Mogelijkheden. muurflora. havengebied. Rotterdam. voor. in het. van. een advies. R.W.G. Andeweg bsr-rapport 72

Transcriptie

1 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam een advies R.W.G. Andeweg bsr-rapport 72 in opdracht van Havenbedrijf Rotterdam N.V.

2

3 Colofon bsr-rapport 72 titel auteur afbeeldingen kaartmateriaal Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam een advies R.W.G Andeweg R.W.G. Andeweg, M. Backerra, A. Ulmer Gemeentewerken Rotterdam, Landmeten en Vastgoedinformatie; auteursrecht voorbehouden. Geproduceerd in opdracht van Havenbedrijf Rotterdam N.V. Deze uitgave kan geciteerd worden als: Andeweg, R.W.G. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam een advies. bsr-rapport 72. bsr ecologisch advies, Rotterdam. bsr ecologisch advies, december 2007 Postbus 23452, 3001 KL, Rotterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende. bsr kan door opdrachtgever niet aansprakelijk worden gesteld voor schade die voortvloeit uit gebruik van data of gegevens of door toepassing van aanbevelingen en conclusies, die zijn opgenomen in deze rapportage.

4

5 INHOUD Samenvatting Inleiding WETGEVING & BELEID Natuurwetgeving Flora- en faunawet Natuurbeschermingswet Beleid & ambities Havenbedrijf Rotterdam Beleidskader Havenbedrijf Rotterdam HavenNatuurPlan Beheerkwaliteitsplan Haven BIOTOOP- EN SOORTBESCHRIJVINGEN Muren en muurplanten Muren als leefmilieu: abiotiek en proces Begroeiing Muren in de Rotterdamse haven Soorten Muurplanten Muurvegetatie in Rotterdam Soortbeschrijvingen: aanwezige soorten Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum) Schubvaren (Asplenium ceterach) Tongvaren (Asplenium scolopendrium) Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes) Klein glaskruid (Parietaria judaica) Zachte naaldvaren (Polystichum setiferum) Soortbeschrijvingen: potentieel aanwezige soorten Stijf hardgras (Catapodium rigidum) Stijve naaldvaren (Polystichum aculeatum) Klimopbremraap (Orobanche hederae) Gele helmbloem (Pseudofumaria lutea) Tripmadam (Sedum rupestre) Overige Flora- en faunawetsoorten BEDREIGINGEN EN KNELPUNTEN Beheer en onderhoud Vernietiging van planten Ongeschikt worden van groeiplaatsen Ruimtelijke ontwikkeling Afbraak Beperkte compensatiemogelijkheden Overdracht van beheer Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 1

6 5 Maatregelen Beheer en onderhoud: een muurplantvriendelijk beheer Ruimtelijke ontwikkeling: bouwen voor muurplanten Constructie Materiaalgebruik Actieplan Beheer en ontwikkeling Opstellen gedragscode Duurzame instandhouding Inventarisatie Mitigatie en compensatie Documentatie Evaluatie gedragscode Bouwen voor muurplanten Inventarisatie en monitoring Inventarisatie Monitoring Literatuur Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

7 SAMENVATTING In het Rotterdamse havengebied liggen vele kilometers oude gemetselde kademuren die een groeiplaats bieden voor beschermde of bedreigde soorten muurplanten. Het gaat hier om soorten met een soms hoge natuurwaarde, zowel regionaal als natuurlijke elementen in een stedelijkindustriele omgeving als landelijk, wat wordt vertaald in een wettelijke bescherming volgens de Flora- en Faunawet. Dit advies heeft als doelstelling: realisatie van de duurzame instandhouding van muurplanten in het havengebied van Rotterdam in het kader van de Flora- en faunawet, binnen de harde randvoorwaarden die worden opgelegd door economische ontwikkeling van het gebied. In dit advies worden zes beschermde en enkele bedreigde soorten besproken die voorkomen op kademuren en/of steenglooiingen in het havengebied of die daar op grond van voorkomen in de nabije omgeving kunnen worden verwacht. Muurplanten worden in Nederland bedreigd omdat door schoonmaak, restauratie en afbraak van geschikte muren het aantal actuele en potentiële groeiplaatsen voor deze soortgroep voortdurend afneemt. Muren die worden gebouwd volgens meer moderne technieken en met meer hedendaagse materialen (zeer harde metselmortels) zijn tot op heden niet geschikt gebleken voor muurvegetatie en zullen dat wellicht ook nooit worden. Om muurplanten in de Rotterdamse haven duurzaam te kunnen behouden is het nodig om bestaande groeiplaatsen via een aangepast beheer te behouden en de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen te ondersteunen door eveneens een aangepast beheer te voeren en zorg te dragen voor de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 3

8 4 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

9 1 INLEIDING Het Havenbedrijf Rotterdam N.V. is de beheerder van grote oppervlakten groen in het havengebied. Het gaat hierbij met name om wegbegeleidend groen (waaronder bermen, bomenrijen en leidingstroken), zogenaamde Nog Uitgeefbare Terreinen (braakliggende stukken) en stukken openbaar groen (meest parkachtige structuren). Op een aantal van dit soort terreinen komen soorten voor die middels de Flora- en faunawet beschermd zijn. Daarnaast kunnen ook buiten de groene ruimten Flora- en Faunawetsoorten voorkomen, waaronder beschermde muurplanten op kademuren of een ruimere groep beschermde soorten op steenglooiingen. Omdat het HbR wil weten wat de consequentie hiervan is voor de kernactiviteit (economische bedrijvigheid), is een stappenplan uitgewerkt. Als onderdeel daarvan vindt er al een aantal jaren een zogenaamde havenscan plaats waarbij de locaties waar beschermde soorten voorkomen of voor zouden kunnen komen in kaart worden gebracht. In 2005 is in het kader hiervan een muurplanteninventarisatie uitgevoerd. Hiermee bouwt men een dossier op over voorkomen en verspreiding van de betreffende soorten. Daarnaast wil men soortbeschermingsplannen opstellen zodat op basis daarvan een gedragscode kan worden ontwikkeld. Wanneer deze is goedgekeurd betekent dit voor Tabel 2- soorten namelijk dat er geen ontheffingen meer hoeven te worden aangevraagd voor bestendig beheer en onderhoud, bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen. Voor de streng beschermde soorten van Tabel 3 levert het in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen (waarvoor geen vrijstelling gegeven kan worden op basis van een gedragscode) belangrijke achtergrondinformatie bij eventueel benodigde ontheffingsaanvragen. Voor bestendig beheer en onderhoud is ook voor Tabel 3 soorten wel onheffing op basis van een gedragscode mogelijk. Voor de Rugstreeppad is het advies al opgesteld. Aan bsr ecologisch advies is gevraagd adviezen te maken voor de orchideeën, muurflora en de Zandhagedis. Dit rapport is het advies ten behoeve van de muurflora. Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de relevante wet- en regelgeving, met name de Flora- en faunawet en daarnaast is aandacht voor het beleidskader zoals dat door het Havenbedrijf zelf is en wordt opgesteld. Hoofdstuk 3 gaat in op muren als leefgebied voor plantensoorten beschrijft de soorten die voorkomen of voor zouden kunnen komen in het havengebied. Per soort is er tevens informatie over de ecologie, de verspreiding in Nederland en de verspreiding binnen de haven. De potentiële bedreigingen voor de soorten worden in Hoofdstuk 4 behandeld, waarna in Hoofdstuk 5 ingegaan wordt op maatregelen die genomen kunnen worden om aan de instandhoudingsverplichting te voldoen. Hoofdstuk 6 ten slotte geeft concrete aanwijzingen voor maatregelen op de belangrijkste locaties in het havengebied. Ook staan hier specifieke handreikingen voor het opstellen van een gedragscode. Aandacht voor monitoring is hierbij een belangrijk aspect. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 5

10 6 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

11 2 WETGEVING & BELEID 2.1 Natuurwetgeving Flora- en faunawet De van nature in Nederland in het wild voorkomende planten en dieren worden beschermd door de Flora- en faunawet, die in 2002 van kracht geworden is. Deze bescherming dient ervoor te zorgen dat zeldzame en bedreigde soorten niet in aantallen afnemen of uit Nederland verdwijnen. Daartoe is een aantal verbodsartikelen (artikel 8 tot en met 12) opgesteld, die bijvoorbeeld verbieden dat planten worden uitgestoken of verzameld en dat dieren opzettelijk worden verstoord of dat hun vaste rust- en verblijfplaatsen worden vernield. Daarnaast geldt de zorgplicht (artikel 2), een algemeen geldende fatsoenseis over de omgang met in het wild levende planten en dieren. Het soortbeschermingsdeel van de Europese Habitatrichtlijn is opgenomen in de Floraen faunawet. In de Flora- en faunawet is een groot aantal in Nederland voorkomende planten en dieren opgenomen waarop de hier boven genoemde verbodsbepalingen van toepassing zijn. In de praktijk bleek al snel dat een aantal algemeen in Nederland voorkomende beschermde soorten, die niet in hun voortbestaan worden bedreigd, zorgden voor vertraging bij de uitvoering van werkzaamheden in het kader van ruimtelijke ontwikkeling. Om dat te voorkomen zijn drie beschermingsregimes ingesteld. Deze driedeling is gepubliceerd in de Staatscourant van 2 februari 2005 onder de titel Wijziging Regeling vrijstelling beschermde dier- en plantensoorten Flora- en faunawet en is als volgt: Tabel 1. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 1 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet. Aan deze vrijstelling zijn geen aanvullende eisen gesteld. Voor deze activiteiten hoeft geen ontheffing aangevraagd worden. Tabel 2. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 2 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet, mits activiteiten worden uitgevoerd op basis van een door de minister van LNV goedgekeurde gedragscode. Hetzelfde geldt voor alle vogelsoorten. Een gedragscode moet door een sector of ondernemer zelf opgesteld worden en ingediend voor goedkeuring. Wanneer ontheffing wordt aangevraagd volgt de lichte toets: de activiteit doet geen afbreuk aan gunstige staat van instandhouding van de soort. Tabel 3. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 3 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet, mits activiteiten worden uitgevoerd op basis van een door de minister van LNV goedgekeurde gedragscode. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als ruimtelijke ontwikkeling, geldt voor soorten in tabel 3 geen vrijstelling. Ook niet op basis van een gedragscode. Hiervoor is een ontheffing nodig. Een ontheffingaanvraag voor de soorten van tabel 3 wordt getoetst aan drie criteria: 1) er is sprake van een in of bij de wet genoemd belang, 2) er is geen alternatief, 3) doet geen afbreuk aan gunstige staat van instandhouding van de soort. Deze drie criteria vormen de zgn. uitgebreide toets. De drie criteria staan naast elkaar (aan alle drie moet voldaan zijn). De uitgebreide toets voor ontheffingverlening geldt ook voor alle vogelsoorten. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 7

12 Gunstige staat van instandhouding Het criterium gunstige staat van instandhouding is van toepassing wanneer soorten uit Tabel 2 en 3 van de Flora- en faunawet voorkomen, op locaties waar activiteiten gaan plaatsvinden die een wezenlijk negatief effect kunnen hebben op de aanwezige populaties van deze soorten. Een gunstige staat van instandhouding voldoet krachtens de Habitatrichtlijn aan de volgende voorwaarden: uit populatiedynamische gegevens blijkt dat de betrokken soort nog steeds een levensvatbare component is van de natuurlijke habitat waarin hij voorkomt, en dat op lange termijn zal blijven, en het natuurlijke verspreidingsgebied van die soort niet kleiner wordt of binnen afzienbare tijd lijkt te zullen worden, en er een voldoende grote habitat bestaat en waarschijnlijk zal blijven bestaan om de populaties van die soort op langer termijn in stand te houden. De Rode Lijsten die voor aan groot aantal soortgroepen zijn opgesteld geven aan in hoeverre een soort in Nederland in zijn voorkomen wordt bedreigd. Deze lijsten kunnen dan ook worden toegepast om te bepalen voor welke soorten een ingreep of activiteit een aantasting kan betekenen voor de gunstige staat van instandhouding. In Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de Rode Lijst-status en de betreffende Flora- en faunawettabel van de in dit rapport behandelde soorten Tabel 1. Overzicht van de in het havengebied voorkomende strikt beschermde soorten en hun status op de Rode Lijst. Nederlandse naam wetenschappelijke naam Rode Lijst Flora- en faunawet Zwartsteel Asplenium adiantum-nigrum TNB-2 Tabel 2 Schubvaren Asplenium ceterach GE-1 Tabel 2 Tongvaren Asplenium scolopendrium TNB-3 Tabel 2 Steenbreekvaren Asplenium trichomanes TNB-2 Tabel 2 Klein glaskruid Parietaria judaica TNB-3 Tabel Natuurbeschermingswet De in 2005 in werking getreden vernieuwde Natuurbeschermingswet 1998 regelt de bescherming van natuurgebieden. Daaronder vallen gebieden die zijn aangewezen in het kader van de Europese Habitat- en Vogelrichtlijn en die zijn opgenomen in het Natura 2000 netwerk. Daarnaast vallen er diverse natuurmonumenten onder die buiten het Natura 2000 netwerk staan. Met betrekking tot het havengebied is de natuurbeschermingswet niet relevant. In het havengebied zijn, met de op handen zijnde aanpassing van de begrenzing van Voornes Duin, geen aangewezen natuurmonumenten aanwezig. 2.2 Beleid & ambities Havenbedrijf Rotterdam Beleidskader Havenbedrijf Rotterdam De primaire functie van het Rotterdamse havengebied is een duurzame economische ontwikkeling van het haven- en industriecomplex. Belangrijkste voorwaarde is dat in deze functie haven- en industrieactiviteiten in principe altijd voorrang hebben. Daarbinnen is het beleid dat rekening wordt gehouden met de natuurlijke functie van de haven en dat de aanwezige natuurwaarden waar mogelijk worden versterkt (Stuurgroep Regie Buitenruimte 2004, hierna SRB 2004). Gestreefd wordt naar een zoveel mogelijk aaneengesloten groenstructuur, waarbij gebieden later voor compensatie gebruikt kunnen worden. 8 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

13 Vanwege de wettelijke instandhoudingsverplichting die geldt voor beschermde soorten zal het beleid van het Havenbedrijf Rotterdam hierop moeten zijn afgestemd. In samenwerking met de gemeente Rotterdam wordt een beleid gevoerd waarbij het soortenbeschermingsregime uit de Flora- en faunawet en de EU-richtlijnen gebiedsgericht wordt geïnterpreteerd in plaats van gericht op bescherming van individuele exemplaren (SRB 2004). Middels een generieke ontheffing wordt voorkomen dat voor iedere beschermde plant of dier afzonderlijk een ontheffing moet worden aangevraagd. Met deze methode is het mogelijk beleidsmatig te bepalen welke gebieden in het haven- en industriecomplex een hoger ecologisch beschermingsniveau krijgen (SRB 2004) HavenNatuurPlan De meest actuele beleidsdoelstellingen ten aanzien van natuur in het Rotterdamse havengebied staan geformuleerd in het HavenNatuurPlan 2004 (SRB 2004). Hierin wordt een zevental ambities vooropgesteld, welke hier in het licht van het streven naar een duurzame instandhouding zullen worden uiteengezet: 1 Een aantrekkelijk vestigingsgebied voor bedrijven. Orchideeën kunnen worden beschouwd als indicatoren voor de kwaliteit van de natuur. Het voorkomen van deze soorten duidt op de aanwezigheid van geschikt leefgebied voor een scala aan andere planten- en diersoorten. De aanwezigheid van waardevolle natuur verhoogt de kwaliteit van de menselijke leefomgeving en daarmee het vestigingsklimaat voor bedrijven. 2 Het Havenbedrijf Rotterdam als regisseur van natuur in de haven. Het huidige voorkomen van de orchideeën in het relatief jonge havengebied geeft aan dat er voldoende ecologische randvoorwaarden zijn voor de ontwikkeling van waardevolle natuur waarin deze soort kan overleven. Het Havenbedrijf heeft een unieke kans hier een sturende rol in te spelen door vroegtijdig in de ruimtelijke planning in te spelen op mogelijkheden ten aanzien van de instandhouding van het leefgebied van de soort. 3 Een open dialoog met bevoegd gezag en maatschappelijke organisaties. Bedrijven stellen eisen aan hun vestigingslocatie; continuïteit, stabiliteit en uitbreidingsmogelijkheden staan hierbij voorop. Indien een beschermde soort voorkomt op een terrein met als bestemming industriële ontwikkeling, kan het Havenbedrijf aan de hand van soortbeschermingsplannen vroegtijdig passende maatregelen nemen waardoor economische en ecologische ontwikkeling gepaard kunnen gaan binnen wettelijke kaders. Dit beschermingsplan Orchideeën is daarvan een voorbeeld. 4 Een dynamisch en transparant havennatuurbeheer Een dynamisch havennatuurbeheer impliceert veranderingen qua beheer in tijd en ruimte. Doordat economische ontwikkeling voorop staat is het onvermijdelijk dat ecologisch waardevolle gebieden soms moeten wijken. Uitgaande van de dynamiek die veel soorten vertonen in hun vestigingsgedrag zijn hier in principe altijd oplossingen voor te vinden. Voorwaarde is wel dat er vroegtijdig onderzoek wordt gedaan naar alternatieve vestigingsmogelijkheden voor een soort en dat er alles aan wordt gedaan om overtreding van de Flora- en faunawet te voorkomen. Vroegtijdige signalering van beschermde soorten in een gebied en een daaropvolgende ontheffingsaanvraag kunnen vertragingen en daarmee gepaarde kosten op eenvoudige wijze voorkomen. 5 Waar mogelijk versterken van natuurwaarden. Het versterken van natuurwaarden wordt door het Havenbedrijf bereikt door het op slimme wijze combineren van industriële- en natuurfuncties, waarbij onderzoek moet leiden tot innovatief ruimtegebruik (SRB 2004). De periodieke monitoring van beschermde soorten in het Havengebied, uitgevoerd door bsr ecologisch advies, levert in deze een essentiële bijdrage. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 9

14 6 Een gelijk speelveld voor havens voor Europese richtlijnen en natuurbeschermingsregels Havens binnen de Europese Unie moeten overeenkomstige standpunten innemen ten aanzien van nationale en internationale natuurwetgeving en interpretatie- en uitvoeringscriteria in hun beleid. EG-richtlijnen zijn gebaseerd op het handhaven van een minimum beschermingsniveau van gebieden welke zijn aangemeld bij het Natura 2000 netwerk*, maar nationale overheden kunnen strengere richtlijnen hanteren waarbij concurrentievoordeel tussen havens ontstaat, waardoor knelpunten kunnen ontstaan tussen economische groei en een duurzaam ecologisch beleid. * Dit is een samenhangend netwerk van beschermde natuurgebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. Dit netwerk vormt de hoeksteen van het beleid van de EU voor behoud en herstel van biodiversiteit. 7 Werken aan een license to operate. Hiermee wordt het creëren van draagvlak binnen de maatschappij, de omgeving en haar inwoners bedoeld, voor de ruimtelijke plannen die het Havenbedrijf heeft. Gepaard gaande met industriële ontwikkeling kan bijvoorbeeld de aanleg van een ecologische bufferzone een eis zijn, waardoor het draagvlak onder de bevolking in de omgeving wordt vergroot Beheerkwaliteitsplan Haven De afdeling Beheer Droge Infrastructuren (BDI) is verantwoordelijk voor het beheer van de openbare ruimte, inclusief het beheer van het Groen. Door veranderingen binnen het Havenbedrijf en ingezette veranderingsprocessen is de beheeraanpak gewijzigd. Het huidige beheer wil zich gaan richten op de ontwikkeling van een duidelijk beheerbeleid en beheerstrategie, en het beheer zal omgezet worden naar beheer op basis van kwaliteitsbeelden, gerelateerd aan de functionaliteit. Dit beheer dient meet- en toetsbaar te zijn. Het Beheerskwaliteitsplan Groen moet het mogelijk maken de beheerskwaliteit vast te stellen. Het Beheerkwaliteitsplan Groen heeft als hoofduitgangspunten leefbaarheid, duurzaamheid en commerciële aantrekkelijkheid. Onder leefbaarheid is het behoud van natuurwaarden opgenomen. Beleidsuitgangspunten die een plek dienen te krijgen in dit plan zijn onder andere het versterken van ecologisch beheer, versterking van de beeldkwaliteit, realisatie van natuurlijke doelstellingen met behoud van functionaliteit, en het waar mogelijk versterken van ecologische kwaliteit (mits dit niet leidt tot extra compensatie of mitigatie). BDI wil de keuze voor het beheer laten bijdragen aan de doelstellingen van HbR, en wil meer anticiperen op toekomstige ontwikkelingen en het beheer hierop afstemmen. De wijze van beheer dient ook inzichtelijk te zijn voor zowel de bestuurder als klanten van de haven. Hiertoe wil HbR een transparante beheerwijze introduceren op basis van een juiste verhouding tussen prijs en kwaliteit. Om het beheer van DBI meet- en toetsbaar te maken, dient eerst de beheerkwaliteit meetbaar gemaakt te worden. Kwaliteit wordt in dit geval gedefinieerd als passend of wenselijk voor de betreffende situatie en in het belang van de functie, het gebruik en de beleving van het Groen in de openbare ruimte. Inrichting en functie van het Groen worden beschouwd als vaststaand gegeven, andere factoren die kwaliteit bepalen zijn gebruik en beheer van het gebied. Ook de beheersing van het proces rondom het beheer van het Groen is bepalend voor de kwaliteit. Als methodiek om de beheerkwaliteit voor Groen te concretiseren en meetbaar te maken wordt gebruikgemaakt van fotografische beelden (beheerkwaliteitsbeelden) met omschrijving. Met behulp van beeldmeetlatten wordt het kwaliteitsniveau aangeduid. Meetbare aspecten die de doelstelling commerciële aantrekkelijkheid bepalen zijn een juiste prijs-kwaliteitverhouding, 10 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

15 bereikbaarheid, beschikbaarheid, beeldkwaliteit en klantgerichtheid. De doelstellingen leefbaarheid en duurzaamheid worden bereikt met beheer gericht op veiligheid en behoud van natuurwaarden. Behoud van natuur en groen in de haven is belangrijk om een leefbare haven te behouden, een aantrekkelijk vestigingsklimaat te creëren en maatschappelijk draagvlak te behouden. Er wordt bij de toepassing van de beheerkwaliteitsmeetlatten onderscheid gemaakt naar de functie die aan locaties zijn toegekend. Op basis van deze functionaliteiten zijn drie gezichten beschreven: de Functionele haven, de Representatieve haven en de Natuurlijke haven. Hoofddoel van de Functionele haven is het bieden van ruimte aan primaire havenfuncties, waarbij het beheer gericht is op het functioneren van het havengebied. Het groen wordt duurzaam in stand gehouden, aanwezige natuurwaarden worden niet verder gestimuleerd. Het kwaliteitsbeeld is acceptabel, en in mindere mate verzorgd uitziend groen. Bij de Representatieve haven is een aantrekkelijk uiterlijk het hoofddoel. De nadruk van het beheer ligt naast het optimaal ruimte bieden aan de primaire havenfuncties op versterking van de leefbaarheid en beeldkwaliteit. Het Groen heeft hier enige sierwaarde, en het optreden van ongewenste kruiden en kale plekken wordt vermeden. De Natuurlijke haven heeft als doel bevordering van de leefbaarheid, met behoud van huidige natuurwaarden. De aanwezige natuurwaarden zijn van toenemend economisch belang, daar deze een bijdrage leveren aan het maatschappelijk draagvlak voor bedrijfsactiviteiten. Behoud van natuurwaarden in de Leidingeninfrastructuur en braakliggende terreinen (met behoud van beschikbaarheid en functionaliteit) krijgt de nadruk. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 11

16 12 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

17 3 BIOTOOP- EN SOORTBESCHRIJVINGEN 3.1 Muren en muurplanten Muren als leefmilieu: abiotiek en proces Muren Onder een muur verstaat men in het algemeen een door mensen gemaakte constructie van stenig materiaal die min of meer vertikaal gericht is. De oudste en eenvoudigste vormen van muren bestaan uit losgestapelde brokken onbewerkte natuursteen. Al sinds duizenden jaren worden muren echter ook op meer geavanceerde wijze gebouwd door passende elementen van bewerkt natuursteen of gebakken klei samen te voegen met een uithardend plastisch materiaal: een mortel. Bijna de hele beschavingsgeschiedenis lang is deze bouwwijze wereldwijd toegepast om gebouwen en infrastructurele werken te bouwen. Daarnaast worden vanaf omstreeks 1850 ook muren gebouwd van losgestort en in zijn geheel uithardend materiaal oftewel beton. Muren kunnen deel uitmaken van gebouwen, op zichzelf staan of een grond- of waterkerende functie hebben. Verweringsproces In muren die uit elementen zijn samengesteld treedt na verloop van tijd een natuurlijke verwering van de gebruikte bouwmaterialen op en ontstaan er door frictie tussen de verschillende materialen kleine openingen waarin zich verweringsproducten en organisch materiaal ophopen. Tegelijk verandert onder invloed van regenwater (en later ook humuszuren) de zuurgraad van de aanvankelijk zeer basische mortel naar een meer neutrale waarde. Zo ontstaat plaatselijk een kleine bodem waarin zich vaatplanten kunnen vestigen. Op betonnen muren, die als het ware één groot element vormen, is veel minder sprake van frictie tussen verschillende materialen maar in randsituaties of als gevolg van beschadigingen kan ook hier in principe hetzelfde proces op gang komen. In alle gevallen gaat het hierbij om een langdurig proces dat minimaal tientallen jaren, maar ook meer dan een eeuw in beslag kan nemen. De mate waarin en de wijze waarop verwering van muren optreedt is sterk afhankelijk van de gebruikte bouwmaterialen. Historische muren werden gebouwd met relatief zachte materialen die enige vervorming toestaan en die langdurige en geleidelijke verweringsprocessen ondergaan. Ondanks hun zachte karakter zijn deze muren bijzonder duurzaam en kunnen, als aan enkele andere voorwaarden worden voldaan, plaats bieden aan stabiele muurbegroeiingen. Moderne muren worden opgebouwd uit bijzonder harde materialen die nauwelijks verweren maar waarin frictie, als die optreedt, direct tot grote schade leidt. Deze muren zijn vaak blijvend ongeschikt voor het optreden van muurvegetatie en als begroeiing plaatsvindt dan is dat meestal niet als gevolg van een geleidelijke verwering maar zeer locaal als gevolg van bouwkundige gebreken als scheuren of lekkages. Vocht als bepalende factor Wanneer een muur als gevolg van bovenstaande verweringsprocessen eenmaal begroeibare plekken heeft, dan is het de mate van vochtvoorziening die bepaalt of zich op deze plaats ook daadwerkelijk een vegetatie gaat vestigen. Hoe vochtiger de muur, hoe meer kans op vegetatie. Als gevolg hiervan is die kans bij muren van gebouwen klein, bij vrijstaande muren iets groter (wanneer tenminste sprake is van voldoende dikte of een beschaduwde ligging die uitdroging tegengaat) en is de kans op begroeiing het grootst bij grond- of waterkerende muren die van de achterzijde van vocht worden voorzien en die zijn opgebouwd uit voldoende poreus materiaal. Een hoge luchtvochtigheid, zoals die optreedt op plaatsen waar muren grenzen aan open water, Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 13

18 bevordert de groeicondities voor muurplanten nog verder. Oude, gemetselde kademuren vormen daarmee in Nederland de belangrijkste groeiplaats voor muurvegetatie. Muurvegetatie versus muurbehoud? Er bestaan veel misverstanden over de rol die muurvegetatie speelt bij de verwering en het eventuele verval van muren. Als zichtbare symptomen van het gegeven dat een muur na verloop van tijd een zeker verweringsproces heeft ondergaan worden muurplanten vaak gezien als oorzaak van deze verwering: het klassieke voorbeeld van de boodschapper die de schuld krijgt van het gebrachte nieuws. De werkelijkheid ligt echter een stuk genuanceerder. Bepalende factoren in het verweringsproces zijn wind, water en temperatuur(schommelingen). De invloed van echte muurplanten op dit proces vormt ten opzichte van deze factoren niet meer dan een aanvulling. Ook zonder begroeiing zal er altijd verwering optreden en muurplanten zijn daarbij in de eerste plaats volgend en niet initiërend. Dit ligt echter anders wanneer zich zaailingen van bomen en struiken op de muur vestigen (Figuur 1). Figuur 1. Ongewenste opslag van struiken en bomen op kademuren kan leiden tot schade; op de foto een Plataan (Platanus spec.) aan de Wijnhaven. In tegenstelling tot kruidachtige planten vertonen deze houtige planten een zo krachtige diktegroei van, aanvankelijk dunne, wortels dat zij in staat zijn om bestaande scheuren en openingen verder open te drukken waardoor zelfs complete muren kunnen worden ontzet. Hiervoor is alleen wel voldoende voedsel nodig en dat ontbreekt veelal op muren. Vaak zien wij dan ook dat jonge bomen en struiken op muren aanvankelijk een langzame ontwikkeling doormaken waarna de meeste na enkele jaren dood gaan. Sommigen ervan zien echter kans om contact te maken met het achterliggende grondlichaam en zijn dan niet meer afhankelijk van de beperkte mineralenvoorziening in de muur. Een plotseling toenemende lengte- en diktegroei zijn het resultaat met als gevolg dat er een directe schade aan de muur optreedt die van heel andere orde is dan bovengenoemde verweringsprocessen. Bomen en struiken op muren zijn dus, in tegenstelling tot kruidachtige planten, vrijwel altijd schadelijk voor de muur en daarmee ook 14 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

19 schadelijk voor de overige muurvegetatie aangezien hun groei leidt tot de noodzaak van groot herstelwerk Begroeiing Dat een muur op een bepaald moment geschikt wordt voor begroeiing door planten wil nog niet zeggen dat daarmee de groeicondities op die muur ook direct vergelijkbaar zijn met die op meer gebruikelijke plaatsen waar planten groeien. Het muurmilieu kenmerkt zich door een bijzonder en vaak extreem karakter. Allereerst onderscheidt het muurmilieu zich door de minimale wortelruimte en de eveneens minimale hoeveelheid bodemmateriaal die de planten ter beschikking staan. De wortelruimte beperkt zich tot door frictie ontstane kleine spleten tussen (meestal) de steen en de uitgeharde mortel. De voedingsbodem in die spleten is opgebouwd uit kleine hoeveelheden verweringsproducten van met name de mortel, aangevuld met ingewaaid of gespoeld materiaal en humus, gevormd uit afgestorven delen van algen en mossen die rechtstreeks op de steen groeien en die zich al in een eerder stadium van de vegetatieontwikkeling op de muren kunnen vestigen. Al met al beslist geen vetpot voor zich vestigende vaatplanten. Naast gebrek aan ruimte en voeding is het muurmilieu in nog meer fysieke opzichten extreem. De verticale stand van het muuroppervlak is van invloed op de groeivorm van de planten en bemoeilijkt de vestiging via zaad. Tegelijk zorgt deze verticale stand er voor dat het overgrote deel van het ter plekke geproduceerde afgestorven plantenmateriaal niet meer op de groeiplaats zelf terecht komt maar naar beneden valt. De bodemopbouw op de groeiplaatsen in de muur verloopt daarom bijzonder traag. Hoe groot de invloed van de vertikale stand van de muur is, is te zien aan muren met een licht achterover hellende stand. Op deze muren vindt een sterkere strooiselophoping plaats dan op geheel rechte muren en zelfs bij een minimale hellingshoek is dat onmiddellijk te zien aan de hoeveelheid en de samenstelling van de vegetatie. Ten slotte zorgen de stenige ondergrond en de uitgesproken expositierichting van een muur vaak voor grote temperatuurschommelingen. Dit voorgaande in ogenschouw genomen is het nog verwonderlijk dat een aanzienlijk deel van de Nederlandse plantensoorten af en toe kans ziet om zich op een muur te vestigen. Wanneer wordt gesproken over muurplanten gaat het echter om het veel beperktere aantal soorten dat min of meer gespecialiseerd is in het leven op muren. Veel van die soorten zijn van oorsprong eigenlijk bergplanten die elders groeien in rotsspleten en die in het laagland op muren een vervangend leefmilieu hebben gevonden. Binnen deze groep bevinden zich relatief veel varensoorten. Met hun door de lucht verplaatste sporen hebben deze planten op verticale vlakken een vestigingsvoordeel ten opzichte van bloemplanten, waarvan de zaden altijd zwaarder zijn. Bloemplanten die wel aangepast zijn aan het leven op verticale vlakken hebben dan vaak ook een aangepaste wijze van zaadverspreiding, bijvoorbeeld met behulp van mieren. Deze zaadplanten zouden op eigen kracht minder goed in staat zijn om vanuit berggebieden de muren in ons land te bereiken en de meeste soorten daarvan zijn dan ook, soms al eeuwen terug, als sierplant naar Nederland gebracht en later verwilderd Muren in de Rotterdamse haven In paragraaf is al aangegeven dat oude, gemetselde kademuren het belangrijkste milieu vormen voor het voorkomen van muurplanten en ook in Rotterdam worden de meeste muurplanten inderdaad gevonden op dit soort muren. Een aanzienlijk deel van de Rotterdamse groeiplaatsen van muurplanten is gelegen op oude muren in en rond het centrum, waarvan er veel geen havenfunctie meer hebben en niet meer onder beheer van het Havenbedrijf Rotterdam (HbR) vallen. Daarnaast heeft het HbR nog ongeveer dertig kilometer oudere gemetselde Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 15

20 kademuren in beheer die ook grotendeels nog een actieve havenfunctie hebben. Op de Rechter Maasoever vinden wij deze muren in de Merwedehaven, IJsselhaven en Lekhaven, in de Schiehaven, St. Jobshaven en Parkhaven, vandaar langs de Nieuwe Maas tot aan de Boerengatsluis, in het Boerengat en tenslotte langs, en direct grenzend aan, de Leuvehaven. Op de Linker Maasoever liggen gemetselde muren op verschillende plaatsen in de Waalhaven, in delen van de Maashaven en rond de hele Rijnhaven en Spoorweghaven. Langs de Nieuwe Maas liggen vervolgens nog muren langs de Wilhelminakade, aan beide zijden van de Koningshaven, verder rond het Noordereiland en aan de noordkant van het eiland Feyenoord. De kademuren in het centrum (Leuvehaven en omgeving) zijn meestal opgebouwd uit baksteen, veel muren langs groter water zijn gebouwd van basalt. Op plaatsen met een actieve havenfunctie wordt de muur meestal beschermd door een voorgeplaatste constructie van verticale houten palen met daartussen, ter hoogte van de bovenzijde van de kade, een horizontale balk. Vooral in de Waalhaven komen plaatselijk andere constructies voor. Negentiende-eeuwse kademuren werden opgebouwd uit een massief metselwerk dat naar beneden toe aan de landzijde breder werd en in zijn geheel rustte op een horizontale vloer. Later werd de landzijde van dit uitwaaierende metselwerk vervangen door een eveneens breed uitlopend blok van poreus beton (Figuur 2). Technische ontwikkelingen in de bouw van kademuren vonden lange tijd vooral plaats in de constructie van de vloer waarop de kade rustte (Stolk 2004). De kademuur zelf bleef tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog bestaan uit een massief, poreus geheel dat aan de achterzijde direct in het achterliggende grondlichaam lag en zo permanent van een zekere vochtigheid werd voorzien. In latere constructies heeft het metselwerk niet meer een direct contact met de achterliggende bodem, wat zorgt voor een slechtere vochtvoorziening en daardoor slechtere mogelijkheden voor vestiging van muurplanten. 16 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

21 Figuur 2. Deels afgebroken kademuur langs de Wijnhaven waarbij de muuropbouw te zien is. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 17

22 3.2 Soorten Muurplanten Muurplanten vormen, noch ecologisch, noch taxonomisch, een scherp afgegrensde groep soorten. Meer dan één derde van alle inheemse plantensoorten (en een groot aantal uitheemse en/of cultuursoorten) wordt weleens groeiend op een muur aangetroffen. Obligate muurplanten, soorten die uitsluitend op muren groeien, bestaan niet of nauwelijks. Wij zullen het daarom moeten doen met de omschrijving dat muurplanten soorten zijn die, binnen een bepaald gebied, uitsluitend of in hoofdzaak op muren voorkomen. Als afgeleide daarvan geldt danook dat binnen datzelfde gebied de groeiplaatsen op muren voor het voorkomen van de soort essentieel zijn. In de afgelopen dertig jaar zijn drie lijsten gepubliceerd die met enig gezag een opsomming geven van welke soorten in Nederland als muurplanten beschouwd kunnen worden (Arnolds & Van der Maarel 1979, Runhaar et al. 1987, 2004, Maes & Bakker 2002) In Tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de hierin vermelde plantensoorten, waarbij ten behoeve van dit advies door bsr nog twee soorten worden toegevoegd. In paragraaf 3.3 worden uit deze lijst de soorten behandeld die vallen onder de Flora- en faunawet en/of die staan op de Rode Lijst van bedreigde plantensoorten en die voorkomen in de Rotterdamse haven. In paragraaf 3.4 worden de beschermde en bedreigde soorten behandeld die in de directe omgeving van de Rotterdamse haven al dan niet als muurplant voorkomen en die daarom in dit gebied in sterkere mate dan anderen als potentieel voorkomend beschouwd moeten worden. De beoordeling van het voorkomen van de soorten in de Rotterdamse haven berust op een totaalinventarisatie van kademuren in 2005 (Brekelmans & Andeweg 2006). De mate van voorkomen van beschermde en bedreigde plantensoorten op steenglooiingen is nog grotendeels onbekend en de hier en daar aangehaalde data van zulke groeiplaatsen berust uitsluiten op incidentele waarnemingen. 18 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

23 Tabel 2. Muurplanten en voorkomen in de haven van Rotterdam en regio; bron: 1. groep 6a (muurplanten) volgens Arnolds & Van der Maarel (Arnolds & Van der Maarel 1979); 2. groep P40mu (pioniervegetatie op vochtige muren) volgens Runhaar et al. (Runhaar et al. 1987,2004); 3. groep P60mu (pioniervegetatie op droge muren) Runhaar et al. (Runhaar et al. 1987,2004); 4. muurplanten volgens Maes & Bakker (Maes & Bakker 2002); 5. voor dit plan toegevoegd door bsr; Flora- en faunawet: tabelnummer; Rode Lijst (categorie-vak) (v.d Meijden et. al. 2000): EB: Ernstig bedreigd, BE: Bedreigd, KW: Kwetsbaar, GE: Gevoelig, TNB: Thans niet bedreigd, x: Niet opgenomen in de Rode Lijst. Nederlandse naam wetenschappelijke naam bron Flora- en faunawet Rode Lijst voorkomen haven Grote leeuwenbek Antirrhinum majus 3,4 x j Pijlscheefkelk Arabis hirsuta subsp. sagittata 1,3,4 Tabel 2 EB-13 voorkomen regio Zwartsteel Asplenium adiantum-nigrum 1,2,4 Tabel 2 TNB-2 j j x Genaalde streepvaren Asplenium fontanum 4 x Forez-streepvaren Asplenium foreziense 4 x Muurvaren Asplenium ruta-muraria 1,3,4 TNB-4 j j Schubvaren Asplenium ceterach 1,3,4 Tabel 2 GE-1 j j x Tongvaren Asplenium scolopendrium 1,2,4 Tabel 2 TNB-3 j j x Noordse streepvaren Asplenium septentrionale 2,4 x j Steenbreekvaren Asplenium trichomanes 1,2,3,4 Tabel 2 TNB-2 j j x Groensteel Asplenium viride 2,4 Tabel 2 GE-1 Vlinderstruik Buddleja davidii 1,2,3,4 x j j Stijf hardgras Catapodium rigidum 4 Tabel 2 GE-1 j x Rode spoorbloem Centranthus ruber 3,4 x j j Muurleeuwenbek Cymbalaria muralis 1,2,3,4 TNB-4 j j Blaasvaren Cystopteris fragilis 1,2,4 Tabel 2 BE-9 Smalle stekelvaren Dryopteris carthusiana 2 TNB-4 j j Muurfijnstraal Erigeron karvinskianus 2,3,4 x j Muurbloem Erysimum cheiri 1,3,4 Tabel 2 EB-13 Vijgenboom Ficus carica 4 x j j Ronde ooievaarsbek Geranium rotundifolium 4 TNB-2 j Gebogen driehoeksvaren Gymnocarpium dryopteris 2 TNB-2 j Rechte driehoeksvaren Gymnocarpium robertianum 2,4 Tabel 2 GE-1 Stengelomvattend havikskruid Hieracium amplexicaule 1,3,4 Tabel 2 GE-1 Muurhavikskruid Hieracium murorum 3 KW-6 Schermscheefbloem Iberis umbellata 3 x Muursla Mycelis muralis 2 TNB-4 j j Klimopbremraap Orobanche hederae 4 GE-1 j x Klein glaskruid Parietaria judaica 1,2,3,4 tabel 2 TNB-3 j j x Groot glaskruid Parietaria officinalis 2 TNB-2 j Plat beemdgras Poa compressa 3,4 TNB-4 j j Stijve naaldvaren Polystichum aculeatum 2 GE-1 j x Zachte naaldvaren Polystichum setiferum 5 GE-1 j j x Geelwitte helmbloem Pseudofumaria alba 1,2,3,4 x Gele helmbloem Pseudofumaria lutea 1,2,4 Tabel 2 TNB-4 j x Spaanse zuring Rumex scutatus 1,2,4 GE-1 Tripmadam Sedum reflexum 5 BE-10 j x Muurvegetatie in Rotterdam Niet alle soorten uit Tabel 2 komen gelijk over het land verspreid voor. Er bestaan regionale of plaatselijke verschillen in muurflora. Daarbij zijn niet alle beschermde soorten even zeldzaam en er zijn nog andere niet specifiek aan muren gebonden planten die kenmerkend zijn voor het milieu waarin ook echte muurplanten worden aangetroffen. Deze laatste soorten worden begeleiders genoemd en gewoonlijk worden zij ook bij muurplantinventarisaties meegenomen. De in dit rapport behandelde beschermde en/of bedreigde soorten worden in Rotterdam veelal Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 19

24 vergezeld door minder zeldzame varensoorten als met name Muurvaren (Asplenium rutamuraria), Eikvaren (Polypodium vulgare) en vooral Mannetjesvaren (Dryopteris filix-mas); veel voorkomende bloemplanten op de Rotterdamse muren zijn Muurleeuwebek (Cymbalaria muralis) en het Plat beemdgras(poa compressa). Jonge vijgenbomen worden met enige regelmaat aangetroffen maar bereiken tot nu toe niet de afmetingen die bekend zijn uit andere steden. Muursla (Mycelis muralis) is in sommige delen van het centrum als muurplant in opmars. Van de niet typische muurplanten komen op de Rotterdamse muren veel zaailingen van platanen (Platanus hispanica en Platanus orientalis) voor en is Muurpeper (Sedum acre) een gewone verschijning. Figuur 3. Eikvaren (Polypodium vulgare). 20 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

25 3.3 Soortbeschrijvingen: aanwezige soorten Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum) Beschrijving Zwartsteel is een middelgrote, wintergroene varen met een beperkt aantal twee- tot drievoudig geveerde bladeren die een duidelijk driehoekige omtrek hebben. De bladeren zijn enigszins leerachtig en hebben meestal een donkergroene kleur. Bij rijpheid bedekken de sporangia een aanzienlijk deel van de onderzijde van het blad. De glanzende bladstelen hebben zijn naar de basis toe donker gekleurd, hogerop vaak aan één zijde groen. Aan deze verkleuring dankt de plant zijn naam. Er bestaat een vrij grote variatie in bladvorm (ook binnen de Rotterdamse populaties) die loopt van slanke planten met langgerekte bladeren met smalle deelblaadjes tot planten met juist grof en compact gevormde bladeren. Biotoop Zwartsteel is in Nederland en naaste omgeving een plant van basische bodem en kalkhoudende rotsen maar groeit elders in de wereld, zoals in Groot-Britannië waar hij veel algemener is, ook op minder kalkrijke plaatsen. Daarnaast verlangt de soort een permanent vochthoudende standplaats. Zwartsteel maakt de afgelopen decennia in Nederland een onverwachte, en voor wat het vervolg betreft ook onvoorspelbare, ontwikkeling door. Vóór 1950 was de plant vooral bekend als bodembewoner in Zuid-Limburg en de zuidrand van de Veluwe. Op dit soort groeiplaatsen is hij sindsdien echter vrijwel verdwenen. Dit beeld komt overeen met de situatie in andere delen van Centraal-Europa waar de soort overal sterk achteruit gaat en als bedreigd geldt. Daartegenover staat de ontwikkeling in gebieden met een oceanisch klimaat waar Zwartsteel sinds omstreeks 1980 een sterke opmars maakt op oude muren en, nog recenter, ook terrestrisch, op plaatsen waar de soort voorheen nooit voorkwam (Denters 1997). Voorkomen Nederland. Het voorkomen van Zwartsteel vertoont een opgaande lijn. De Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003 (Tamis et al. 2004) wordt voor de perioden , en een kilometerfrequentieklasse van respectievelijk 2 (voorkomen in 4-10 kilometerhokken, 3 (11-30 kilometerhokken) en 4 ( kilometerhokken) opgegeven. Volledig op de bodem groeiende Zwartstelen zijn momenteel te vinden op greppelkanten in de Flevopolders en recent op enkele plaatsen in de duinen (Buiten 2005, Brekelmans & Andeweg 2006). Op enkele plaatsen in Nederland groeit Zwartsteel in basaltglooiingen (IJsselmeerkust, Tiengemeten). De overige groeiplaatsen liggen op muren in vooral West-Nederlandse steden. Tellingen tussen 2001 en 2005 tonen voor Rotterdam inclusief het havengebied veertien groeiplaatsen met in totaal tweehonderddertig planten. Gezien het feit dat dit in 1992 in Rotterdam nog maar zestien exemplaren waren, volgt deze ontwikkeling keurig de landelijke trend. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 21

26 Voorkomen Havengebied Rotterdam Figuur 4. De verspreiding van Zwartsteel in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda). In 2005 bevonden zich in de Rotterdamse haven zeventig Zwartstelen op muren verspreid over vier groeiplaatsen (Brekelmans & Andeweg 2006) In de Schiehaven werd één exemplaar gevonden in Deze groeiplaats was eerder in 1992 eerder op muurplanten onderzocht waarbij geen Zwartsteel was aangetroffen. In de St. Jobshaven, de kademuur van de St. Jobsstraat, groeien zestig exemplaren. Zwartsteel werd hier voor het eerst ontdekt als één enkel exemplaar in In de kademuur van de Waalhaven noordzijde werd in 2005 één exemplaar gevonden. Ook hier was bij een eerder onderzoek in 1992 geen Zwartsteel aangetroffen. In de kademuur van de Koningshaven aan de Stieltjesstraat groeien acht exemplaren, voor het eerst ontdekt in 1991 (Andeweg 1992, Andeweg 1993). In 2004 en 2005 zijn in het duingebied van de Brielse Gatdam en op de zeewering aan de zuidzijde van de Maasvlakte zwartstelen in duinbegroeiing aangetroffen (Figuur 6). Het voorkomen van de Zwartsteel in basaltglooiingen is in de Rotterdamse haven nog niet waargenomen, maar de kans op vondsten hiervan binnen afzienbare tijd is reëel. 22 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

27 Figuur 5. Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum). Figuur 6. Zwartsteel (voorgrond) in de buitenste duinenrij op de Maasvlakte. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 23

28 3.3.2 Schubvaren (Asplenium ceterach) Beschrijving Kleine, wintergroene varen (tot twintig centimeter maar meestal aanzienlijk kleiner) met talrijke, dicht opeen geplaatste bladeren. De bladeren zijn veervormig gelobd met brede en stompe, alternerende lobben die naar de bladbasis kleiner worden De bladsteel is niet langer dan een kwart van de totale bladlengte. De kleur is diep groen, soms zeegroen. Aan de onderzijde zijn de bladeren dicht bezet met bruin wordende schubben die de langwerpige sporangia aan het oog onttrekken. Onder droge omstandigheden rollen de bladeren zich in met de onderzijde naar buiten en maken dan een onopvallende, verdorde, indruk. Biotoop Schubvaren groeit van nature op kalksteenrotsen en is ook als muurbegroeier bij uitstek kalkminnend. Het is een zuidelijke soort die in Nederland aan de grens van zijn verspreidingsgebied leeft en gevoelig is voor vorst. Door zijn vermogen om zich op te rollen is Schubvaren goed bestand tegen een zonnige groeiplaats en groeit in Nederland ook vaak in de volle zon. Voorkomen Nederland Schubvaren is in Nederland uiterst zeldzaam. Recent wordt de soort wat vaker in vooral West- Nederlandse steden gevonden maar lang niet altijd leidt dit tot de vestiging van stabiele groeiplaatsen. Rotterdam kent momenteel twee plekken waar Schubvaren voorkomt. Figuur 7. Schubvaren (Asplenium ceterach). 24 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

29 Voorkomen Havengebied Rotterdam Figuur 8 De verspreiding van Schubvaren in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda). Schubvaren groeit op een kademuur in het noordwestelijk deel van de Wijnhaven. De plant werd daar in 1998 voor het eerst aangetroffen waarna een geleidelijke uitbreiding van de populatie volgde tot 19 exemplaren in De tweede plek betreft een kademuur die niet in beheer is bij het Havenbedrijf Rotterdam. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam 25

30 3.3.3 Tongvaren (Asplenium scolopendrium) Beschrijving Varen met kort gesteelde leerachtige en ongedeelde tongvormige bladeren die geleidelijk uitlopen in een stompe of spitse top. De bladvoet is hartvormig en de bladsteel kort. De bladeren kunnen tot zestig centimeter lang worden maar halen op de meeste groeiplaatsen op muren nog niet de helft van die lengte. De kleur varieert van donkergroen, via heldergroen tot lichtgroen bij vooral jonge exemplaren. De bladsteel is donker bruin- of paarsachtig van kleur. De sporangia zijn gerangschikt in lijnvormige groepen die aan de onderzijde van het blad in een visgraatpatroon aan beide zijden van de middenerf zijn geplaatst. Van nature komen bij de Tongvaren verschillende misvormingen voor met bijvoorbeeld meertoppige, gekroesde of gekartelde bladeren. Veel van die misvormingen zijn als selectie in cultuur genomen en worden als tuinplant verkocht. Deze vormen worden ook wel op muren aangetroffen. Het is meestal niet vast te stellen of het hier gaat om spontaan optredende misvormingen of om de invloed van de aanwezigheid van cultivars in de omgeving. Figuur 9. Tongvaren (Asplenium scolopendrium). Biotoop Het voorkomen van tongvarens is in Nederland vrijwel beperkt tot oude (vochtige) kalkrijke muren en daarmee sterk gebonden aan de bebouwde omgeving. Naast een vochtig substraat zoeken tongvarens plaatsen met een hoge luchtvochtigheid. Traditioneel was het dan ook een soort die werd gevonden in gemetselde waterputten en ook wordt hij tegenwoordig wel aangetroffen in straatputten. Op kademuren heerst door de plaatsing boven het water eveneens een hoge luchtvochtigheid en tongvarens hebben daardoor een voorkeur voor kademuren. Terrestrische (op de bodem groeiende) tongvarens zijn daarentegen uiterst zeldzaam. Dit met uitzondering van de bossen in de Flevopolders waar met name in de greppelkanten massaal 26 Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam