draagt dit beginsel bij aan de financiering van de productie, maar het is niet per se noodzakelijk dat er een verband bestaat tussen productiekosten en de door de afnemer te betalen bijdrage (vergelijk enerzijds openbaar vervoer, waar de reiziger een beperkte bijdrage betaalt en anderzijds UMTS-licenties, waar de bijdrage veel groter is dan de feitelijke productiekosten). 14
18 3.3.5 Marktwerking aan de aanbodzijde Marktwerking aan de aanbodzijde houdt in dat de overheid werkzaamheden uitbesteedt. Dit type marktwerking is niet specifiek voor de overheid. Het bedrijfsleven staat zelf ook voor de keuze tussen zelfdoen en uitbesteden. Bij uitbesteding vervult marktwerking de functie van coördinatie van de productie. Uitbesteding draagt niet bij aan de besluitvorming over de vraag of de financiering van de productie. Over de vraag wanneer het zinvol is om werk binnen de organisatie te laten verrichten en wanneer het zinvol is dit uit te besteden, zijn theorieboeken vol geschreven. In het algemeen geldt dat uitbesteden zinvol is wanneer het beoogde resultaat uiteindelijk goedkoper kan worden bereikt dan bij zelfdoen. Aanbesteding in concurrentie kan daarin een functie vervullen Marktwerking aan vraag- en aanbodzijde Bij marktwerking aan vraag- en aanbodzijde treedt de overheid volledig terug en laat ze de totstandkoming van bepaalde goederen over aan het marktmechanisme. Introductie van totale marktwerking kan alleen indien uitsluiting mogelijk is en het gewenst is dat de prijs een afspiegeling vormt van de feitelijke productiekosten. Dat is niet het geval bij externe effecten. Marktwerking moet dan gepaard gaan met een flankerend beleid waarin de overheid de afnemer voor die externe effecten een vergoeding betaalt in de vorm van subsidies of belastingkortingen. Samenvattend is in een economie is een coördinatieprincipe nodig voor: - Besluitvorming over de maatschappelijke vraag; - Financiering van de productie; - Coördinatie van de productie. Welk coördinatiemechanisme leidt tot de beste resultaten is afhankelijk van de aard van het product. Bij een zuiver individueel goed leidt marktwerking in theorie tot een goede besluitvorming over de maatschappelijke vraag en een evenwichtige financiering. Bij collectieve goederen is daarentegen democratische besluitvorming en financiering middels heffingen te verkiezen. Bij de coördinatie van de productie moet een keuze worden gemaakt tussen zelfdoen (hiërarchische aansturing ) en uitbesteden (marktwerking). Zowel in het bedrijfsleven als bij de overheid zou deze keuze moeten afhangen van de vraag op welke wijze het beoogde resultaat tegen de laagste kosten kan worden bereikt. 15
19 3.4 Vormen van marktwerking Marktwerking fungeert feitelijk als een containerbegrip. Het kent vele verschijningsvormen, hetgeen tot verwarring kan leiden. De één denkt bij marktwerking aan privatisering, terwijl de ander aan bedrijfsmatig werken denkt. In onderstaande tabel presenteren wij een overzicht van verschijningsvormen van marktwerking. Uitgangspunt is geweest dat marktwerking veelal gebaseerd is op een beginsel, zoals vraaggericht werken of het profijtbeginsel. In onderstaande tabel zijn deze beginselen en de bijbehorende marktwerkinginstrumenten geïdentificeerd. Per instrument zijn tevens de randvoorwaarden waaronder een instrument effectief ingezet kan worden aangegeven. Beginsel Concurrentie Concurrentie om de markt Eén aanbieder op de markt met het recht om op die markt op te treden, verkregen in concurrentie met andere potentiële aanbieders Concurrentie op de markt Concurrentie die plaatsvindt tussen verschillende aanbieders op eenzelfde markt Voldoen aan condities die in een marktomgeving gelden Aanbod: kwaliteit en kosten van het aanbod optimaliseren Mogelijke marktwerkinginstrumenten - Concessieverlening: periodieke aanbesteding van alleenrecht op de markt - Wettelijk afschaffen van natuurlijke of regionale monopolies (opheffen van gedwongen winkelnering). - Professionalisering inkoop - Aanbesteden - Werving en selectie - Productieprocessen - Marketing en sales Randvoorwaarden - Verhandelbaarheid van het product - Lage toe- en uittredingsbarrières - Lage frictiekosten bij toeen uittreden - Eigendom van infrastructuur bij onafhankelijke derde (indien relevant) - Verhandelbaarheid van het product - Lage toe- en uittredingsbarrières - Lage frictiekosten bij toeen uittreden - Eigendom van infrastructuur bij onafhankelijke derde (indien relevant) - Voldoende kennis en middelen - Passende organisatiestructuur 16
20 Beginsel Vraag: Maximaal vraaggericht werken Organisatie en structuur: Optimaliseren van passende organisatie en structuur Vergelijking van prestaties op basis van indicatoren Profijtbeginsel en vervuiler betaalt beginsel Bij deze beginselen wordt een directe en individuele relatie gelegd tussen de afnemer of de vervuiler. Bij het profijtbeginsel gaat het dan om de mate waarin men ergens gebruik van maakt, bij het de vervuiler betaalt beginsel gaat het om de mate waarin men bijdraagt in de vervuiling richting Andere financiering/bekostiging Het voor overheidstaken zoeken naarnadere kostendragers en/of financiers. Mogelijke marktwerkinginstrumenten - Marktonderzoek - Productdifferentiatie - Tariefdifferentiatie - Informatie en communicatie over dienstverlening - Wijzigen rechtsvorm: - Privatisering - Verzelfstandiging - Op afstand plaatsen - Benchmarking - Maatstafvergelijking - Heffing te betalen door belanghebbende(n) of vervuiler - Prijs te betalen door belanghebbende(n) of vervuiler - Vervuilingsrechten - Koppeling van functies - PPS-constructies Randvoorwaarden - Differentiatie moet technisch, juridisch en financieel mogelijk zijn - Aanwezigheid van verschil in kwaliteit en condities - Markt voor prod. noodzak. - Duidelijke doelgroep - Aanwijsbare vrager en aanbieder - Klant moet geïnformeerd zijn over dienstverlening - Waarborging publieke belangen - Wettelijk kader - Homogene/vergelijkbare producten - Voldoende organisaties - Bereidbaarheid tot medewerking - Onafh. onderzoek - Individuele toerekenbaarheid - Verdeelsleutel/grondslag voor afrekenen - Meetbaarheid en monitoring - Handhaafbaarheid - Transparante kosten en opbrengsten - Beschikbaarheid grondslag voor allocatie - Kansen voor win-win situaties Tabel 1. Vormen van marktwerking. 17
Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten
Kostenterugwinning van Waterdiensten Kostenterugwinning van Waterdiensten Aanvullende analyse Milieukosten Sterk Consulting en Bureau Buiten Leiden, november 2013 1 2 Inhoudsopgave 1 Achtergrond en doel
Nadere informatieDe Waterwet en waterbodems De Waterwet. en waterbodems
De Waterwet en waterbodems De Waterwet en waterbodems Waterbodembeheer Waterbodembeheer onderdeel onderdeel watersysteembeheer watersysteembeheer Een nieuwe, integrale Een nieuwe, integrale Waterwet Waterwet
Nadere informatieWatersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner
Memo Aan deelnemers diner-debat Eye Kopie aan Contactpersoon Rik van Terwisga Datum 8 januari 2015 Onderwerp Vervolg Debat-diner "Watersysteem van de Toekomst" Watersysteem van de Toekomst: vervolg
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000
Nadere informatieVoorstel : Vaststellen nota Dorpshuizen in Sint Anthonis, inclusief beleid ten aanzien van paracommercialisme
Raadsvergadering : 15 september 2003 Agendapunt : 23. Voorstel : Vaststellen nota Dorpshuizen in Sint Anthonis, inclusief beleid ten aanzien van paracommercialisme Aan de Raad, In het coalitieprogramma
Nadere informatieDe kaderstellende rol van de raad bij complexe projecten
De kaderstellende rol van de raad bij complexe projecten Basisschool Aan de Bron en sporthal op het voormalige WML-terrein Onderzoeksopzet Rekenkamer Weert 16 december 2007 Inhoudsopgave 1. Achtergrond
Nadere informatie6. Project management
6. Project management Studentenversie Inleiding 1. Het proces van project management 2. Risico management "Project management gaat over het stellen van duidelijke doelen en het managen van tijd, materiaal,
Nadere informatieReview op uitgevoerde risico-inventarisatie implementatie resultaatgerichte bekostiging
Review op uitgevoerde risico-inventarisatie implementatie resultaatgerichte bekostiging mr. drs. E.P.J. de Boer Rotterdam, Aanleiding en opzet van de review In opdracht van de GR Jeugdhulp Rijnmond is
Nadere informatieAntwoord. van Gedeputeerde Staten op vragen van A.H.K. van Viegen (PVDD) Nummer Onderwerp Hoogheemraadschap van Delfland.
van Gedeputeerde Staten op vragen van A.H.K. van Viegen (PVDD) (d.d.) 3 april 2012) Nummer 2644 Onderwerp Hoogheemraadschap van Delfland. Aan de leden van Provinciale Staten Toelichting vragensteller De
Nadere informatie2. Consumentenbeleid en consumenteneducatie, een analytisch kader
2. Consumentenbeleid en consumenteneducatie, een analytisch kader 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt vanuit een drietal, analytisch onderscheiden invalshoeken bezien in hoeverre consumenteneducatie een
Nadere informatieGraag maak wij van de gelegenheid gebruik om u op de hoogte te brengen van de recente ervaringen en ontwikkelingen bij De Regiecentrale.
1 Geachte heer/mevrouw Graag maak wij van de gelegenheid gebruik om u op de hoogte te brengen van de recente ervaringen en ontwikkelingen bij De Regiecentrale. Bij verschillende gemeenten en instellingen
Nadere informatieProjectleidersoverleg Rijk Omgevingswet. Veranderteam Rijk. Contactpersoon Ruben Tieman. Datum 30 maart Kenmerk.
Projectleidersoverleg Rijk Omgevingswet Veranderteam Rijk Contactpersoon Ruben Tieman Datum Integraliteit Het thema integraliteit is een van de uitgangspunten achter de Omgevingswet, maar tegelijk tot
Nadere informatieProvinciale Staten van Noord-Holland. Voordracht 64
Provinciale Staten van Noord-Holland Voordracht 64 Haarlem, 17 augustus 2004 Onderwerp: Agenda Provinciaal Waterplan Bijlagen: - ontwerpbesluit - procesplanning provinciaal waterplan - op weg naar een
Nadere informatieVoorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie
Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische
Nadere informatieInvloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting
xvii Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting Samenvatting IT uitbesteding doet er niet toe vanuit het perspectief aansluiting tussen bedrijfsvoering en IT Dit proefschrift is het
Nadere informatieBijlage VI. Handreiking uitwerking kostenveroorzakingsbeginsel ex Nationaal Bestuursakkoord water
Bijlage VI Handreiking uitwerking kostenveroorzakingsbeginsel ex Nationaal Bestuursakkoord water 1 Inleiding In het Nationaal Bestuursakkoord Water (medio 2003) zijn de volgende afspraken overeengekomen
Nadere informatieDe kracht van een goede opdracht
PREVIEW De kracht van een goede opdracht Het moment is nu Als er íets zeker is, dan is het wel dat dit een bijzonder interessante tijd is om bij een woningcorporatie te werken. Naast de sociale opgave
Nadere informatieDe Rekenkamer is verder nagegaan of de verantwoording van de verschuldigde vergoeding over 2011, 2012 en 2013 volledig is.
1 Managementsamenvatting De managementsamenvatting is geschreven in het Nederlands en het Papiamentu. De Rekenkamer wil hiermee bereiken dat meer mensen kennis kunnen nemen van de inhoud van het rapport.
Nadere informatieVerklaring van Hoog & Droog
Verklaring van Hoog & Droog Aangenomen bij acclamatie op woensdag 6 juni bij Burgers Zoo te Arnhem Over de andere kant van de Delta Verklaring van Hoog & Droog Conclusies en adviezen geformuleerd tijdens
Nadere informatieCommunicatieplan. Energie- & CO 2 beleid. Van Gelder Groep
Van Gelder Groep B.V. Communicatieplan Energie- & CO 2 beleid Van Gelder Groep 1 2015, Van Gelder Groep B.V. Alle rechten voorbehouden. Geen enkel deel van dit document mag worden gereproduceerd in welke
Nadere informatieOproep voor bijdrage
Oproep voor bijdrage Donderdag 16 mei 2019 Concertgebouw de Vereeniging te Nijmegen 31e Symposium Bodem Breed Hèt netwerk event van de bodem en ondergrond www.bodembreed.nl Bodem Breed 2019 Concertgebouw
Nadere informatieOnderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert
Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert Weert, 6 september 2011. Rekenkamer Weert Inhoudsopgave 1. Achtergrond en aanleiding 2. Centrale vraagstelling 3. De wijze van onderzoek 4. Deelvragen
Nadere informatieDeze centrale vraag leidt tot de volgende deelvragen, die in het onderzoek beantwoord zullen worden.
Aan: Gemeenteraad van Druten Druten, 27 juli 2015 Geachte voorzitter en leden van de gemeenteraad, In de eerste rekenkamerbrief van 2015 komt inkoop en aanbesteding aan bod. Dit onderwerp heeft grote relevantie,
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Dit proefschrift bestudeert het gebruik van handelskrediet in de rijstmarkten van Tanzania. 18 We richten ons daarbij op drie aspecten. Ten eerste richten we ons op het
Nadere informatieSturingsfilosofie en Organisatiestructuur Waterschap Limburg
Sturingsfilosofie en Organisatiestructuur Waterschap Limburg Uitgangspunten, hoofdlijnen en vervolgprocedure November 2015 Inhoud Bestuursopdracht als kader Visie 2020 en WBP als basis voor sturing en
Nadere informatieVOORBEELD OPLEIDINGSPROGRAMMA BESTUUR EN/OF RAAD VAN TOEZICHT
VOORBEELD OPLEIDINGSPROGRAMMA BESTUUR EN/OF RAAD VAN TOEZICHT Inleiding Door de ontwikkelingen bij woningcorporaties worden de bestuurlijke organen gedwongen om zich te professionaliseren. Een bestuurder
Nadere informatieGroengebied Amstelland AB 10-11-2011 Agendapunt 9 eerder door het bestuur behandelde notities over rol en positie GGA BIJLAGE 1 DISCUSSIENOTITIE
Groengebied Amstelland AB 10-11-2011 Agendapunt 9 eerder door het bestuur behandelde notities over rol en positie GGA BIJLAGE 1 DISCUSSIENOTITIE Bestuurlijke begeleidingsgroep Visie Amstelland Aantal bijlagen:
Nadere informatieToelichting op vraagstuk businessmodel Idensys en SEO rapport voor consultatiebijeenkomst 22 en 23 september 2015
Programma Idensys Contactpersoon Huub Janssen Aantal pagina's 5 Toelichting op vraagstuk businessmodel Idensys en SEO rapport voor consultatiebijeenkomst 22 en 23 september 2015 Naar aanleiding van het
Nadere informatieHet college van burgemeester en wethouders geeft in zijn reactie aan de conclusies van de rekenkamer te herkennen.
tekst raadsvoorstel Inleiding Vanaf januari 2015 (met de invoering van de nieuwe jeugdwet) worden de gemeenten verantwoordelijk voor alle ondersteuning, hulp en zorg aan kinderen, jongeren en opvoeders.
Nadere informatieSamenvatting. Adviesaanvraag
Samenvatting Adviesaanvraag De afgelopen decennia is de omvang en het maatschappelijk belang van toezicht op de gezondheidszorg gegroeid. De introductie van marktwerking, de privatisering en de toenemende
Nadere informatieonderzoeksopzet handhaving
onderzoeksopzet handhaving Rekenkamercommissie Onderzoeksopzet Handhaving rekenkamercommissie Oss 29 april 2009 1 Inhoudsopgave 1. AANLEIDING EN ACHTERGROND... 3 2. AFBAKENING... 4 3. DOELSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN...
Nadere informatieChecklist. Informatievoorziening. Grote Projecten
Checklist Informatievoorziening Grote Projecten Najaar 2010 Rekenkamercommissie Berkelland, Bronckhorst, Lochem, Montferland 1. Inleiding De uitvoering van grote projecten in Nederland heeft nogal eens
Nadere informatieProfielschets van de omvang en samenstelling van de Raad van Commissarissen en zijn leden
Bijlage a Profielschets van de omvang en samenstelling van de Raad van Commissarissen en zijn leden De functie van de Raad van Commissarissen. In deze profielschets wordt eerst ingegaan op de achtergronden
Nadere informatieHandleiding uitvoering ICT-beveiligingsassessment
Handleiding uitvoering ICT-beveiligingsassessment Versie 2.1 Datum : 1 januari 2013 Status : Definitief Colofon Projectnaam : DigiD Versienummer : 2.0 Contactpersoon : Servicecentrum Logius Postbus 96810
Nadere informatiePortefeuillehouder: M.A.P. Michels Behandelend ambtenaar J. van der Meer, 0595 447719 gemeente@winsum.nl (t.a.v. J. van der Meer)
Vergadering: 11 december 2012 Agendanummer: 12 Status: Besluitvormend Portefeuillehouder: M.A.P. Michels Behandelend ambtenaar J. van der Meer, 0595 447719 E mail: gemeente@winsum.nl (t.a.v. J. van der
Nadere informatieUit de beleidsvisie maakt de AFM op dat vier modellen voor de inrichting van de corporatie te onderscheiden zijn. Dit zijn:
Ministerie van VROM t.a.v. dr. P. Winsemius Postbus 20951 2500 EZ DEN HAAG Datum 22 januari 2007 Uw kenmerk DB02006310723 Betreft Advies inzake (financieel) toezicht op activiteiten met en zonder staatssteun
Nadere informatieKlimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE
Klimaatakkoord Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus 20401 2500 EK 'S-GRAVENHAGE BETREFT Procesbrief Klimaatakkoord DEN HAAG ONS KENMERK 5 oktober 2018 18.34838
Nadere informatieAdvies van de consumentenorganisaties in het LOCOV inzake exploitatie van stationsstallingen
Advies van de consumentenorganisaties in het LOCOV inzake exploitatie van stationsstallingen Landelijk Overleg Consumentenbelangen Openbaar Vervoer LOCOV-99/18 8 maart 1999 Advies van de consumentenorganisaties
Nadere informatieSamenvatting. 1. Wat houdt het begrip internationale samenwerking in?
Aanleiding voor het onderzoek Samenvatting In de 21 ste eeuw is de invloed van ruimtevaartactiviteiten op de wereldgemeenschap, economie, cultuur, milieu, etcetera steeds groter geworden. Ieder land dient
Nadere informatieINITIATIEFVOORSTEL Gemeente Velsen
INITIATIEFVOORSTEL Gemeente Velsen Raadsvergadering d.d. : 1 december 2011 Raadsbesluitnummer : R11.081 Carrousel d.d. : 17 november 2011 Onderwerp : Eindrapport Rekenkamercommissie kwaliteit Grondbeleid
Nadere informatieVerdroging: tegen gaan van verdroging in het algemeen door beperken van verharding, ruimte voor infiltratie, hydrologisch neutraal ontwikkelen etc.
WATERTOETSPROCES Globale checklist waterbelangen in de ruimtelijke ordening Bij het watertoetsproces let het waterschap op alle wateraspecten. Doorgaans krijgen het voorkomen van wateroverlast en de zorg
Nadere informatieFondsreglement Fonds Delft 2040
Fondsreglement Fonds Delft 2040 Inhoudsopgave 1. Definitie 2. Voorwaarden 3. Doelstellingen Agenda Delft 2040 4. Criteria Fonds Delft 2040 5. Randvoorwaarden t.a.v. business cases Fonds Delft 2040 6. Instrumentarium
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Het managen van weerstand van consumenten tegen innovaties
Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) Het managen van weerstand van consumenten tegen innovaties De afgelopen decennia zijn er veel nieuwe technologische producten en diensten geïntroduceerd op de
Nadere informatieSamenvatting van: Effecten van het Lozingenbesluit Open Teelt en Veehouderij (LOTV) op de waterkwaliteit.
Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling/RIZA Samenvatting van: Effecten van het Lozingenbesluit
Nadere informatieGebieds- en Stedelijke Programma s. Leiding en Staf Stedelijke Programma s. Gemeente Vlaardingen RAADSVOORSTEL
RAADSVOORSTEL Registr.nr. 1423468 R.nr. 52.1 Datum besluit B&W 6juni 2016 Portefeuillehouder J. Versluijs Raadsvoorstel over de evaluatie van participatie Vlaardingen, 6juni 2016 Aan de gemeenteraad. Aanleiding
Nadere informatieIvo Opstelten Minister van Veiligheid en Justitie Postbus 20301 2500 EH DEN HAAG
Post Bits of Freedom Bank 55 47 06 512 M +31 613380036 Postbus 10746 KvK 34 12 12 86 E ton.siedsma@bof.nl 1001 ES Amsterdam W https://www.bof.nl Ivo Opstelten Minister van Veiligheid en Justitie Postbus
Nadere informatieSamenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen
Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.
Nadere informatieReglement van de Deelnemersraad Stichting WSW
Reglement van de Deelnemersraad Stichting WSW (als bedoeld in artikel 17 van de statuten van Stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw) Vastgesteld door het Bestuur op 4 juli 2016 na goedkeuring door
Nadere informatieVoorzitter. In de bijlage vindt u nader uitgewerkte onderzoekvragen en alsnog de overige relevante stukken.
Voorzitter Aan de Sociaal-Economische Raad t.a.v. de voorzitter, dr. A.H.G. Rinnooy Kan Bezuidenhoutseweg 60 2594 AW Den Haag Den Haag, 25 november 2008 Geachte heer Rinnooy Kan, Jft ht [vjfyji&wusi (
Nadere informatieInnovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem
Innovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem Eind juli is de eerste ronde afgerond voor de besteding van het regionale Innovatiebudget Sociaal Domein. In deze ronde is niet het volledige beschikbare
Nadere informatieHoofdconclusie PBL-rapport
Hoofdconclusie PBL-rapport De hoofdconclusie getoetst Gehanteerde maatlat: taakstelling Planbureau Studies zijn onafhankelijk en wetenschappelijk gefundeerd. (Kernwaarden wetenschap: transparantie, volledigheid,
Nadere informatiePrestatiebeloning werkt nauwelijks, maar prestatieafstemming
Prestatiebeloning werkt nauwelijks, maar prestatieafstemming werkt wel André de Waal Prestatiebeloning wordt steeds populairder bij organisaties. Echter, deze soort van beloning werkt in veel gevallen
Nadere informatieSamenvatting Het draait om het kind
Samenvatting Het draait om het kind Visie op monitoring in de opvoedingsvariant van pleegzorg Inleiding Aangezien de pleegzorg een onvoldoende geobjectiveerd overzicht heeft van hoe het met de jeugdige
Nadere informatieEen brede kijk op onderwijskwaliteit Samenvatting
Een brede kijk op onderwijskwaliteit E e n o n d e r z o e k n a a r p e r c e p t i e s o p o n d e r w i j s k w a l i t e i t b i n n e n S t i c h t i n g U N 1 E K Samenvatting Hester Hill-Veen, Erasmus
Nadere informatieToekomst voor verzekeraars
Position paper Toekomst voor verzekeraars Position paper ten behoeve van het rondetafelgesprek op 11 juni 2015 van de vaste commissie voor Financiën van de Tweede Kamer naar aanleiding van het rapport
Nadere informatieBestuursopdracht. Centrumvisie
Bestuursopdracht Centrumvisie Bestuursopdracht Centrumvisie Opdrachtgever: Auteur: gemeente Scherpenzeel afdeling Ruimte en Groen W. Hilbink/W.Algra Datum: 2 december 2014 Centrumvisie Scherpenzeel -1-
Nadere informatieOproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied
Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Meld nu uw bouwproject aan voor het Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied. Daarin bundelen overheden,
Nadere informatieBrief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 17 mei 2017 U Lbr. 17/028 (070) Gezamenlijke gemeentelijke uitvoering
Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad Datum 17 mei 2017 Ons kenmerk BB/U201700352 Lbr. 17/028 Telefoon (070) 373 8393 Bijlage(n) 3 Onderwerp Gezamenlijke gemeentelijke uitvoering Samenvatting
Nadere informatieModel bedrijfsplan voor bovenschoolse voorzieningen
Model bedrijfsplan voor bovenschoolse voorzieningen Leeuwarden, sector Jeugd en Onderwijs najaar 2007/ herzien voorjaar 2008 kenmerk: insightmodelbedrijfsplanbovenschoolevoorzieningen.doc 1. Ter inleiding.
Nadere informatieVan belang. Het verhaal van de Nederlandse Vereniging van Banken
Van belang Het verhaal van de Nederlandse Vereniging van Banken De som der delen De uitdagingen van de sector Door de NVB Van belang De nieuwe realiteit In Nederland zijn ruim tachtig Nederlandse en buitenlandse
Nadere informatieVerbonden Partijen. 7 mei Postbus KA ROOSENDAAL.
Verbonden Partijen Notitie naar aanleiding van onderzoek naar de aansturing van verbonden partijen in de gemeenten Bergen op Zoom, Oosterhout en Roosendaal. 7 mei 2007 Postbus 5000 4700 KA ROOSENDAAL www.rekenkamerwestbrabant.nl
Nadere informatieUitvoeringsprogramma Deltapoort
Stuurgroep DP/LT 10 juli 2014 Bijlage 6.2 Bestuurlijke trekker: A. Kamsteeg Ambtelijke trekker: Myra Zeldenrust Uitvoeringsprogramma Deltapoort Aansluiting Onderwijs Arbeidsmarkt Conceptversie Myra Zeldenrust
Nadere informatie2. Wat zijn per sector/doelgroep de algemene inzichten ten aanzien van de inhoud van de continuïteitsplannen?
Samenvatting Aanleiding en onderzoeksvragen ICT en elektriciteit spelen een steeds grotere rol bij het dagelijks functioneren van de maatschappij. Het Ministerie van Veiligheid en Justitie (hierna: Ministerie
Nadere informatieMarleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden
HANDOUT SCENARIO-ONTWIKKELING Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden SCENARIO-ONTWIKKELING I n h o u d Scenario-ontwikkeling 1 1 Wat zijn scenario s? 1 2 Waarom
Nadere informatieProjectplan Herinrichting van het Zuidelijk Stationsgebied Gouda
Projectplan Herinrichting van het Zuidelijk Stationsgebied Gouda Bewonersinitiatief Versie 1.1 augustus 2013 Inhoudsopgave A Inleiding... 2 B Aanpak van het project... 2 1 Vaststellen plangebied en uitgangssituatie...
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 31
Nadere informatiewerkatelier Kansen Drents-Friese flank
werkatelier Kansen Drents-Friese flank 20 april 2011 Bron: Drents Friese Wold, Atelier Mooi Drenthe Inhoud Het concept werkatelier 3 Werkatelier Kansen Drents-Friese flank 3 Programma 3 Presentaties 4
Nadere informatieSamenvatting. Bereikbaarheid en concurrentiekracht - KiM 5
Samenvatting Verbeteringen in de bereikbaarheid kunnen bijdragen aan de concurrentiekracht van een regio of een land, doordat reistijd- en betrouwbaarheidsverbeteringen een direct effect hebben op de productiviteit
Nadere informatieIn deze brief ga ik in op de belangrijkste conclusies en aanbevelingen van het evaluatierapport.
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Prins Clauslaan 8 Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG www.minlnv.nl Betreft
Nadere informatieopzet onderzoek aanbestedingen
opzet onderzoek aanbestedingen 1 inleiding aanleiding In het onderzoeksplan 2014 van de Rekenkamer Barendrecht is aangekondigd dat in 2014 een onderzoek zal worden uitgevoerd naar aanbestedingen van de
Nadere informatieSecond opinion op de beleidsdoorlichting van Artikel 17 Luchtvaart
Second opinion op de beleidsdoorlichting van Artikel 17 Luchtvaart Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid Maarten de Lange 1 Inhoud Inleiding... 3 Vragen die in de second opinion beantwoord worden... 4
Nadere informatieSamenvatting Integrale Handhaving
Samenvatting Integrale Handhaving Openbare inrichtingen als hotels, cafés en discotheken worden geconfronteerd met verschillende gemeentelijke, regionale en landelijke handhavers. Voorbeelden van handhavers
Nadere informatieZLT0^7. Ingekomen 22 JUL20U. Provincie Noord-Brabant
6 2IUļOCļ4 HU III III llll MIMI 3623532 DIV.C ZLT0^7 /dtnrt low Retour: 5201AC100 Het College van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant t.a.v. mevrouw M. van Opzeeland Postbus 90151 5200 MC 's-hertogenbosch
Nadere informatieOnderzoek naar de werking van het coalitieprogramma
Rekenkamer Weert Onderzoek naar de werking van het coalitieprogramma 2 april 2009 Achtergrond en aanleiding onderzoek De rekenkamer van de gemeente Weert richt zich op het perspectief leren en verbeteren.
Nadere informatieProject VNK de Veiligheid van Nederland in Kaart. Overstromingen in Nederland, kansen en gevolgen
Project VNK de Veiligheid van Nederland in Kaart Overstromingen in Nederland, kansen en gevolgen De Veiligheid van Nederland in Kaart Absolute veiligheid tegen overstromingen bestaat niet In de afgelopen
Nadere informatiehet lozen van grondwater bij de realisatie van een WKO systeem
CTF Amsterdam bv Prinsengracht 436 in Amsterdam Datum 21 april 2017 Casecode W-17.00767 Kenmerk 17.070654 Watervergunning het lozen van grondwater bij de realisatie van een WKO systeem Uw kenmerk / projectcode:
Nadere informatie1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen. Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen
1 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking
Nadere informatiePilot Omgevingsvisie Nijmegen Green City
Pilot Omgevingsvisie Nijmegen Green City De Omgevingswet meer ruimte voor initiatief Huidige omgevingsrecht: opeenstapeling van wetten, regels en procedures Onzekerheid en onduidelijkheid bij initiatiefnemers
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 29 juni 2018 Onderwerp Wettelijke experimenteerruimte
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/jenv
Nadere informatieEvaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma
Evaluatie National Contact Point-werking van het Vlaams Contactpunt Kaderprogramma Departement Economie, Wetenschap en Innovatie Afdeling Strategie en Coördinatie Koning Albert II-laan 35 bus 10 1030 Brussel
Nadere informatieInhuur in de Kempen. Eersel, Oirschot en Reusel-De Mierden. Onderzoeksaanpak
Inhuur in de Kempen Eersel, Oirschot en Reusel-De Mierden Onderzoeksaanpak Rekenkamercommissie Kempengemeenten 21 april 2014 1. Achtergrond en aanleiding In gemeentelijke organisaties met een omvang als
Nadere informatieSamenvatting. Het antwoord op vraag 4 is niet in deze samenvatting opgenomen. We verwijzen naar bijlage 3 van dit rapport.
Samenvatting Aanleiding en doelstelling van het onderzoek Het ministerie van Justitie heeft in het voorjaar van 2003 kenbaar gemaakt behoefte te hebben aan een implementatie-evaluatie van het Keurmerk
Nadere informatieWORKSHOP HOE BORG JIJ DE PRIVACY VAN JE KLANTEN?
WORKSHOP HOE BORG JIJ DE PRIVACY VAN JE KLANTEN? BVK VOORJAARSCONGRES 2016: GLUREN BIJ DE 3D BUREN MARTINE MIDDELVELD 12 MEI 2016 1 Stelling Privacy staat integraal werken in het sociaal domein in de weg
Nadere informaties t r u c t u u r v i s i e G o o r Goor 202
VISIEKAART 8 9 s t r u c t u u r v i s i e G o o r 2 0 2 5 structuu Goor 202 rvisie 5 1. Structuurvisie Goor 2025 2. Analyse 3. Visie en ambitie: Goor in 2025 4. Ruimtelijke kwaliteit 5. Wonen 6. Economie
Nadere informatieCommunicatieplan Energie- & CO 2
Communicatieplan Energie- & CO beleid Versie 9 - Januari 013 Akkoord Directie: Inhoud: 1. Inleiding 1.1 Ambitie 1. Aansluiting op de marktontwikkelingen 1.3 Doelstellingen en voorgenomen acties in 01 1.4
Nadere informatieGemeenschappelijke Regelingen
Gemeenschappelijke Regelingen Een inventarisatie, bestuurlijke verkenning en onderzoek naar de invloed van raadsleden op het beleid van gemeenschappelijke regelingen binnen de gemeente Bedum. Rekenkamercommissie
Nadere informatieQUICK SCAN PROGRAMMABEGROTING 2008 LEIDSCHENDAM-VOORBURG EN RIJSWIJK
1 (2007/28317) QUICK SCAN PROGRAMMABEGROTING 2008 LEIDSCHENDAM-VOORBURG EN RIJSWIJK 1. ONDERZOEKSVRAGEN 1. Kan de raad met de programmabegroting beoordelen of de voorgenomen beleidsmaatregelen doeltreffend
Nadere informatieWe doen zeven aanbevelingen om de aanpak van drukte en de leefbaarheid te
Aanbevelingen Rekenkamer t.a.v. Drukte Amsterdam december 2016 Aanbevelingen We doen zeven aanbevelingen om de aanpak van drukte en de leefbaarheid te verbeteren. Vier aanbevelingen hebben betrekking op
Nadere informatieBESTUURLIJKE SAMENVATTING AFSTEMMEN INVESTERINGEN
BESTUURLIJKE SAMENVATTING AFSTEMMEN INVESTERINGEN Aanpak De opdracht Afstemmen investeringen is voortvarend opgepakt door de werkgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van de Gelderse waterschappen en
Nadere informatieOpleidingsprogramma DoenDenken
15-10-2015 Opleidingsprogramma DoenDenken Inleiding Het opleidingsprogramma DoenDenken is gericht op medewerkers die leren en innoveren in hun organisatie belangrijk vinden en zich daar zelf actief voor
Nadere informatieProfielschets van de omvang en samenstelling van de Raad van Commissarissen en zijn leden.
Bijlage a Profielschets van de omvang en samenstelling van de Raad van Commissarissen en zijn leden. De functie van de Raad van Commissarissen. In deze profielschets wordt eerst ingegaan op de achtergronden
Nadere informatieBrussel op afstand? Tegen deze achtergrond is het doel van deze studie is om:
Tegen deze achtergrond is het doel van deze studie is om: Brussel op afstand? Een verkenning naar mogelijkheden voor maatschappelijke diensten en ruimte voor zelfsturing bij agrarisch natuurbeheer in de
Nadere informatieSamenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen
Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 2 Samenwerkingsovereenkomst Rotterdamse afvalwaterketen Bestuurlijke overeenkomst voor Samenwerking in de Rotterdamse afvalwaterketen 3 Samenwerkingsovereenkomst
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 Aanhangsel van de Handelingen Vragen gesteld door de leden der Kamer, met de daarop door de regering gegeven antwoorden 682 Vragen van de leden
Nadere informatieagendapunt 06.06 Aan Verenigde Vergadering EVALUATIE BELEIDSNOTA GRONDWATERBEHEER
agendapunt 06.06 1008936 Aan Verenigde Vergadering EVALUATIE BELEIDSNOTA GRONDWATERBEHEER Gevraagd besluit Verenigde Vergadering 25-09-2014 Kennis te nemen van de evaluatie van de beleidsnota grondwaterbeheer.
Nadere informatieIN ZES STAPPEN MVO IMPLEMENTEREN IN UW KWALITEITSSYSTEEM
IN ZES STAPPEN MVO IMPLEMENTEREN IN UW KWALITEITSSYSTEEM De tijd dat MVO was voorbehouden aan idealisten ligt achter ons. Inmiddels wordt erkend dat MVO geen hype is, maar van strategisch belang voor ieder
Nadere informatieachtergrond hoofdstuk 1 Structuurvisie 2020 keuzes van visie naar uitvoering inbreng samenleving achtergrond ruimtelijk en sociaal kader bijlagen
28 hoofdstuk 1 achtergrond Structuurvisie 2020 keuzes samenvatting achtergrond ruimtelijk en sociaal kader inbreng samenleving thematisch van visie naar uitvoering bijlagen zones 1 2 3 4 5 6 7 29 1.1 Inleiding
Nadere informatie2016D07727 LIJST VAN VRAGEN
2016D07727 LIJST VAN VRAGEN De vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft een aantal vragen voorgelegd aan de Minister en de Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport over
Nadere informatiePlan van aanpak. Project : Let s Drop. Bedrijf : DropCo BV
Plan van aanpak Project : Let s Drop Bedrijf : DropCo BV Plaats, datum: Horn, 28 september 2012 Opgesteld door: 1205366 1205366smit@zuyd.nl Plan van Aanpak project Let s Drop pagina 1 Inhoudsopgave plan
Nadere informatieZandwinputten. Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten. Een overzicht. Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni John Maaskant.
Zandwinputten Een overzicht Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni 2009 Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten John Maaskant Ministerie van Verkeer & Waterstaat Marc Pruijn Ministerie van Volkshuisvesting,
Nadere informatie