RAPPORT ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "RAPPORT ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN"

Transcriptie

1 RAPPORT ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN Beter zicht op de effecten van ICT-investeringen op de administratieve lasten Het kabinet heeft al jaren grote ambities bij de verlaging van de administratieve lasten door het slimme gebruik van ICT. In het Regeerakkoord van het kabinet-balkenende IV (CDA, PvdA en ChristenUnie, 2007) is een nieuwe reductiedoelstelling van 25% vastgesteld voor het terugdringen van de administratieve lasten. Deze ambitie is echter vooralsnog niet waargemaakt, gelet op de resultaten op het gebied van de elektronische overheid in 2007 (Jaarverslag Actal, 2007). In tegenstelling tot de reductievoorstellen die worden gedaan op het gebied van wet- en regelgeving worden de effecten op de administratieve lasten van ICT-projecten slechts op zeer ruwe wijze of helemaal niet geschat. Die vrijblijvendheid past niet bij een kwantitatieve doelstelling. Het adviescollege toetsing administratieve lasten (Actal) wil met dit onderzoek de mogelijkheid laten onderzoeken of de administratieve lastenaanpak, zoals toegepast voor voorgenomen wet- en regelgeving, ook een-op-een kan worden toegepast op reductievoorstellen in de vorm van ICT-projecten. Aan de hand van een casestudie worden de effecten op de administratieve lasten van een te selecteren ICT-project ex ante en ex post in kaart gebracht. De daarvoor gebruikte methodiek is analoog aan de methodiek gebruikt bij het in kaart brengen van de effecten op de administratieve lasten van voorgenomen wet- en regelgeving. Op basis van de opgedane ervaring met de casestudie wordt beoordeeld of de meetmethodiek die gebruikt wordt voor het ex ante in kaart brengen van de effecten van voorgenomen wet- en regelgeving op de administratieve lasten van burgers en bedrijven, ook gebruikt kan worden voor het ex ante in kaart brengen van de effecten van ICT-projecten van de overheid op de administratieve lasten. Dit onderzoek levert verder aanbevelingen op om de geschiktheid van de meetmethodiek te verbeteren. Delft, 19 februari 2009 Auteur: ing. Robin Hamerlinck Studentnummer: Plaats: Delft Opleiding: Sectie: Technische Bestuurskunde Informatie en Communicatie Technologie Associate Professor: dr. Marijn Janssen 1 e Begeleider: ir. Nitesh Bharosa 2 e Begeleider: dr. Martin De Jong Begeleider Actal: drs. Peter Bont Faculteit Techniek, Bestuur en Management

2 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 2 Voorwoord In 1992 studeerde ik Lucht- en Ruimtevaarttechniek aan de TU Delft. Gedurende deze opleiding kwam ik er achter deze niet goed aansloot bij mijn professionele interesses en talenten. Geïnspireerd door de colleges van prof. ir. H. Bikker, het vak organisatie van complexe bedrijfssystemen, zocht ik een logistiek georiënteerde opleiding. Ik vond deze uiteindelijk aan de Hogeschool Rotterdam & Omstreken, de opleiding Logistiek- en Technisch Vervoerskunde (de faculteit Techniek, Bestuur en Management bestond toen nog niet in zijn huidige vorm). Tijdens deze studie bleek al snel dat het modelleren van processtromen en vooral ook het managen van besluitvormingsprocessen dingen zijn die ik leuk vind. Na een periode van advieswerk voor bevriende ondernemers richtte ik in 1996 tijdens mijn studie mijn eigen ICT- bedrijf op, waarbij ik naast advieswerk ook zelf oplossingen bedacht en implementeerde voor het efficiënter maken van bedrijfsprocessen door inzet van ICT. Na het afronden van mijn logistieke opleiding in 1998 spelen procesoptimalisatie en het orchestreren van besluitvormingsprocessen steeds een belangrijke rol in mijn werk. Toch heb ik de wetenschappelijke component in mijn vakgebied steeds als een gemis ervaren en ik heb de ontwikkelingen op de faculteit Techniek Bestuur en Management, en vooral de logistieke systeemkundige discipline nauwlettend in de gaten gehouden. Ik herinner mij nog goed het oriënterende gesprek met studieadviseur Ton Valk van de faculteit TBM, waarin ik naast de inhoud van de opleiding vooral werd gewezen op het hoge uitvalpercentage van de deeltijdopleiding en dat ik de duur van de ruim vijf jaar durende deeltijdopleiding als indicatief moest zien. Je moest in de tussentijd vooral niet van baan veranderen, scheiden, verhuizen, trouwen of kinderen krijgen. Ondanks deze waarschuwing besloot ik mij in 2003 toch in te schrijven voor de deeltijdopleiding Technische Bestuurskunde. De steun die ik daarvoor kreeg vanuit het Douane Informatiecentrum in Rotterdam, waar ik op dat moment als procesingenieur in de risicobeheersing werkzaam was, heeft zeker bijgedragen aan die beslissing. Nu, vijf jaar later en sinds drie jaar werkzaam als beleidsadviseur voor het Adviescollege Toetsing Administratieve Lasten (Actal) in Den Haag, ligt voor u mijn scriptie `ICT en administratieve Lasten. De keuze voor het onderwerp ligt in het feit dat ik meen dat administratieve lastenverlichting vaak als rechtvaardigingsgrond wordt gebruikt voor ICT-projecten van de overheid. Burgers en bedrijven plukken vaak geen vruchten van deze ICT-projecten omdat er feitelijk niets of weinig voor deze ondernemers of burgers verandert. Ik zie daar graag verandering in komen en hoop met dit afstudeeronderzoek, deze scriptie én follow-up in mijn werk bij Actal een bijdrage te leveren aan het operationaliseren van het doelcriterium administratieve lastenverlichting van ICT-projecten, zoals dat in technisch-bestuurskundig jargon genoemd wordt. Het afstudeeronderzoek heeft mij veel nieuwe inzichten gegeven in het veldwerk van administratieve lastenonderzoek en het was vooral ook leuk en interessant om te doen. Het afstudeeronderzoek heeft plaatsgevonden in de meest heftige fase van mijn leven, waarin ik vaak aan het gesprek in 2003 met de studieadviseur heb teruggedacht. Tijdens de voorbereidingen voor het afstuderen begin 2007 ben ik gescheiden en zit sindsdien in een nare juridische procedure. In de oriënterende fase voor mijn afstudeeronderwerp ben ik op 27 april 2007 een fantastische vrouw tegen gekomen en in juli van dat jaar verhuisd van Den Haag naar een woonboot op de Prinsengracht in Amsterdam. Op 27 oktober 2007, een week na mijn kick-off bijeenkomst, ben ik getrouwd. Op 8 april 2008 is onze zoon Ocean geboren en op 15 juni ben ik met mijn gezin verhuisd van Amsterdam naar Scheveningen. Als klap op de vuurpijl vond op 2 februari de overdracht plaats van onze nieuwe woning onder de vuurtoren van Scheveningen. Een roerige tijd dus. Door alle gebeurtenissen in mijn privéleven was het zeker niet altijd gemakkelijk om gefocust te blijven. Ik wil daarom bij deze Peter Bont (inmiddels werkzaam bij Regioplan) en Marijn Jansen (mijn aanvankelijk eerste begeleider van de faculteit) persoonlijk bedanken voor hun kritisch-constructieve, maar vooral motiverende begeleiding tijdens het afstudeerproces. Daarnaast wil ik Maurice van Erven van de gemeente Amsterdam bedanken voor zijn medewerking bij het organiseren van de casestudie, Paul Huigens (voormalig Business-controlconsultant gemeente Amsterdam) voor het sparren en het narekenen van de resultaten van de casestudie en Herman Schippers (senior beleidsadviseur Regiegroep Regeldruk) voor onze vele bevlogen discussies over het onderwerp van dit onderzoek. Een speciaal woord van dank richt ik aan mijn vrouw Marianne voor haar vertrouwen en support. Zij wist dat ik ondanks alles in staat was alle spreekwoordelijke bordjes in de lucht te houden en dat ik alle parallellopende processen met goed resultaat zou managen. ing. Robin Hamerlinck Scheveningen, februari 2009

3 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 3 Samenvatting In het regeerakkoord van het kabinet-balkenende IV (CDA, PvdA en ChristenUnie, 2007) is een nieuwe netto reductiedoelstelling van nog eens 25% vastgesteld voor het terugdringen van de administratieve lasten van bedrijven. Administratieve lasten (AL) zijn kosten voor burgers of het bedrijfsleven om te voldoen aan informatieverplichtingen, voortvloeiend uit wet - en regelgeving van de overheid. Departementen verwachten met name door toepassing van ICT de AL-reductiedoelstelling te kunnen halen. Vaak wordt iets te gemakkelijk aangenomen dat de AL door toepassing van ICT vanzelf vermindert. In tegenstelling tot de reductievoorstellen die worden gedaan op het gebied van wet- en regelgeving, worden de effecten op de administratieve lasten van ICT-projecten meestal slechts op zeer ruwe wijze geschat of helemaal niet in beeld gebracht. Het Adviescollege toetsing administratieve lasten (Actal) wil met dit onderzoek de mogelijkheid laten onderzoeken of de rekenmethodiek voor het in kaart brengen van de effecten voor de administratieve lasten van voorgenomen wet- en regelgeving, ook een-op-een kan worden toegepast als methodiek voor het in kaart brengen van de effecten voor de administratieve lasten van ICT-projecten. Daartoe is eerst in kaart gebracht hoe ICT-ontwikkelprocessen er uit zien. Ontwikkelprocessen van een ICT-toepassing kennen altijd de volgende fasen: probleemanalyse, haalbaarheidsstudie, opstellen functioneel ontwerp, opstellen technisch ontwerp, bouwen en testen, implementatie, evaluatie. Er zijn twee groepen ontwikkelmethoden te onderscheiden die de voornoemde fasen op verschillende wijzen doorlopen. Plan-driven methode, die de stappen meer serieel en in beperkte mate itererend doorlopen, en agile methoden, die de stappen meer door elkaar en snel iterererend doorlopen. Naarmate ICT-projecten technisch en maatschappelijk complexer worden zal de noodzaak tot een solide planmatige aanpak groter worden. In omgevingen die relatief beperkt van omvang zijn, maar waarin specificaties nog volop in beweging zijn en snel naar een oplossing gewerkt moet worden past een flexibele agile methode beter. Tijdens de fase van het functioneel ontwerp wordt zowel bij de agile als de meer plan-driven methoden precies vastgelegd waar het te ontwikkelen systeem aan moet doen en wordt exact op handelingenniveau beschreven welke functionaliteiten het systeem bevat. Alleen de wijze waarop deze processtappen doorlopen worden en de iteratiesnelheid tussen deze processtappen verschillen. Uiterlijk in de fase van het opstellen van het functioneel ontwerp is de benodigde informatie op handelingenniveau beschikbaar op basis waarvan administratieve lastenberekeningen kunnen worden uitgevoerd. Administratieve lasten (AL) zijn kosten voor burgers of het bedrijfsleven om te voldoen aan informatieverplichtingen, voortvloeiend uit wet - en regelgeving van de overheid. Het gaat om het verzamelen, bewerken, registreren, bewaren en ter beschikking stellen van informatie. De berekening van de AL is gebaseerd op Meten is Weten II, handleiding voor het definiëren en meten van administratieve lasten voor het bedrijfsleven. Om de effecten op de administratieve lasten te kunnen kwantificeren is het standaardkostenmodel ontwikkeld (SKM). Het SKM wordt gebruikt om de administratieve lasten van wet- en regelgeving in kaart te brengen. Door vooraf op een vastgesteld punt (T0) in de tijd een meting uit te voeren kan op een eenvoudige wijze de af- en toename van administratieve lasten worden berekend voor het tijdstip waarop de wijziging is doorgevoerd (T1). Het SKM geeft een gedetailleerd beeld van de informatieverplichtingen. In een SKM is opgenomen: 1. Welke informatieverplichtingen voortvloeien uit de wet- en regelgeving; 2. Welke handelingen een ondernemer of burger moet verrichten om aan een informatieverplichting te voldoen; 3. Welk uurtarief geldt voor de betreffende ondernemer; 4. Hoeveel tijd deze handelingen met zich meebrengen voor de ondernemer of de burger; 5. Welke (out-of-pocket)kosten een ondernemer of burger moet maken om aan een informatieverplichting te voldoen; 6. Hoe vaak (per jaar) een burger of ondernemer de administratieve handeling moet vervullen; 7. Op hoeveel burgers en/of bedrijven (normadressanten/ doelgroep) de informatieverplichting van toepassing is. Het meten van de effecten van ICT op de administratieve lasten met het SKM naar analogie van het in kaart brengen van de effecten van wet- en regelgeving kan het beste door:

4 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 4 1. Het inventariseren van de administratieve handelingen van het proces voor invoering van de ICTmaatregel; 2. Het berekenen van de administratieve lasten van de informatieverplichtingen en handelingen voor invoering van de ICT-maatregel; 3. Het inventariseren van de administratieve handelingen van het proces na invoering van de ICTmaatregel; 4. Het berekenen van de administratieve lasten van de informatieverplichtingen en handelingen na invoering van de ICT-maatregel; 5. Het op basis van het verschil tussen de administratieve lasten van het werkproces (de administratieve handelingen) voor en na invoering van de ICT-maatregel bepalen van de effecten voor de administratieve lasten door de ICT-maatregel. De methode voor het in kaart brengen van de administratieve lasten is beproefd in de praktijk middels een casestudie. Daarvoor is het project Horeca1 geselecteerd, waarmee één integrale aanvraag voor diverse horecavergunningen binnen de gemeente Amsterdam wordt gerealiseerd. Voor de casestudie zijn interviews gehouden met medewerkers Vergunningen en ondernemers in verschillende stadsdelen van Amsterdam. Het verkrijgen van medewerking was een probleem. Bovendien is het gebruik van Horeca1 nog beperkt; binnen Westerpark was geen ondernemer beschikbaar voor onderzoek. Het vergunningproces is onder te verdelen in de zes processtappen: informeren, aanvragen, behandelen, beslissen, afhandelen en handhaven. Horeca1 heeft alleen invloed op de processtappen informeren en aanvragen, alleen de administratieve lasten van deze processtappen zijn bepaald. Horeca1 zorgt ervoor dat de milieumelding altijd standaard wordt ingevuld, uit de interviews bleek dat dit zonder Horeca1 niet altijd het geval is. Het ICT-systeem repareert daarmee dus de naleving van de wettelijke informatieverplichting. De administratieve lasten voor invoering van het ICT-project Horeca1 zijn met het SKM berekend op voor het proces dat door Horeca1 beïnvloed wordt en waarvan 788 ondernemers per jaar potentieel gebruik kunnen maken. De verwachte administratieve lasten ná invoering van het ICTproject Horeca1 werden geraamd op Dit zou een toename betekenen van de administratieve lasten doordat de naleving voor de milieumelding wordt gerepareerd. De bepaalde administratieve lasten op basis van een beperkt aantal interviews ná invoering van het ICT-project Horeca1 werden echter berekend op En als alleen van de gerealiseerde administratieve lastenverlichting wordt uitgegaan door het daadwerkelijke gebruik, dan is de administratieve lastenverlichting slechts 1.393,76 ten opzichte van de oorspronkelijke administratieve lasten. Zowel bij de ex ante raming als de implementatie van het ICT-project bleek dus iets niet naar verwachting te zijn gegaan. Hoewel er sprake was van een groot verschil tussen de ex ante raming bij het casestudieproject en de ex post raming was de raming wel zinvol. Het grote verschil werd veroorzaakt doordat een belangrijke factor over het hoofd was gezien. Het bleek namelijk dat als de administratieve handeling eenvoudiger wordt door toepassing van ICT, de ondernemer of burger minder behoefte heeft aan informatie voor uitleg en begeleiding. Daardoor nemen de lasten voor het kennisnemen van de informatieverplichting af. Dankzij de raming is deze factor gevonden en als met deze factor bij volgende ramingen rekening wordt gehouden, liggen de ex ante ramingen naar verwachting ook dichter bij de ex post ramingen. Verder kan het monitoren van gebruik tijdens de implementatie van de ICT-toepassing er voor zorgen dat het gebruik nog wordt bijgestuurd en de potentiële administratieve lastenverlichting wordt gerealiseerd. Bijvoorbeeld door een voorlichtingscampagne of door legeskortingen kan het gebruik van de ICT-toepassing worden gestimuleerd. Het nu verkregen beeld van de daadwerkelijk gerealiseerde administratieve lastenverlichting spoort de gemeente Amsterdam hopelijk aan tot meer promotie van deze ICT-toepassing. Een ICT-investering moet altijd in relatie worden gezien met de totale strategie van het bedrijf of instelling, inclusief de baten. ICT-projecten en de daarin gebruikte ontwikkelmethoden kennen een grote mate van dynamiek. Daardoor zijn kosten en risico s, maar vooral de baten van de investering moeilijk in te schatten. ICT-investeringen onderscheiden zich daarmee echter niet van andere technische investeringen, daar speelt het zelfde probleem. Net zoals bij infrastructurele projecten wordt voor ICT-projecten nu ook de OEI-richtlijn voorgeschreven voor de verplichte kosten-batenanalyse. Administratieve lastenverlichting kan ook een bate zijn van een ICT-toepassing, het is dan ook logisch dat het in kaart brengen van deze baten onderdeel wordt van de kosten-batenanalyse en de OEI-

5 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 5 richtlijn voor ICT-projecten. Indien een project administratieve lastenverlichting als doelstelling heeft, is het in het kader van de te nemen investeringsbeslissing en ook voor de projectverantwoording gedurende de uitvoering zinvol om een raming uit te voeren. Mede voor het houden van de juiste focus, het kunnen bewaken van de projectdoelen, is het voor het projectmanagement belangrijk dat er tijdens de verantwoordingsmomenten ook over de actuele inschatting van het effect op de administratieve lasten van de doelgroep wordt gerapporteerd. Door de mogelijke dynamiek tijdens een ICT-project is het raadzaam om gedurende het gehele project op verschillend momenten vast te stellen of de kosten nog wel tegen de baten opwegen en op basis daarvan het besluit van doorgaan dan wel stoppen te nemen. Met dit onderzoek is aangetoond dat de effecten op de administratieve lasten voor burgers en bedrijven van een publiek ICT-project ex ante in kaart kunnen worden gebracht met het standaardkostenmodel. Juist bij ICT-projecten, waar het draait om het laten verrichten van geautomatiseerde handelingen door het ICT-systeem, is inzicht vereist in de oorspronkelijke handelingen en de geautomatiseerde handelingen. Dit is een goede basis voor het berekenen van de directe gevolgen voor de administratieve lasten. Als ook rekening wordt gehouden met de indirecte effecten van ICT op administratieve handelingen, zoals de effecten voor het kennisnemen van de informatieverplichting, dan ontstaat een bruikbaar ex ante beeld van de effecten van het gebruik van de ICT-toepassing voor de administratieve lasten. ICT-projecten en de daarin gebruikte ontwikkelmethoden kennen een grote mate van dynamiek en daarmee samenhangende wijzigingen in functionaliteiten van de ICT-toepassing. Het is daardoor noodzakelijk de effecten voor de administratieve lasten van deze wijzigingen te blijven monitoren gedurende het gehele project.

6 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 6 Inhoudsopgave Voorwoord...2 Samenvatting...3 Inhoudsopgave Inleiding Algemene probleemschets Doel onderzoek Verwachte resultaten van het onderzoek Centrale actoren Andere actoren in het veld Draagvlak en context Onderzoeksvragen Methode van onderzoek Leeswijzer Theoretisch kader ICT Inleiding Definities ICT-ontwikkelmethoden Kosten en baten van ICT Subconclusie Theoretisch kader administratieve lasten Inleiding Definitie administratieve lasten (AL) Berekenen van de AL Het standaardkostenmodel (SKM) SKM als managementtool Subconclusie Meetmethode AL-ICT Inleiding Effecten van ICT op de administratieve lasten Toerekening administratieve lasten aan ICT-project Meten administratieve lasten Toerekening kosten ICT aan administratieve lasten Moment meten en berekenen administratieve lasten Actoren & belangen ICT- en administratieve lasten Subconclusies Casestudie Horeca Inleiding Selectie casestudieobject Horeca Betrokken actoren Fasering casestudie Stappenplan casestudie Betrouwbaarheid en representativiteit Inventarisatie Onderzoek administratieve lasten peilmoment Ex ante inschatting van administratieve lasten peilmoment Ex post inschatting van administratieve lasten peilmoment Meting tijdsbesteding verkrijgen bijlagen Analyse Gebruikersadoptie Overige activiteiten en bevindingen Subconclusies Analyse resultaten Inleiding Vergelijking resultaten Verklaring verschillen...66

7 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN Focus Horeca1 voor het verlichten van de administratieve lasten Kosten en baten Horeca Gebruik ICT-toepassing Draagvlak voor methodiek Subconclusies Conclusies en aanbevelingen Inleiding Conclusies Beantwoorden onderzoeksvragen Reflectie Aanbevelingen Literatuurlijst...86 Bijlage A Kostenfuncties...88 Bijlage B Standaard loonkosten...91 Bijlage C Projectbeschrijving Horeca Bijlage D Vragenlijst H Bijlage E Resutaten interviews H Bijlage F Berekeningen AL Horeca1 (ex ante) Bijlage G Vragenlijst H1 (ex post) Bijlage H Resultaten interviews H1 (ex-post) Bijlage I Tijdsbesteding bijlagen Bijlage J Vergunningtotalen stadsdelen Bijlage K Berekeningen ten behoeve van de analyse Bijlage L Controleberekeningen...146

8 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 8 1 Inleiding 1.1 Algemene probleemschets De afgelopen jaren is de administratieve lastenaanpak van de kabinetten-balkenende II en III succesvol gebleken om de administratieve lasten voor bedrijven en burgers terug te dringen. Het kabinet-balkenende III heeft de voorgenomen 25% reductie voor eind 2007 niet helemaal waar kunnen maken, maar heeft toch ongeveer 17% gerealiseerd. Dit succes bleef internationaal niet onopgemerkt. De Wereldbank bepleit in haar rapport (Wereldbank, 2006) dat de Nederlandse aanpak om de administratieve lasten te bestrijden een world s best practice is. Kernelementen van de Nederlandse succesformule zijn: Door toepassing van een standaardrekenmethode worden effecten van wet- en regelgeving op de administratieve lasten kwantitatief in beeld gebracht, zodat beleidsambtenaren efficiëntere wet- en regelgeving kunnen maken. Een nulmeting van alle administratieve lasten die veroorzaakt worden door wet- en regelgeving. Een kwantitatieve netto reductiedoelstelling. Een rijksbrede projectdirectie die vanuit de departementen reductieprogramma s genereert en zorgt voor inbedding van administratieve lastenbeperking in het beleids- en wetgevingsproces. Onafhankelijke externe toetsing van wet- en regelgeving en programma s op de effecten voor de administratieve lasten. In het regeerakkoord van het kabinet-balkenende IV (CDA, PvdA en ChristenUnie, 2007) is een nieuwe reductiedoelstelling van 25% vastgesteld voor het terugdringen van de administratieve lasten van het bedrijfsleven. Binnen de departementen wordt deze nieuwe reductiedoelstelling als zeer ambitieus ervaren. De vorige reductieoperatie is voor een groot deel beleidsneutraal doorgevoerd. Dat wil zeggen dat er binnen het doel van de wetgeving steeds gekeken is naar mogelijkheden om de administratieve lasten te beperken. Departementen laten op dit moment echter weten dat de beleidsneutrale rek er binnen wet- en regelgeving voor het overgrote deel uit is. Departementen stellen daarom dat de politiek nu duidelijke keuzes moeten maken worden om de nieuwe reductiedoelstelling te kunnen halen. Wel verwachten departementen dat er in de uitvoering van wet- en regelgeving nog veel potentie zit om de administratieve lasten te verminderen. Departementen verwachten met name dat door toepassing van ICT de administratieve lasten voor burgers en bedrijven nog verder kunnen worden teruggedrongen. In tegenstelling tot de reductievoorstellen die worden gedaan op het gebied van wet- en regelgeving worden de effecten op de administratieve lasten van ICT-projecten slechts op zeer ruwe wijze geschat. Vaak wordt iets te gemakkelijk aangenomen dat de regeldruk door toepassing van ICT vanzelf vermindert. Die vrijblijvendheid past niet bij een kwantitatieve doelstelling. Dit blijkt ook uit de tegenvallende resultaten bij grote ICT-reductievoorstellen van de kabinetten- Balkenende II en III, zoals de Walvis- en XBRL-operatie, waarvan de verwachte lastenreducties geheel niet of pas in de verre toekomst zal worden gerealiseerd (Actal, Advies kabinetsaanpak regeldruk 10 december 2008). Het Adviescollege toetsing administratieve lasten (Actal) wil de mogelijkheid onderzoeken of de administratieve lastenaanpak, zoals toegepast voor voorgenomen wet- en regelgeving, ook een-opeen kan worden toegepast op voorstellen voor het terugdringen van de administratieve lasten voor burgers en bedrijven in de uitvoering van wet- en regelgeving door gebruikmaking van ICT. Voorstellen om regeldruk te verminderen waarin ICT een belangrijk hulpmiddel is, zouden daarmee net zo goed kwantitatief onderbouwd moeten worden als voorstellen om regels te schrappen dan wel te vereenvoudigen, of toezichtlasten te verminderen. ICT-reducties zouden daarmee een volwaardige plaats in het programma voor de vermindering van de regeldruk krijgen. Actal wil graag antwoord op de vragen, of de effecten op de administratieve lasten van ICT-projecten ook daadwerkelijk ex ante kunnen worden gekwantificeerd op basis van het standaardkostenmodel, en op welke wijze deze kwantificering het beste kan plaatsvinden. Verder is Actal geïnteresseerd in de effectiviteit van de ex ante kwantificering.

9 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN Doel onderzoek Het doel van het uit te voeren onderzoek is tweeledig, namelijk: Het ex ante en ex post bepalen van de effecten op de administratieve lasten van een te selecteren ICT-project analoog aan de methodiek die gebruikt wordt voor het in kaart brengen van de effecten van voorgenomen wet- en regelgeving. Het aantonen dat de meetmethodiek die gebruikt wordt voor het ex ante in kaart brengen van de effecten van voorgenomen wet- en regelgeving op de administratieve lasten voor burgers en bedrijven, al dan niet ook gebruikt kan worden voor het ex ante in kaart brengen van de effecten op de administratieve lasten van ICT-projecten van de rijksoverheid. 1.3 Verwachte resultaten van het onderzoek Het onderzoek is gericht op het behalen van de volgende resultaten: Inzicht in de ex ante prognose van de effecten op de administratieve lasten van bedrijven van het nog te selecteren ICT-project, op basis van de oorspronkelijke projectdocumentatie; Inzicht in de daadwerkelijke effecten op de administratieve lasten van burgers en bedrijven van het nog te selecteren ICT-project, na invoering van het project; Een lijst met gemaakte aannames die noodzakelijk waren om de administratieve lastenberekeningen te kunnen maken; Conclusies, gebaseerd op de theoretische en praktische inventarisatie. Aanbevelingen om de administratieve lastenberekeningen, indien mogelijk, te kunnen verbeteren, die gebruikt kunnen worden als aanzet voor de op te stellen handleiding. 1.4 Centrale actoren Zowel voor de Regiegroep Regeldruk, vallend onder de ministeries van Financiën en Economische Zaken, als voor Actal is het een doorn in het oog dat ICT-reducties door departementen weliswaar worden opgevoerd in het reductieprogramma, maar de vermeende effecten niet kwantitatief in beeld worden gebracht op basis van het standaardkostenmodel. Hoewel het kabinet uiteindelijk zelf verantwoordelijk is voor het behalen van zijn eigen doelstelling, houdt de Regiegroep voor het kabinet de boekhouding bij van de administratieve lasten voor bedrijven. Het kabinet heeft er belang bij dat de opgevoerde reducties wel daadwerkelijk aantoonbaar en merkbaar bijdragen aan de reductie van de administratieve lasten. Actal toetst voorstellen om de administratieve lasten voor bedrijven en burgers te verminderen. Daarbij heeft Actal al meerdere malen bij het kabinet aangedrongen op kwantificering van de effecten van ICT-projecten. Zo bracht Actal in dit kader advies uit (terug te vinden op de website onder Adviezen Departementen): aan de Minister van Justitie over het Nederlands XBRL Taxonomieproject van 21 september 2006; aan de Minister van Justitie over het wetsvoorstel Elektronisch verkeer van 15 februari 2007; aan de Minister van Verkeer en Waterstaat over het wetsvoorstel Wijziging van de Wegenverkeerswet ter invoering van het kentekenregister als basisregister van 15 februari 2007; aan de Minister van Sociale Zaken, over het Digitaal klantdossier, eenmalige gegevensuitvraag werk- en inkomen, van 15 september Verder vermeldt Actal in zijn jaarverslag 2006 (Actal, 2007, p. 42) dat het College adviseert om in het bijzonder bij grote ICT-projecten met behulp van de standaardkostenmodellen in beeld te brengen wat de gevolgen voor de administratieve lasten voor bedrijven en burgers zijn. Dit extra instrument draagt bij aan de regie, monitoring en opbrengsten van ICT-projecten. 1.5 Andere actoren in het veld Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) De projectdirectie Regeldruk en administratieve lastenvermindering (REAL) van BZK is een vergelijkbare organisatie als de Regiegroep Regeldruk, maar dan op het gebied van de administratieve lasten van burgers. Toch blijkt het kabinet vooralsnog wat minder voortvarend bij het terugdringen van de administratieve lasten van burgers dan die van bedrijven. Zo is geen kwantitatieve doelstelling voor

10 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 10 de administratieve lasten voor burgers in het regeerakkoord opgenomen. REAL valt onder de e- overheid directie van BZK, DRI (Programmadirectie Dienstverlening, Regeldruk en Informatiebeleid), die zich naast hun coördinerende taak op het e-overheidsterrein nu ook profileert met het verminderen van de administratieve lasten. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is hoe dan ook een belangrijke speler als het gaat om ICT en administratieve lasten. Het Ministerie van Economische Zaken EZ is primair geïnteresseerd in het terugdringen van de administratieve lasten van bedrijven (zie ook Regiegroep Regeldruk). Ook is EZ medebeleidsbepalend op het gebied van de e-overheid. Zo valt ook de ICT-uitvoeringsorganisatie (ICTU) onder de medeverantwoordelijkheid van EZ. Andere departementen Bijna ieder departement heeft projecten en andere initiatieven lopen om elektronische dienstverlening te introduceren dan wel te verbeteren. De projecten worden veelal gefinancierd vanuit het eigen departementale budget. Alleen de Inspectie der Rijksfinanciën, die bestedingen toetst aan de hand van de begroting, stelt op dit moment direct vragen over dit soort initiatieven van individuele departementen. Op dit moment zijn departementen niet gebonden om kwantitatief inzicht te geven in de effecten voor de administratieve lasten van hun ICT-projecten als er geen directe relatie is met voorgenomen wet- en regelgeving. Bedrijven en burgers Het staat buiten kijf dat burgers en bedrijven het meest profiteren van daadwerkelijke administratievelastenvermindering, mits deze lastenverlichting ook daadwerkelijk merkbaar is. Hun belangen worden behartigd door koepels zoals bijvoorbeeld VNO-NCW, MKB-nederland, FNV, de consumentenbond, de Nationale Ombudsman of overheidsinitiatieven zoals De Burger Centraal. 1.6 Draagvlak en context In de bestaande organisatie op rijksniveau zijn het Ministerie van Economische zaken en het Ministerie van Binnenlandse zaken gezamenlijk verantwoordelijk voor het ICT-beleid van de rijksoverheid. ICTprogramma s en ICT-projecten alsmede de uitvoeringsorganisatie voor de uitvoering van deze projecten (ICTU) en het beheer van de ICT-voorziening (GBO-overheid 1 ) worden voornamelijk door deze twee departementen gecoördineerd. Daarnaast initiëren en coördineren departementen zelf nog hun eigen ICT-projecten ter ondersteuning van de uitvoering van de departementale taken, dan wel de taken van de onder dat departement vallende uitvoeringsorganisaties. Departementen behouden zelf graag hun autonomie bij de uitvoering van eigen taken en houden dus ook graag de regie van hun ICT-projecten in eigen hand. Het verbeteren van de klantvriendelijkheid van hun dienstverlening en gelijktijdig het verminderen van de administratieve lasten staan bijna altijd centraal bij de investeringsbeslissingen over ICT-projecten van departementen. De ervaring met het in beeld brengen van de administratieve lasten van voorgenomen wet- en regelgeving leert ook dat het opleggen van een kwantitatieve meetmethodiek op weerstand stuit bij de departementen. Veel van de departementen zien wel het nut in van het kwantitatief in beeld brengen van de administratieve lasten, maar ervaren de opgelegde discipline als erg lastig en arbeidsintensief. Dezelfde weerstand wordt verwacht bij het voorstel om de effecten op de administratieve lastendruk van ICT-projecten in beeld te brengen. Het is daarom van belang dat er politiek en bestuurlijk draagvlak is voor het te ontwikkelen meetinstrument. Mocht er in volledige analogie met voorgenomen wet- en regelgeving ook op politiek niveau besloten worden dat er externe toetsing wordt georganiseerd voor ICT-reductievoorstellen, bijvoorbeeld door Actal, dan is het noodzakelijk dat de te hanteren meetmethodiek geen onderdeel van discussie meer is. Dit kan worden gerealiseerd door het organiseren van een stuurgroep, dan wel begeleidingscommissie waarin alle departementen zijn vertegenwoordigd. Het is niet noodzakelijk dat deze stuurgroep dan wel de begeleidingscommissie al tijdens de uitvoering van dit onderzoek wordt gevormd. De resultaten van dit onderzoek zullen waarschijnlijk zeer nuttige input zijn voor de start van een breder initiatief, waarin mede op basis van dit onderzoek een handleiding wordt gemaakt, waarmee departementen eenduidig de effecten op de administratieve lasten van hun ICT-projecten in beeld kunnen brengen. 1 Gemeenschappelijke Beheer Organisatie

11 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN Onderzoeksvragen Gegeven de in het voorgaande hoofdstuk beschreven ontwikkelingen zullen de volgende onderzoeksvragen beantwoord moeten worden. Centrale onderzoeksvraag Kan op basis van een casestudie worden aangetoond dat de effecten op de administratieve lasten voor burgers en bedrijven van publieke ICT-projecten ex ante in kaart kunnen worden gebracht met het standaardkostenmodel? Subonderzoeksvragen 1. Op welke wijze en onder welke voorwaarden worden de administratieve lasten in beeld gebracht? 2. Waarin verschilt een ICT-project van andere projecten om de administratieve lasten te verminderen en om welke redenen voldoen de huidige inschattingen van de effecten op de administratieve lasten van de huidige ICT-projecten niet, of juist wel? 3. Hoe zit het ontwikkelingsproces van een ICT-toepassing in elkaar? 4. Op welk moment is er in het ontwikkelingsproces van een ICT-toepassing voldoende informatie beschikbaar om een ex ante raming op basis van het standaardkostenmodel van de administratieve lasten te maken? 5. Wat zijn de administratieve lasten in de oorspronkelijke situatie, vóór implementatie van het ICT-project en welke administratieve lasten worden (ex ante) verwacht ná implementatie van het ICT-project? 6. Wat zijn de administratieve lasten ná invoering (ex post) van het ICT-project? 7. Was de ex ante raming op basis van het SKM zinvol? 8. Welke aanbevelingen kunnen worden gedaan om de raming te verbeteren? 1.8 Methode van onderzoek De aanpak van het onderzoek is uitgewerkt in een aantal onderzoeksstappen. Deze stappen zijn nog voor het verlenen van de onderzoeksopdracht afgestemd en uitgewerkt met Actal. Theoretische inventarisatie Casestudie Eindfase Theorie meten adminstratieve lasten Case ex-ante Analyse resultaten Effect(en) van ICT-project(en) op administratieve lasten Theorie e-overheid/ ICTprojectmanagement Meetmethode Analyse resulaten Vooronderzoek Case ex-post Analyse resultaten Aanbevelingen voor meetmethodiek Figuur 1 Conceptueel onderzoeksmodel

12 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 12 Bovenstaande figuur geeft het conceptuele onderzoeksmodel weer. Hierin is duidelijk te zien dat het onderzoek is gestart met een theoretische inventarisatie c.q. vooronderzoek. Op basis van de gegevens uit de verzamelde theorieën is de meetmethodiek vastgesteld. Deze meetmethode is vervolgens toegepast op het geselecteerde ICT-project: dit omvat de casestudie van het onderzoek. Op basis van het voorgaande zijn de resultaten van het theoretische onderzoek en de resultaten (en het verloop) van de casestudie geanalyseerd en geëvalueerd. Dit is gebeurd in de eindfase van het onderzoek, waarin aanbevelingen zijn opgeleverd ten aanzien van het onderzochte project en de gebruikte meetmethode Theoretische inventarisatie Tijdens de theoretische inventarisatie zijn de eerste drie subonderzoeksvragen beantwoord. In het navolgende gedeelte is aangegeven hoe de drie eerste onderzoeksvragen worden beantwoord. 1 Op welke wijze en onder welke voorwaarden worden de administratieve lasten in beeld gebracht? Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is literatuuronderzoek vereist. Er zijn diverse rapporten geschreven over administratieve lasten en het in kaart brengen daarvan. Het belangrijkste document daarbij is het rapport Meten is Weten (IPAL, 2002). Ook het onderzoeksbureau EIM heeft een rapport geschreven over zijn Meetmethodiek Mistral waarin de basis van de meetmethodiek wordt geëxpliciteerd (EIM, 2002). In deze onderzoeksstap wordt ook uitgewerkt wat het verschil is tussen informatie en gegevens en wat de relatie is tussen informatieverplichtingen en gegevensuitwisseling. Op basis van deze inzichten moet de brug worden gemaakt van gegevensuitwisseling naar de kosten daarvan voor private partijen. Naast structurele kosten van informatieverplichtingen en gevensuitwisseling spelen ook incidentele (investerings)kosten een rol: de kosten van het aanpassen van de administratie en de ICTinfrastructuur van het bedrijf. 2 Waarin verschilt een ICT-project van andere projecten om de administratieve lasten te verminderen, en om welke redenen voldoen de huidige inschattingen van de effecten op de administratieve lasten van de huidige ICT-projecten niet of juist wel? Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is literatuuronderzoek vereist, maar kunnen ook ICT-deskundigen binnen en buiten de overheid worden bevraagd. 3 Hoe zit het ontwikkelingsproces van een ICT-toepassing in elkaar? Om deze onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden wordt literatuuronderzoek verricht. Inzicht wordt verkregen in welke ontwikkelmethoden binnen de Nederlandse overheid worden gebruikt. Daarnaast is literatuuronderzoek vereist voor het uitdiepen van de gebruikte methoden en het inzicht krijgen in het ontwikkelproces dat plaatsvindt aan de hand van de gebruikte methode. Voor ICT-projecten binnen de Nederlandse overheid wordt onder andere de Prince2-methodiek gebruikt. 4 Wanneer is er in het ontwikkelingsproces van een ICT-toepassing voldoende informatie beschikbaar om een ex ante raming op basis van het standaardkostenmodel van de administratieve lasten te maken? Op basis van het verkregen inzicht in het ontwikkelingsproces van een ICT-project moet vervolgens bepaald worden op welk moment in het ontwikkelingsproces voldoende informatie beschikbaar is om een ex ante raming van de effecten op de administratieve lasten te maken. Het vermoeden bestaat dat in de fase van het functioneel ontwerp al voldoende informatie voor een dergelijke raming beschikbaar zou moeten zijn. Dit dient echter geverifieerd te worden. Wellicht is de informatie in het functioneel ontwerp nog niet volledig genoeg of is er zelfs al in een eerder stadium voldoende informatie beschikbaar om een dergelijke raming uit te kunnen voeren. Deze inventarisatie leverde voornamelijk een meetmethodiek op die is afgestemd met Actal. Gelijktijdig met de theoretische inventarisatie is ook een ICT-project in samenspraak met Actal vastgesteld, waarna een casestudie heeft plaatsgevonden Casestudie Via de casestudie zijn twee subonderzoeksvragen, onderzoeksvragen 5 en 6, beantwoord. In het navolgende gedeelte wordt aangegeven hoe tot het antwoord op deze twee onderzoeksvragen gekomen is.

13 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 13 5 Wat zijn de administratieve lasten in de oorspronkelijke situatie en welke administratieve lasten worden (ex ante) verwacht na implementatie van het ICT-project? Op basis van de informatie uit de projectdocumentatie uit het ontwikkelingsproces zal getracht worden de berekeningen aan de hand van het standaardkostenmodel te verrichten. Daar waar noodzakelijk kunnen keuzes en aannames worden gemaakt. Deze worden gedurende deze onderzoeksstap nauwgezet en expliciet gedocumenteerd. Voor het beantwoorden van deze vraag worden de volgende deelstappen doorlopen: 1. Inventarisatie van alle wetten met informatieverplichtingen die m.b.t. het ICT-project relevant zijn voor burgers en ondernemingen en identificatie van deze verplichtingen daarin; 2. Identificatie van de normadressanten (burgers en (groepen) bedrijven) die aan de informatieverplichtingen moeten voldoen; 3. Door middel van projectdocumentatie en nulmetingen vaststellen hoeveel tijd en out-ofpocketkosten de informatieverplichtingen kosten in de situatie vóór implementatie van het ICTproject; 4. Door middel van projectdocumentatie en nulmetingen vaststellen hoeveel tijd en out-ofpocketkosten de informatieverplichtingen kosten in de situatie ná implementatie van het ICTproject. 6 Wat zijn de administratieve lasten na invoering (ex post) van het ICT-project? Om te kunnen bepalen of het zinvol is om een ex ante berekening van de effecten op de administratieve lasten van een ICT-project te maken, zijn de uiteindelijke effecten na invoering van het ICT-project gekwantificeerd. Hiervoor zijn de oorspronkelijke, vooraf ingeschatte waarden en besparingen empirisch getoetst. Hiervoor zijn gebruikerservaringen van de ingevoerde ICT-toepassing verzameld middels interviews en metingen (klokken). In sommige gevallen zal de informatie, zoals de daadwerkelijke tijd die de gebruiker nu kwijt is met het voldoen aan de informatieverplichting, niet direct voorhanden zijn. In dergelijke gevallen zal de tijdsbesteding worden gemeten in praktijk. 1. Inventarisatie van alle wetten met informatieverplichtingen die m.b.t. het ICT-project relevant zijn voor burgers en ondernemingen en identificatie van deze verplichtingen daarin; 2. Identificatie van de normadressanten (burgers en (groepen) bedrijven) die informatieverplichtingen hebben; 3. Selectie van de te bezoeken bedrijven en de te interviewen personen; 4. Door middel van interviews de tijd meten, die men momenteel kwijt is aan de informatieverplichtingen; niveau van betrokken medewerkers en frequentie vaststellen (frequentie alleen voor zover niet uit wet blijkt); tegelijkertijd vragen naar lessons learned en verbetervoorstellen Eindfase In de eindfase moeten de twee laatste subonderzoeksvragen, onderzoeksvragen 7 en 8, worden beantwoord. Op basis van deze vragen kan de hoofdonderzoeksvraag worden beantwoord. In het navolgende gedeelte wordt aangegeven hoe tot het antwoord op deze twee onderzoeksvragen en daarmee de hoofdonderzoeksvraag gekomen gaat worden. 7 Was de ex ante raming op basis van het SKM zinvol? Als de methodiek perfect toepasbaar zou zijn, dan zouden de berekende administratieve lasten uit de theoretische beginsituatie overeen moeten komen met de administratieve lasten die in de ex post situatie empirisch zijn bepaald. De verwachting is echter dat er verschillen zullen worden geconstateerd. Als deze verschillen niet al te groot zijn (maximaal 10% afwijking) dan wordt verondersteld dat de methodiek op voorhand zinvol is geweest. Als de verschillen groter zijn dan 10%, dan zal gezocht worden naar oorzaken. Op basis van deze oorzaken zal dan bekeken moeten worden of de methodiek met eventuele aanpassingen alsnog zinvol is of niet. Zoals reeds in paragraaf 1.6 aangegeven is draagvlak voor de meetmethode van groot belang. Validatie van de methodiek door experts vanuit de in paragraaf 2.2 genoemde actoren is dan ook vereist. Hiertoe zal een bijeenkomst worden georganiseerd, waarin de resultaten van het onderzoek en de mogelijk voorgestelde meetmethodiek worden becommentarieerd en aanbevelingen worden gedaan om de meetmethodiek zelf en/of de acceptatie ervan te verbeteren. 8 Welke aanbevelingen kunnen worden gedaan om de raming te verbeteren?

14 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 14 Op basis van de beantwoording van de vorige vraag kunnen aanbevelingen gedaan worden om de meetmethodiek al dan niet te verfijnen, zodat de bruikbaarheid ervan toeneemt. In de eindfase is het onderzoeksrapport met conclusies en aanbevelingen ten aanzien van de verrichte metingen en de gebruikte methodiek geschreven en in concept afgestemd met de opdrachtgever. Na verwerking van het commentaar is de eindrapportage door de opdrachtgever vastgesteld. 1.9 Leeswijzer Deze scriptie ICT en administratieve lasten is opgedeeld in zes hoofdstukken. Allereerst wordt het theoretisch gedeelte behandeld, dan wordt de link naar de praktijk gelegd, om te vervolgen met mijn empirische bevindingen en af te sluiten met de analyses. Daaruit voortvloeiende kunnen conclusies worden getrokken en uiteraard aanbevelingen worden gedaan. De scriptie begint in hoofdstuk 2 met een theoretisch gedeelte over ICT. Er wordt besproken wat ICTprojecten en -investeringen onderscheidt van andere investeringen en waarom de kosten, baten en risico s van een ICT-investering moeilijk zijn in te schatten of juist niet. Vervolgens worden een aantal ICT ontwikkelmethoden geïdentificeerd. Tot slot wordt ingezoomd op de kosten, baten en risico s van ICT-projecten. In hoofdstuk 3 wordt beschreven wat administratieve lasten (AL) zijn, hoe deze lasten zijn opgebouwd en hoe de administratieve lasten kunnen worden berekend met behulp van het standaardkostenmodel. Die vormt de basis voor alle ex ante en ex post berekeningen. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de verschillende onderdelen van de meetmethode voor het berekenen van de AL van ICT-projecten. De administratieve lasten worden per informatieverplichting in euro s berekend. Het gaat hierbij om een kwantitatieve benadering. Met behulp van de in hoofdstuk 5 beschreven casestudie worden de volgende subonderzoeksvragen beantwoord: Wat zijn de administratieve lasten in de oorspronkelijke situatie voor implementatie van het ICT-project?, Welke administratieve lasten worden in de toekomstige situatie ná implementatie van het ICT-project verwacht? en tot slot de vraag Wat zijn de administratieve lasten na invoering (ex post) van het ICT-project? In hoofdstuk 6 worden de resultaten van de casestudie in een analyse betrokken. In de eindfase moeten de twee laatste subonderzoeksvragen, onderzoeksvragen 6 en 7, worden beantwoord. Op basis van deze vragen kan de hoofdonderzoeksvraag worden beantwoord. In het navolgende gedeelte wordt aangegeven hoe tot het antwoord op deze twee onderzoeksvragen en daarmee de hoofdonderzoeksvraag gekomen gaat worden. In hoofdstuk 7 worden de conclusies uit de vorige hoofdstukken samengevat en de onderzoeksvragen beantwoord. Verder wordt enige reflectie op het onderzoek gegeven. Tenslotte worden een aantal aanbevelingen gedaan.

15 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 15 2 Theoretisch kader ICT 2.1 Inleiding In 2005 heeft Actal een extern onderzoek (Quick Scan) laten uitvoeren naar mogelijke versnelling van generieke projecten op het terrein van ICT-infrastructuur (Actal, 2005). Actal concludeert op basis van dat onderzoek dat er te weinig aandacht is voor projectmanagement en daarbij het bijhouden van projectdocumentatie (de projectdocumentatie bij een substantieel deel van de onderzochte projecten ontbrak of was niet volledig). Verder werd geconstateerd dat projectrisico s bij in ontwikkeling zijnde ICT-tools niet of slecht in beeld zijn gebracht bij het projectmanagement. Een verantwoordelijke directeur van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties gaf begin 2006 als reactie op het onderzoek aan dat ICT-projecten van de overheid niet langs de lat van Prince2 of de administratieve lasten gehouden kunnen worden en zelfs niet als projecten kunnen worden aangemerkt. Volgens de directeur zijn het geen ICT-projecten maar innovatieve en dynamische ontwikkelprocessen. Inhoeverre ICT-projecten wel of geen projecten zijn en hoe die dynamische en innovatieve processen eruit zien wordt in dit hoofdstuk duidelijk. In dit hoofdstuk wordt het theoretisch kader van ICT belicht. Er wordt besproken wat ICT-projecten en - investeringen onderscheidt van andere investeringen en waarom de kosten, baten en risico s van een ICT-investering moeilijk zijn in te schatten of juist niet. Dat verschaft een eerste inzicht in de mogelijkheden en beperkingen voor het in beeld brengen van de effecten voor de administratieve lasten van ICT. Vervolgens worden een aantal ICT ontwikkelmethoden geïdentificeerd, wat een inzicht verschaft in het proces van ICT-ontwikkeling en de verschillende stadia die daarin zijn te onderscheiden. Aansluitend wordt gekeken naar bestaande methoden voor de beoordeling en evaluatie van de effecten van ICT-investeringen. De in dit hoofdstuk verkregen inzichten zijn onder andere noodzakelijk om later te identificeren waar mogelijke aanknopingspunten zitten, voor het in kaart brengen van de administratieve lasten. 2.2 Definities Informatie Als het gaat om administratieve lasten wordt steeds gesproken over informatieverplichtingen. Wat is informatie en wat is het verschil met gegevens? Gegevens en informatie zijn twee begrippen die veel door elkaar worden gebruikt. Ze hebben weliswaar met elkaar te maken, maar hebben niet dezelfde betekenis. Volgens Russell Ackoff (Ackoff,1989) onderscheidt informatie zich van gegevens door een bewerking. Gegevens zijn ruwe waarnemingen (data), eventueel (elektronisch) vastgelegd op een drager. Als deze gegevens worden verwerkt tot antwoorden op de basale vragen wie, wat, waar, dan is er sprake van informatie. Gegevens worden pas informatie als ze betekenis hebben voor de ontvanger. Het uitwisselen van informatie op basis van een wettelijke verplichting (een informatieverplichting) blijkt dan ook zinvoller dan gegevensuitwisseling, aangezien met gegevens alleen niet de vragen van de ontvangende partij kunnen worden beantwoord. ICT Nu het begrip informatie is verduidelijkt rijst mogelijk de vraag wat Informatie Communicatie Technologie (ICT) is. In een theoretisch hoofdstuk over ICT moet deze term als vanzelfsprekend eerst worden gedefinieerd. Volgens Eaton (Eaton et al 1988) is ICT: The acquisition, processing, storage and dissemination of vocal, pictorial, textual and numeric information by a microelectronics-based combination of computing and telecommunications. De definitie geeft goed aan hoe uitgebreid en ingewikkeld het ICT-vakgebied is. Buiten Nederland wordt in de regel de letter C voor Communicatie weggelaten, en spreekt men over IT.

16 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 16 ICT-project Wat is een ICT project? Er bestaan veel verschillende definities van een ICT project, variërend van zuiver technische projecten tot projecten waarbij technologie slechts een bescheiden rol speelt. Tegenwoordig speelt ICT bij vrijwel elk project een zekere rol. In dit verslag wordt de definitie van een ICT-project uit de Leidraad voor kosten-batenanalyses voor ICT-projecten (Ecorys, 2007) gehanteerd: Een project waarbij informatie- & communicatietechnologie (ICT) een strategische factor vormt om het projectdoel te kunnen verwezenlijken. Andersom geredeneerd: een project dat zonder de inzet van ICT haar projectdoel niet kan verwezenlijken. Soorten ICT-projecten De Leidraad voor kosten-batenanalyses voor ICT projecten (Ecorys, 2007) typeert 3 soorten ICT projecten. De hierna volgende beschrijving is uit voornoemd rapport overgenomen. De typering is afhankelijk van mate van verandering die een project teweeg brengt: 1. Automatisering van taken; 2. Verandering van bedrijfsprocessen; 3. Transformatie. Ad1. In een ICT-project van type 1 worden bestaande taken geautomatiseerd. Dit kan leiden tot grotere efficiëntie en/of kwaliteitsverbeteringen. In de regel zijn dit relatief eenvoudige projecten met weinig risico in vergelijking met andere typen-ict projecten. Keerzijde hiervan is dat de baten in vergelijking met andere typen ICT-projecten ook lager zijn. De kosten voor de technologie zijn in verhouding hoog vergeleken met de kosten voor organisatorische verandering, omdat laatstgenoemde kosten beperkt zijn. Ad2. Een ICT-project van type 2, verandering van bedrijfsprocessen, is een projecttype met als doel een bedrijfsproces volledig opnieuw op te zetten met een ander, over het algemeen hoger, niveau van ICT-ondersteuning. In beginsel gaat het hier om projecten binnen een organisatie (meerdere organisaties is ook mogelijk), waarbij het totaalpakket aan rollen en taken binnen een bepaald bedrijfsproces opnieuw wordt bezien. De complexiteit en risico s van een dergelijk project zijn daardoor groter, maar de baten kunnen ook hoger zijn dan bij projecttype 1. Ad3. Een ICT-project van type 3, transformatie, is een projecttype dat een totaal nieuw bedrijfsproces opzet (vaak in een veranderende organisatorische context) en daarbij optimaal gebruik maakt van de mogelijkheden die ICT biedt. De complexiteit van dergelijke projecten is hoog (zowel technisch als organisatorisch). Dit type project kan veel impact hebben op een bestaande organisatie, maar ook daarbuiten, omdat dergelijke projecten vaak leiden tot structureel andere klant- en leveranciersrelaties. De risico s maar ook de potentiële baten zijn daardoor hoog. De kosten zitten bij dit soort projecten vooral aan de kant van de organisatieverandering. De mate van verandering die een ICT-project teweeg brengt, heeft ook invloed op het gemak waarmee een vergelijking tussen de situatie vóór implementatie van het ICT-project en de situatie ná implementatie van het ICT-project gemaakt wordt. Het in beeld brengen van de effecten (op bijvoorbeeld de administratieve lasten) van een type 1 ICT-project is relatief eenvoudiger in kaart te brengen dan de effecten van een type 3 ICT-project, omdat de processen ervoor en erna compleet verschillend zijn bij een type 2 of type 3 ICT-project. 2.3 ICT-ontwikkelmethoden In deze paragraaf wordt inzicht gegeven in het ontwikkelproces van ICT-toepassingen en daarmee in de processen en fasen van ICT-projecten. Op basis van dit inzicht kan in hoofdstuk 4 worden ingeschat in welke ontwikkelfase voldoende informatie beschikbaar is om een inschatting te kunnen maken van de effecten van de ICT-toepassing voor de administratieve lasten van burgers en/of bedrijven. Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op Boehm (Boehm, 2002). ICTontwikkelmethoden zien op het proces van het omzetten van een vraag of probleem naar een antwoord of oplossing door middel van een ICT-toepassing. Er zijn tientallen methoden die softwareontwikkelaars in de praktijk hanteren, maar naar mijn indruk is er vaak sprake van varianten of mengvormen van twee verschillende methoden: de watervalmethode en de RAD-methode. Beide methoden worden hierna kort toegelicht.

17 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN Het watervalmodel Het watervalmodel is een binnen de overheid veel gebruikt ontwikkelmodel. Het watervalmodel is een model met aaneengeschakelde ontwikkelstadia. De analogie met een waterval komt voort uit het feit dat de ontwikkeling van het ene stadium naar het andere stroomt. In onderstaande figuur worden de stadia in het watervalmodel weergegeven. Figuur 2 Watervalontwikkelmodel (gebaseerd op Boehm, 2002) Het watervalmodel was in eerste instantie slechts een statisch, serieel proces waarin niet werd teruggegrepen op de vorige fase. Bij de tegenwoordige toepassing van het model vindt tussen de verschillende fasen iteratie plaats. Deze iteratie betekent dat de resultaten uit vorige stadia worden gecontroleerd en zo nodig met terugwerkende kracht worden bijgesteld. Zo wordt bijvoorbeeld gecontroleerd of het technisch ontwerp voldoet aan het functioneel ontwerp. De in bovenstaande figuur weergegeven stadia van het watervalmodel worden hierna kort toegelicht. 1 Probleem analyse Voordat een systeem wordt ontwikkeld is het eerst van belang dat het probleem, dat met de ICToplossing moet worden opgelost duidelijk in beeld wordt gebracht. 2 Haalbaarheidsstudie In deze fase wordt het probleem verder onderzocht en wordt ook gekeken of het zinvol is om middels ICT aan de oplossing van het probleem bij te dragen. In deze stap worden de TELOS elementen getoetst. Technische haalbaarheid (Is technologie beschikbaar en getest?); Economische haalbaarheid (Wat zijn de economische kosten en baten?); Legislatieve haalbaarheid (Is het wettelijk haalbaar?); Operationele haalbaarheid (Is de oplossing bruikbaar? Past de oplossing binnen het bedrijf? Is er draagvlak voor de oplossing? Wat zijn de neveneffecten van de oplossing?); Haalbaarheid tijdschema (Kan de oplossing op tijd worden gerealiseerd?).

18 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 18 3 Opstellen functioneel ontwerp In deze fase wordt uitgewerkt wat er tijdens de eerdere fasen naar boven is gekomen. In deze fase worden de eisen en wensen van de klant op papier gezet, en wordt er al nagedacht over de vorm van het programma. In deze fase wordt precies vastgelegd waar het te ontwikkelen systeem aan moet voldoen en wordt exact op handelingenniveau (vaak met gebruikmaking van use cases 2 ) beschreven welke functionaliteiten het systeem bevat. 4 Opstellen technisch ontwerp Aan de hand van het basisontwerp kan een werkelijk programma technisch worden ontworpen. In deze fase wordt vastgelegd hoe de in het basisontwerp vastgelegde functionaliteiten gerealiseerd gaan worden. Nu vindt ook een onderverdeling plaats in technische eenheden zoals programma's, modules en functies. In deze fase worden inputs, outputs, opslag en de interfaces gespecificeerd. Ook worden de procedures uitgewerkt voor het gebruik (basis voor de handleiding), voor de bouw, en voor het testen en de implementatie. 5 Bouw en testen Op basis van de in de vorige stappen gegenereerde specificaties wordt het systeem gebouwd en getest. 6 Implementatie Het nieuwe systeem wordt geïmplementeerd (technisch en organisatorisch ingebed in de beoogde omgeving) en opgeleverd. 7 Evaluatie Het algehele ontwikkeltraject wordt geëvalueerd. Wat ging er goed, wat ging er fout, wat kan er verbeterd worden en wat kan er geleerd worden tijdens het hele ontwikkeltraject. Problemen met het watervalmodel Het oorspronkelijke watervalmodel is niet erg flexibel ten aanzien van tussentijdse wijzigingen gedurende het project. Gebruikers hebben vaak problemen met het doorgronden van de mogelijkheden die het toekomstige systeem kan bieden. Verder is het voor veel toekomstige gebruikers moeilijk om hun wensen onder woorden te brengen. Functioneelontwerpers hebben vaak moeite om de juiste functionaliteiten uit de wensen van de gebruikers te extraheren. Pas als het product uiteindelijk technisch gereed is en getest wordt komen gebruikers er achter dat bepaalde functionaliteiten niet aan de verwachtingen voldoen of dat het systeem veel meer ondersteunende functionaliteiten had kunnen bieden dan gerealiseerd RAD-methode De RAD(Rapid Application Development)-methode is een antwoord op de minder flexibele processtappen van watervalmethode. RAD valt onder de Agile softwareontwikkeling, het conceptuele raamwerk voor het uitvoeren van softwareontwikkelingsprojecten, als alternatief voor traditionele starre praktijken ( agile is het Engelse woord voor behendig, lenig). Het probleem bij meer planmatige watervalachtige methodologieën was dat het bouwen van toepassingen zo lang duurde, dat de vereisten al gewijzigd waren voordat de ICT-toepassing ontwikkeld was. Zo kon het voorkomen dat het uiteindelijke systeem bij oplevering alweer verouderd is of geen oplossing meer biedt doordat het probleem waarvoor de ICT-oplossing bedoeld was niet meer bestaat. Dit resulteerde vaak in onbruikbare of minder bruikbare toepassingen. Een bekende ontwikkelmethode die onder de RAD-stroming kan worden geschaard, is de Dynamic System Development Method (DSDM). In de traditionele benadering van systeemontwikkeling staan de specificaties vast en moeten deze gerealiseerd worden, ook al vindt er wel wat iteratie plaats. Tijd en resources variëren tijdens de ontwikkeling. DSDM is een methode die de ontwikkeling van ICTsystemen vastlegt in een raamwerk van een tijdsplanning (timeboxes). De duur van het project en de te gebruiken resources worden vastgelegd. Dit betekent dus dat juist de specificaties die gerealiseerd zullen worden, in de loop van het project kunnen variëren. Aan het begin van het project worden op globaal niveau zowel de functionele als de niet-functionele specificaties ingedeeld op prioriteiten (noodzakelijk, nuttig, aangenaam). Tijdens de ontwikkeling komen steeds meer gedetailleerde specificaties boven water. Deze gedetailleerde specificaties worden vervolgens geëvalueerd met de 2 Use cases zijn gedetailleerde omschrijvingen (op handelingen/gebeurtenissen niveau) van de functionaliteiten van het informatiesysteem, meestal wordt daarbij een trigger/actie van buiten het systeem en de reactie van het informatiesysteem als uitgangspunt genomen.

19 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 19 klant en op basis van prioriteiten ingedeeld. Op deze manier worden de fasen functioneel ontwerpen, technisch ontwerpen, bouwen en evalueren in een snelkookpan gestopt en vinden deze fasen gelijktijdig en volledig interactief plaats. In onderstaande figuur worden de verschillende ontwikkelstadia in een typische RAD-aanpak weergegeven. Figuur 3 RAD-model (gebaseerd op Sassenheim, 2002) Binnen de tijdsplanning (timeboxes) worden in nauwe samenwerking met de klant eerst de zaken opgeleverd die het belangrijkst zijn voor de bedrijfsbehoeften van de klant. Functionaliteiten worden in overleg met de klant ontworpen, gebouwd en geëvalueerd en indien gewenst aangepast. Op deze manier kan sturend op tijd, snel een bruikbaar resultaat worden bereikt en het ICT-project beter worden beheerst. Een RAD-methode als DSDM maakt een ICT-project dus meer flexibel. Door het nieuwe systeem op te delen in zelfstandige eenheden, wordt het aanbrengen van tussentijdse veranderingen eenvoudiger voor de ontwikkelaar. Het gebruik van een RAD-ontwikkelmodel mag geen excuus zijn voor het niet grondig analyseren van het probleem en het verrichten van een haalbaarheidsstudie. Het te snel ingaan van de bouw- en testfase kan resulteren in veel meer iteratieslagen om het product aan de functionele wensen van de klant te laten voldoen. Dit resulteert dan vaak in overschrijding van de tijdsplanning en het budget. Opdrachtnemers vergoeilijken deze overschrijdingen vaak met succes met het argument dat de opdrachtgever meer functionaliteit wilde dan vooraf ingeschat. Doordat meerdere iteratieslagen noodzakelijk zijn om het ICT-systeem aan de wensen van de klant te laten voldoen, vinden er dus ook continu aanpassingen in de functionele en technische specificaties plaats. Deze zorgen voor veel dynamiek tijdens de uitvoering van het ICT-project en voor een grote noodzaak om de projectdocumentatie actueel te houden om het ontwikkelproces (ook na de bouw nog) te kunnen beheersen. Het goed bijhouden en documenteren van de specificatiewijzigingen noodzaakt tot een grote mate van discipline. In de praktijk wordt vaak voor een RAD-model gekozen om snel over te kunnen gaan tot het programmeren en blijkt de vereiste documentatiediscipline soms moeilijk op te brengen Complexiteit en ontwikkeling De complexiteit van een ICT-project kent naar mijn inzicht twee dimensies, een technische en een maatschappelijke. De technische complexiteit is afhankelijk van factoren als de gebruikte technologie (is deze reeds beproefd of zit deze nog in een ontwikkelfase?), de mate van interoperabiliteit (met hoeveel verschillende technische systemen moet er binnen het project rekening worden gehouden en interactie worden verzorgd?) en de technische schaal van de te realiseren technische voorzieningen. De maatschappelijke complexiteit is afhankelijk van factoren als het aantal gebruikers, het aantal verschillende gebruikersgroepen, de technische kennis van de verschillende gebruikers en het

20 ICT en ADMINISTRATIEVE LASTEN 20 draagvlak bij gebruikers en het maatschappelijk belang en afhankelijkheid van de ICT-voorziening. In onderstaande figuur wordt de complexiteit van een ICT-project langs een technische en maatschappelijke as afgezet. MAATSCHAPPELIJK COMPLEXITEIT TECHNISCH Figuur 4 Diagram complexiteit Naarmate ICT-projecten technisch en maatschappelijk complexer worden zal de noodzaak tot een solide en planmatige aanpak groter worden. In omgevingen die relatief beperkt van omvang zijn, maar waarin specificaties nog volop in beweging zijn en snel naar een oplossing gewerkt moet worden past een flexibele agile methode beter. Deze gedachte wordt ondersteund door Boehm (Boehm, 2002). Boehm stelt dat The agile and plan-driven approaches each have strengths and weaknesses. In onderstaande tabel wordt weergegeven onder welke omstandigheden de agile en plan-driven methoden het best gedijen. Home ground area 3 Agile methoden Plan-driven methoden Ontwikkelaars Flexibel en handig, hebben kennis van zaken en werken nauw samen. Planmatige aanpak; adequate vaardigheden; toegang tot externe kennis. Afnemers Vereisten Toegewijd, beperkte representatieve groep met kennis van zaken, werken nauw samen en hebben mandaat. Nog in beweging, snelle veranderingen. Hebben toegang tot of werken samen met de (groepen) afnemers met kennis van zaken, afnemers die representatief zijn voor doelgroep en afnemers die mandaat hebben. Stabiel en reeds vroeg bekend. Architectuur Ontworpen voor huidige vereisten. Refactoren* Niet kostbaar. Kostbaar. Ontworpen voor huidige en te voorziene toekomstige vereisten. Omvang Kleinere teams en producten. Grotere teams en producten. Hoofddoelstelling Snel resultaat. Grote mate van zekerheid. Tabel 1 Home ground voor agile & plan-driven methoden (bron: Boehm, 2002) * Refactoren (in het Engels: refactoring) is het herstructureren van de broncode van een computerprogramma met als doel de leesbaarheid te verbeteren of het fragment code te vereenvoudigen. Het refactoren van de broncode verandert de werking van de software niet: elke refactorstap is een kleine, ongedaan te maken stap die de leesbaarheid verhoogt zonder de werking aan te passen (bron: wikipedia, 3 Waar de methode het best gedijt

Aan de minister van Economische Zaken De heer H.G.J. Kamp Postbus EK DEN HAAG. Geachte heer Kamp,

Aan de minister van Economische Zaken De heer H.G.J. Kamp Postbus EK DEN HAAG. Geachte heer Kamp, Aan de minister van Economische Zaken De heer H.G.J. Kamp Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Datum 17-03-2014 Onderwerp Regeldruk door verandering van weten regelgeving Uw kenmerk Ons kenmerk JtH/RvZ/JT/TZ/2014/018

Nadere informatie

Artikel I. Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz, enz, enz.

Artikel I. Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz, enz, enz. Besluit van 2008 tot wijziging van het Instellingsbesluit Adviescollege toetsing administratieve lasten 2006 in verband met de verlenging van de instellingsduur, de uitbreiding van de bezetting en de uitbreiding

Nadere informatie

01-07-2002 ME/MW 02022387 RL/FvK/2002/131 1. Advies departementale actieprogramma s vermindering administratieve lasten 2002

01-07-2002 ME/MW 02022387 RL/FvK/2002/131 1. Advies departementale actieprogramma s vermindering administratieve lasten 2002 Aan de Minister van Economische Zaken Mevrouw A. Jorritsma-Lebbink Postbus 20101 2500 EC Den Haag Datum Uw kenmerk Ons kenmerk Bijlage(n) 01-07-2002 ME/MW 02022387 RL/FvK/2002/131 1 Onderwerp Advies departementale

Nadere informatie

RedICT/AddICT. Methodiek voor het inzichtelijk maken van de effecten van ICT op de regeldruk

RedICT/AddICT. Methodiek voor het inzichtelijk maken van de effecten van ICT op de regeldruk De ministeries van Economische Zaken en Financiën ontregelen Nederland voor ondernemers RedICT/AddICT Methodiek voor het inzichtelijk maken van de effecten van ICT op de regeldruk RedICT/AddICT Methodiek

Nadere informatie

Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting

Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting xvii Invloed van IT uitbesteding op bedrijfsvoering & IT aansluiting Samenvatting IT uitbesteding doet er niet toe vanuit het perspectief aansluiting tussen bedrijfsvoering en IT Dit proefschrift is het

Nadere informatie

Aan de commissie: Algemeen bestuur en middelen Datum vergadering: 22 maart 2007 Agendapunt: Aan de Raad. Made, 13 februari 2007

Aan de commissie: Algemeen bestuur en middelen Datum vergadering: 22 maart 2007 Agendapunt: Aan de Raad. Made, 13 februari 2007 Aan de Raad Made, 13 februari 2007 Aan de commissie: Algemeen bestuur en middelen Datum vergadering: 22 maart 2007 Agendapunt: Raadsvergadering: 12 april 2007 Onderwerp: Diagnose Integrale Veiligheid gemeente

Nadere informatie

Stappenplan Social Return on Investment. Onderdeel van de Toolkit maatschappelijke business case ehealth

Stappenplan Social Return on Investment. Onderdeel van de Toolkit maatschappelijke business case ehealth Stappenplan Social Return on Investment Onderdeel van de Toolkit maatschappelijke business case ehealth 1 1. Inleiding Het succesvol implementeren van ehealth is complex en vraagt investeringen van verschillende

Nadere informatie

Een brede kijk op onderwijskwaliteit Samenvatting

Een brede kijk op onderwijskwaliteit Samenvatting Een brede kijk op onderwijskwaliteit E e n o n d e r z o e k n a a r p e r c e p t i e s o p o n d e r w i j s k w a l i t e i t b i n n e n S t i c h t i n g U N 1 E K Samenvatting Hester Hill-Veen, Erasmus

Nadere informatie

Systeemtoets. Wordt de (departementale) toetsing op regeldruk goed en consequent uitgevoerd?

Systeemtoets. Wordt de (departementale) toetsing op regeldruk goed en consequent uitgevoerd? Systeemtoets Wordt de (departementale) toetsing op regeldruk goed en consequent uitgevoerd? De systeemtoets van Actal Het College heeft tot taak de regering of beide Kamers der Staten-Generaal te adviseren

Nadere informatie

Aan de Minister van Infrastructuur en Waterstaat Mevrouw drs. C. Van Nieuwenhuizen Postbus EK DEN HAAG. Geachte mevrouw Van Nieuwenhuizen,

Aan de Minister van Infrastructuur en Waterstaat Mevrouw drs. C. Van Nieuwenhuizen Postbus EK DEN HAAG. Geachte mevrouw Van Nieuwenhuizen, Retouradres: Postbus 16228 2500 BE Den Haag Aan de Minister van Infrastructuur en Waterstaat Mevrouw drs. C. Van Nieuwenhuizen Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Datum 26 februari 2018 Onderwerp Regeling houdende

Nadere informatie

Wat en hoe te meten? Korte handleiding voor het meten van kosten van regeldruk voor bedrijven en burgers

Wat en hoe te meten? Korte handleiding voor het meten van kosten van regeldruk voor bedrijven en burgers Wat en hoe te meten? Korte handleiding voor het meten van kosten van regeldruk voor bedrijven en burgers Versie 1.0 Datum: 26-04-2011 Ministerie van EL&I / Ministerie van BZK 1. Inleiding Bedrijven en

Nadere informatie

Werkprogramma 2007. Missie Actal

Werkprogramma 2007. Missie Actal Missie Actal Actal is een tijdelijk en onafhankelijk adviescollege met als doel een cultuuromslag bij regelgevers te bewerkstelligen. Zij moeten de administratieve lasten voor bedrijven en burgers automatisch

Nadere informatie

Aan de raad van de gemeente Lingewaard

Aan de raad van de gemeente Lingewaard 6 Aan de raad van de gemeente Lingewaard *14RDS00194* 14RDS00194 Onderwerp Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen 2014-2017 1 Samenvatting In deze nieuwe Nota Risicomanagement & Weerstandsvermogen

Nadere informatie

Toetsingskader. Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Mevrouw drs. E.I. Schippers Postbus EJ DEN HAAG

Toetsingskader. Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Mevrouw drs. E.I. Schippers Postbus EJ DEN HAAG Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Mevrouw drs. E.I. Schippers Postbus 20350 2500 EJ DEN HAAG Datum 13 mei 2015 Onderwerp Reactie op consultatie-versie Wijziging Wet Marktordening Gezondheidszorg

Nadere informatie

5 Opstellen businesscase

5 Opstellen businesscase 5 Opstellen In de voorgaande stappen is een duidelijk beeld verkregen van het beoogde project en de te realiseren baten. De batenboom geeft de beoogde baten in samenhang weer en laat in één oogopslag zien

Nadere informatie

Onderzoek naar de evalueerbaarheid van gemeentelijk beleid

Onderzoek naar de evalueerbaarheid van gemeentelijk beleid Onderzoek naar de evalueerbaarheid van gemeentelijk beleid Plan van aanpak Rekenkamer Maastricht februari 2007 1 1. Achtergrond en aanleiding 1 De gemeente Maastricht wil maatschappelijke doelen bereiken.

Nadere informatie

EIM / Frits Suyver en John Boog 5

EIM / Frits Suyver en John Boog 5 aan Actal datum 5 november 2007 van EIM / Frits Suyver en John Boog pagina's 5 onderwerp Antwoord op aanvullende vragen van Actal m.b.t. studie Kleine ondernemers, hoge lasten Notitie voor ACTAL EIM heeft

Nadere informatie

Workshop Ruimte voor verbeelding. ICTU / GBO 9 april 2009

Workshop Ruimte voor verbeelding. ICTU / GBO 9 april 2009 Workshop Ruimte voor verbeelding ICTU / GBO 9 april 2009 Aanleiding Programma Kabinet neemt toegenomen administratieve lasten en regeldruk van ondernemers serieus Er zijn diverse overheidsacties in het

Nadere informatie

Factsheet administratieve lasten. Onderdeel van de Evaluatie Arbowet 2007/ Beleidsdoorlichting artikel 44 SZW-begroting

Factsheet administratieve lasten. Onderdeel van de Evaluatie Arbowet 2007/ Beleidsdoorlichting artikel 44 SZW-begroting Factsheet administratieve lasten Onderdeel van de Evaluatie Arbowet 2007/ Beleidsdoorlichting artikel 44 SZW-begroting Ministerie van SZW, Den Haag, 25 mei 2011 Arjan van Sluijs Ton Staphorst Servaas Toebosch

Nadere informatie

PAPER IMPLEMENTATIE ICT INFRASTRUCTURE PROJECT 3

PAPER IMPLEMENTATIE ICT INFRASTRUCTURE PROJECT 3 INSTITUTE OF MANAGEMENT & INFORMATION TECHNOLOGY R E A D E R PAPER IMPLEMENTATIE ICT INFRASTRUCTURE PROJECT 3 MODEL STRUCTUUR EN INDELING VAN DE ITP3 PAPER VERSIE 3.0 PARAMARIBO 21 OKTOBER 2016 BY MCT

Nadere informatie

Samenvatting. 1 Inleiding. 2 Doelstelling en uitgangspunten onderzoek

Samenvatting. 1 Inleiding. 2 Doelstelling en uitgangspunten onderzoek SIRA Consulting B.V. Edisonbaan 14 C-5 3439 MN Nieuwegein Telefoon: 030-750 37 41 Fax: 030-750 37 42 E-mail: info@siraconsulting.nl Samenvatting In deze samenvatting worden de resultaten van het project

Nadere informatie

BluefieldFinance Samenvatting Quickscan Administratieve Processen Light Version

BluefieldFinance Samenvatting Quickscan Administratieve Processen Light Version BluefieldFinance Samenvatting Quickscan Administratieve Processen Light Version Introductie Quickscan De financiële organisatie moet, net zo als alle andere ondersteunende diensten, volledig gericht zijn

Nadere informatie

Inhoud I Begrippen. Probleem Aanpak stock Aanpak flow

Inhoud I Begrippen. Probleem Aanpak stock Aanpak flow Regeldruk Inhoud I Begrippen II III IV Probleem Aanpak stock Aanpak flow I - Begrippen Bij de bakker I - Begrippen Afspraak maken Last van de bakker? En de lasten van de bakker? Formulier invullen Wachten

Nadere informatie

Slimme IT. Sterke dienstverlening. E-START ONDERSTEUNING OP MAAT VAN LOKALE BESTUREN BIJ E-GOVERNMENT EN ORGANISATIEONTWIKKELING

Slimme IT. Sterke dienstverlening. E-START ONDERSTEUNING OP MAAT VAN LOKALE BESTUREN BIJ E-GOVERNMENT EN ORGANISATIEONTWIKKELING Slimme IT. Sterke dienstverlening. 1 E-START ONDERSTEUNING OP MAAT VAN LOKALE BESTUREN BIJ E-GOVERNMENT EN ORGANISATIEONTWIKKELING 2Dienstverlenende vereniging E-START WAAROM? 3 Lokale besturen komen steeds

Nadere informatie

Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap

Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap in de reflectie zie je de bron Effectief Leiderschap.. een persoonlijke audit U geeft leiding aan een team, een project of een afdeling. U hebt veel kennis, u

Nadere informatie

Hierbij treft u ons subsidieverzoek in het kader van onze activiteiten ter beperking en voorkoming van regeldruk voor alle kappersbedrijven.

Hierbij treft u ons subsidieverzoek in het kader van onze activiteiten ter beperking en voorkoming van regeldruk voor alle kappersbedrijven. HBA T.a.v. de heer drs. J.W. Nelson Postbus 895 2700 AW ZOETERMEER Huizen, 20 oktober 2014 Afdeling : ANKO Directie Ons kenmerk : HBA-2014 subsidies/ E-mail : gdeben@anko.nl Uw kenmerk : Betreft : subsidie

Nadere informatie

Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE

Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE Datum: 16 december 2010 Ir. Jan Gerard Hoendervanger Docent-onderzoeker Lectoraat Vastgoed Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte Hanzehogeschool Groningen

Nadere informatie

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Faculteit Educatie Instituut voor Leraar en School

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Faculteit Educatie Instituut voor Leraar en School Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Faculteit Educatie Instituut voor Leraar en School Beoordeling Afstudeeronderzoek eindfase 2014-2015 VT-DT ONDERZOEKSVERSLAG 1 Bijlage 5c Beoordelingsformulier onderzoeksverslag

Nadere informatie

Zero Based Begroten. De andere kant van de kaasschaafmethode

Zero Based Begroten. De andere kant van de kaasschaafmethode Zero Based Begroten De andere kant van de kaasschaafmethode Je moet de tijd nemen voor Zero Based Begroten, en je moet lef hebben Zero Based begroten legt een duidelijke relatie tussen de doelstellingen,

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG DGBK Burgerschap en Informatiebeleid www.rijksoverheid.nl Uw kenmerk

Nadere informatie

Nota Risicomanagement en weerstandsvermogen BghU 2018

Nota Risicomanagement en weerstandsvermogen BghU 2018 Nota Risicomanagement en weerstandsvermogen BghU 2018 *** Onbekende risico s zijn een bedreiging, bekende risico s een management issue *** Samenvatting en besluit Risicomanagement is een groeiproces waarbij

Nadere informatie

Inhoudsopgave. 1 Inleiding... 2

Inhoudsopgave. 1 Inleiding... 2 SIRA Consulting B.V. Edisonbaan 14 G-1 3439 MN Nieuwegein Telefoon: 030 60 24 900 Fax: 030 60 24 919 E-mail: info@siraconsulting.nl Dossier Actal AL door uitvoering Dossier: Wet Verbetering Poortwachter

Nadere informatie

Dit kabinet geeft prioriteit aan het terugdringen van schuldenproblematiek. Het verminderen van hoge terugvorderingen levert daar een bijdrage aan.

Dit kabinet geeft prioriteit aan het terugdringen van schuldenproblematiek. Het verminderen van hoge terugvorderingen levert daar een bijdrage aan. > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Parnassusplein 5 T 070 333

Nadere informatie

Onderwerp ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein "Invoerrechten en accijnzen" over de periode

Onderwerp ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Invoerrechten en accijnzen over de periode Raad voor Cultuur Aan de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen p/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM 's-gravenhage Onderwerp ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein

Nadere informatie

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A Individueel verslag de Reus klas 4A Overzicht en tijdsbesteding van taken en activiteiten 3.2 Wanneer Planning: hoe zorg je ervoor dat het project binnen de beschikbare tijd wordt afgerond? Wat Wie Van

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 32 889 Voorstel van wet van de leden Van Gent en van Hijum tot wijziging van de Wet aanpassing arbeidsduur ten einde flexibel werken te bevorderen

Nadere informatie

Aan de Staatssecretaris van Economische Zaken Mevrouw ir. C.E.G. van Gennip MBA Postbus 20101 2500 EC Den Haag

Aan de Staatssecretaris van Economische Zaken Mevrouw ir. C.E.G. van Gennip MBA Postbus 20101 2500 EC Den Haag Aan de Staatssecretaris van Economische Zaken Mevrouw ir. C.E.G. van Gennip MBA Postbus 20101 2500 EC Den Haag Datum Uw kenmerk Ons kenmerk Bijlage(n) 10-6-2004 RL/PS/2004/138 1 Onderwerp Advies ICT-beleid

Nadere informatie

Meten van administratieve lasten voor burgers Jacqueline Rutjens Programmamanager

Meten van administratieve lasten voor burgers Jacqueline Rutjens Programmamanager Meten van administratieve lasten voor burgers Jacqueline Rutjens Programmamanager Rijksprogramma Administratieve lastenverlichting burgers Burgers moeten merkbaar verbetering gaan ervaren. Weg met die

Nadere informatie

Concept-Convenant verlaging caseload gezinsvoogdij. Convenant. 1. De Minister voor Integratie, Jeugdbescherming, Preventie en Reclassering

Concept-Convenant verlaging caseload gezinsvoogdij. Convenant. 1. De Minister voor Integratie, Jeugdbescherming, Preventie en Reclassering Concept-Convenant verlaging caseload gezinsvoogdij De ondergetekenden: Convenant 1. De Minister voor Integratie, Jeugdbescherming, Preventie en Reclassering en 2. De provincies en de grootstedelijke regio

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Datum 18 april 2019 Betreft MKB-toets. Geachte Voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Datum 18 april 2019 Betreft MKB-toets. Geachte Voorzitter, > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Plan van Aanpak. Auteur: Roel Konieczny Docent: Stijn Hoppenbrouwers Plaats, datum: Nijmegen, 7 mei 2004 Versie: 1.0

Plan van Aanpak. Auteur: Roel Konieczny Docent: Stijn Hoppenbrouwers Plaats, datum: Nijmegen, 7 mei 2004 Versie: 1.0 Plan van Aanpak Auteur: Roel Konieczny Docent: Stijn Hoppenbrouwers Plaats, datum: Nijmegen, 7 mei 2004 Versie: 1.0 Plan van Aanpak Roel Konieczny Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 3 2 PROBLEEMGEBIED EN DOELSTELLING...

Nadere informatie

Driedaagse Leergang. Kennisintensieve beleidsontwikkeling

Driedaagse Leergang. Kennisintensieve beleidsontwikkeling Driedaagse Leergang Kennisintensieve beleidsontwikkeling 6, 13 en 20 juni 2014 Den Haag Doelstellingen en doelgroep De doelgroep bestaat uit beleidsmedewerkers/stafmedewerkers bij beleidsinstanties (nationaal,

Nadere informatie

Vergroting van het rendement van beleidsonderzoek

Vergroting van het rendement van beleidsonderzoek Vergroting van het rendement van beleidsonderzoek Werksessie: Effectieve beleidsondersteuning met kennis Yvonne Prince Congres Kennisintensieve beleidsontwikkeling in praktijk, Zoetermeer, 2 april 2014

Nadere informatie

2. Wat zijn per sector/doelgroep de algemene inzichten ten aanzien van de inhoud van de continuïteitsplannen?

2. Wat zijn per sector/doelgroep de algemene inzichten ten aanzien van de inhoud van de continuïteitsplannen? Samenvatting Aanleiding en onderzoeksvragen ICT en elektriciteit spelen een steeds grotere rol bij het dagelijks functioneren van de maatschappij. Het Ministerie van Veiligheid en Justitie (hierna: Ministerie

Nadere informatie

15 Mate van dekkingsgraad, een eerste aanzet tot baten

15 Mate van dekkingsgraad, een eerste aanzet tot baten 15 Mate van dekkingsgraad, een eerste aanzet tot baten Sanneke van der Linden Sinds 2007 organiseert M&I/Partners de ICT Benchmark Ziekenhuizen. Op hoofdlijnen zijn de doelstellingen en aanpak van de ICT

Nadere informatie

CIOT-bevragingen Proces en rechtmatigheid

CIOT-bevragingen Proces en rechtmatigheid CIOT-bevragingen Proces en rechtmatigheid 2015 Veiligheid en Justitie Samenvatting resultaten Aanleiding Op basis van artikel 8 van het Besluit Verstrekking Gegevens Telecommunicatie is opdracht gegeven

Nadere informatie

NOTA WEERSTANDSVERMOGEN RECREATIESCHAP VOORNE-PUTTEN-ROZENBURG

NOTA WEERSTANDSVERMOGEN RECREATIESCHAP VOORNE-PUTTEN-ROZENBURG NOTA WEERSTANDSVERMOGEN RECREATIESCHAP VOORNE-PUTTEN-ROZENBURG Opgesteld door: G.Z-H In opdracht van: Recreatieschap Voorne-Putten-Rozenburg Postbus 341 3100 AH Schiedam Tel.: 010-2981010 Fax: 010-2981020

Nadere informatie

De doelstellingen van directie en personeel worden expliciet omschreven in een beleidsplan en worden jaarlijks beoordeeld door de directie.

De doelstellingen van directie en personeel worden expliciet omschreven in een beleidsplan en worden jaarlijks beoordeeld door de directie. FUNCTIE: Directeur POC AFKORTING: DIR AFDELING: Management 1. DOELSTELLINGEN INSTELLING De doelstellingen staan omschreven in het beleidsplan POC. Vermits de directie de eindverantwoordelijkheid heeft

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2010 2011 26 643 Informatie- en communicatietechnologie (ICT) Nr. 172 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES Aan de Voorzitter

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG a 1 1 > Retouradres: Postbus 20901, 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der StatenGeneraal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 16 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Nederland www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Beleidsdoorlichting Luchtvaart. Verslag onafhankelijke deskundige

Beleidsdoorlichting Luchtvaart. Verslag onafhankelijke deskundige Beleidsdoorlichting Luchtvaart Verslag onafhankelijke deskundige In opdracht van: Decisio BV 17 augustus 2017 Aanleiding In de offerte-uitvraag voor het uitvoeren van de Beleidsdoorlichting Luchtvaart

Nadere informatie

Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek.

Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek. Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek. In de BEROEPSCOMPETENTIES CIVIELE TECHNIEK 1 2, zijn de specifieke beroepscompetenties geformuleerd overeenkomstig de indeling van het beroepenveld.

Nadere informatie

Aan de minister van Economische Zaken en Klimaat De heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK DEN HAAG. Geachte heer Wiebes,

Aan de minister van Economische Zaken en Klimaat De heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK DEN HAAG. Geachte heer Wiebes, Aan de minister van Economische Zaken en Klimaat De heer ir. E.D. Wiebes Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Datum 27 december 2017 Onderwerp Wijziging van het Besluit VKO en BFBN Uw kenmerk Ons kenmerk MvH/MR/RvZ/bs/ATR

Nadere informatie

Speech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer

Speech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer Speech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer Inmiddels zit ik een half jaar bij de Algemene Rekenkamer. Ik ben dus relatief nieuw, en als je ergens nieuw bent, merk je af en toe een soort verwondering

Nadere informatie

Klantprofilering. Objectieve meting voortgang en resultaten trajecten

Klantprofilering. Objectieve meting voortgang en resultaten trajecten Klantprofilering Objectieve meting voortgang en resultaten trajecten Concept projectvoorstel, versie 0.4 26 oktober2004 Documenthistorie Versie/Status Datum Wijzigingen Auteur 0.1 16/06/2004 B.G. Langedijk

Nadere informatie

Managers moeten beslissingen nemen over IT, maar hebben weinig kennis. Eli de Vries

Managers moeten beslissingen nemen over IT, maar hebben weinig kennis. Eli de Vries Managers moeten beslissingen nemen over IT, maar hebben weinig kennis Eli de Vries Managers moeten beslissingen nemen over IT, maar hebben weinig kennis Managers moeten beslissingen nemen over IT, maar

Nadere informatie

onderzoeksopzet handhaving

onderzoeksopzet handhaving onderzoeksopzet handhaving Rekenkamercommissie Onderzoeksopzet Handhaving rekenkamercommissie Oss 29 april 2009 1 Inhoudsopgave 1. AANLEIDING EN ACHTERGROND... 3 2. AFBAKENING... 4 3. DOELSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN...

Nadere informatie

Herijking van het gemeentefonds - sociaal domein Plan van aanpak voor het onderzoek naar een nieuwe verdeling

Herijking van het gemeentefonds - sociaal domein Plan van aanpak voor het onderzoek naar een nieuwe verdeling Herijking van het gemeentefonds - sociaal domein Plan van aanpak voor het onderzoek naar een nieuwe verdeling Plan van aanpak 2 Gemeenten hebben verschillende inkomstenbronnen waaruit ze hun taken financieren.

Nadere informatie

DVM in Amsterdam, de ambities waargemaakt door de systemen!

DVM in Amsterdam, de ambities waargemaakt door de systemen! (Bijdragenr. 56) DVM in Amsterdam, de ambities waargemaakt door de systemen! Bert van der Veen Advin b.v. Rien Borhem Gemeente Amsterdam 1. Inleiding Om het verkeer in goede banen te leiden wordt steeds

Nadere informatie

verantwoordingsonderzoek 2017 bij het Ministerie van Financiën en Nationale

verantwoordingsonderzoek 2017 bij het Ministerie van Financiën en Nationale BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Lange Voorhout 8 Postbus 20015 2500 EA Den Haag T 070 342 43 44 E voorlichting@rekenkamer.nl W www.rekenkamer.nl

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2009 2010 30 982 Beleidsdoorlichting Sociale Zaken en Werkgelegenheid Nr. 6 BRIEF VAN DE MINISTER VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID Aan de Voorzitter

Nadere informatie

Ons kenmerk z Contactpersoon -

Ons kenmerk z Contactpersoon - Autoriteit Persoonsgegevens Postbus 93374, 2509 AJ Den Haag Bezuidenhoutseweg 30, 2594 AV Den Haag T 070 8888 500 - F 070 8888 501 autoriteitpersoonsgegevens.nl de Minister van Volksgezondheid, Welzijn

Nadere informatie

Samenvatting projectplan Versterking bevolkingszorg

Samenvatting projectplan Versterking bevolkingszorg Aanleiding en projectdoelstellingen Aanleiding In 2011 werd door de (toenmalige) portefeuillehouder Bevolkingszorg in het DB Veiligheidsberaad geconstateerd dat de nog te vrijblijvend door de gemeenten

Nadere informatie

Opzetten medewerker tevredenheid onderzoek

Opzetten medewerker tevredenheid onderzoek Opzetten medewerker tevredenheid onderzoek E: info@malvee.com T: +31 (0)76 7002012 Het opzetten en uitvoeren van een medewerker tevredenheid onderzoek is relatief eenvoudig zolang de te nemen stappen bekend

Nadere informatie

Werkboek Publieke Dienstverlening. Werken aan de totstandkoming

Werkboek Publieke Dienstverlening. Werken aan de totstandkoming Werkboek Publieke Dienstverlening Werken aan de totstandkoming December 2011 WERKEN AAN MET EEN DOEL VOOR OGEN ASPIRATIE EN INSPIRATIE SAMENWERKEN AAN ÉÉN GEZICHT NAAR BUITEN GEWAARDEERDE PUBLIEKE DIENSTVERLENING

Nadere informatie

Kwaliteitshandboek v1.0 CO 2 -Prestatieladder Roelofs

Kwaliteitshandboek v1.0 CO 2 -Prestatieladder Roelofs Kwaliteitshandboek v1.0 CO 2 -Prestatieladder Roelofs Datum: Januari 2013 Bezoekadres Dorpsstraat 20 7683 BJ Den Ham Postadres Postbus 12 7683 ZG Den Ham T +31 (0) 546 67 88 88 F +31 (0) 546 67 28 25 E

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 23 maart 2015 Betreft Inzet huishoudelijke hulp toelage

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 23 maart 2015 Betreft Inzet huishoudelijke hulp toelage > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP Den Haag www.rijksoverheid.nl Kenmerk

Nadere informatie

Organisatieprestatiescan. Deze techniek wordt gebruikt in de focus- en analysefase bij het analyseren van de huidige situatie.

Organisatieprestatiescan. Deze techniek wordt gebruikt in de focus- en analysefase bij het analyseren van de huidige situatie. 1 Bijlage 2 De organisatieprestatiescan Techniek: Organisatieprestatiescan Toepassingsgebied: Achtergrond: Deze techniek wordt gebruikt in de focus- en analysefase bij het analyseren van de huidige situatie.

Nadere informatie

Derde voortgangsrapportage Programma Veilig Thuis de basis op orde

Derde voortgangsrapportage Programma Veilig Thuis de basis op orde Derde voortgangsrapportage Programma Veilig Thuis de basis op orde 9 januari 2017 Inleiding In dit document wordt gerapporteerd over de bevindingen en resultaten van het Programma Veilig Thuis de basis

Nadere informatie

Rekenkamercommissie. Onderzoekprogramma vanaf 2012

Rekenkamercommissie. Onderzoekprogramma vanaf 2012 Rekenkamercommissie Onderzoekprogramma vanaf 2012 1. Inleiding De gemeenteraad van Brummen heeft een Rekenkamercommissie. De Rekenkamercommissie voert onderzoeken uit betrekking hebbende op de doelmatigheid,

Nadere informatie

Evaluatie Ketenmobiliteit 1999-2002 Management samenvatting

Evaluatie Ketenmobiliteit 1999-2002 Management samenvatting Evaluatie Ketenmobiliteit 1999-2002 Management samenvatting Management samenvatting Doel en onderzoeksvragen Het doel van het project is gedefinieerd als de evaluatie van de resultaten en de effectiviteit

Nadere informatie

Ruimtenormen voor vergaderen

Ruimtenormen voor vergaderen Ruimtenormen voor vergaderen Onderzoek naar de bepaling van normen voor vergaderplekken en vergadercentra voor de FWR Evi De Bruyne Center for People and Buildings mei 2013 colofon Onderzoeker CfPB Evi

Nadere informatie

Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert

Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert Weert, 6 september 2011. Rekenkamer Weert Inhoudsopgave 1. Achtergrond en aanleiding 2. Centrale vraagstelling 3. De wijze van onderzoek 4. Deelvragen

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 19108 10 juli 2015 Regeling van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 2 juli 2015, nr. PO/SenO/747922,

Nadere informatie

Opvolgingsonderzoek Verzelfstandiging openbaar primair onderwijs in Amsterdam-West

Opvolgingsonderzoek Verzelfstandiging openbaar primair onderwijs in Amsterdam-West Opvolgingsonderzoek Verzelfstandiging openbaar primair onderwijs in Amsterdam-West Rekenkamerbrief 2013 13 5 november 2013 Geachte leden van de stadsdeelraad, In juni 2013 is de rekenkamer gestart met

Nadere informatie

Resultaat Toetsing TNO Lean and Green Awards

Resultaat Toetsing TNO Lean and Green Awards ID Naam Koploper Datum toetsing 174 M. Van Happen Transport BV 2-4-2012 Toetsingscriteria 1. Inhoud en breedte besparingen 2. Nulmeting en meetmethode 3. Haalbaarheid minimaal 20% CO2-besparing na 5 jaar

Nadere informatie

Reactie internetconsultatie Besluit verlaging bijdrage Wlz-zorg en maatschappelijke ondersteuning

Reactie internetconsultatie Besluit verlaging bijdrage Wlz-zorg en maatschappelijke ondersteuning Besluit verlaging bijdrage Wlz-zorg en maatschappelijke ondersteuning Inhoud Reactie internetconsultatie Besluit verlaging bijdrage Wlz-zorg en maatschappelijke ondersteuning. 1 Inhoud... 2 Inleiding...

Nadere informatie

READ: de informatiestrategieaanpak van Steenwinkel Kruithof Associates (SKA)

READ: de informatiestrategieaanpak van Steenwinkel Kruithof Associates (SKA) READ: de informatiestrategieaanpak van (SKA) INLEIDING HET SPANNINGSVELD TUSSEN KORTETERMIJNVERWACHTINGEN EN LANGETERMIJNBEHOEFTEN In veel bedrijven volgen businessgerelateerde veranderingen elkaar snel

Nadere informatie

De strategische keuzes die moeten gemaakt worden zijn als volgt: Interne controle of zelfcontrole/sociale controle

De strategische keuzes die moeten gemaakt worden zijn als volgt: Interne controle of zelfcontrole/sociale controle 1 Hoofdstuk 1 1.1 Dirigeren en coördineren p43 1.1.1 Dirigeren Dirigeren is een synoniem voor delegeren. Dirigeren houdt in dat bepaalde bevoegdheden overgedragen worden naar een persoon met een lagere

Nadere informatie

Generieke I Toets & Advies

Generieke I Toets & Advies Informatiseringsbeleid Rijk Architectuur en Standaarden Bijlagen 2 Generieke I Toets & Advies 1. Inleiding De ICCIO heeft op 17 april 2012 ingestemd met de volgende beslispunten A t/m D te nemen: A. Als

Nadere informatie

Inleiding. 1. Visie op dienstverlening: de gebruiker centraal!

Inleiding. 1. Visie op dienstverlening: de gebruiker centraal! Verklaring vastgesteld bij gelegenheid van het Bestuurlijk Overleg van Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen over de realisatie van het Nationaal Uitvoeringsprogramma Dienstverlening en e-overheid

Nadere informatie

Steenwinkel Kruithof Associates Management en Informatica Consultants. Opzetten en inrichten Shared Service Center in de zorg

Steenwinkel Kruithof Associates Management en Informatica Consultants. Opzetten en inrichten Shared Service Center in de zorg Opzetten en inrichten Shared Service Center in de zorg Hoe zet je gezamenlijk een nieuw en succesvol (ICT) Shared Service Center (SSC) op? En hoe zorg je ervoor dat de samenwerking tussen de deelnemende

Nadere informatie

Instructiedocument Casus Factsheet

Instructiedocument Casus Factsheet Instructiedocument Casus Factsheet Samengesteld op basis van verkenningen binnen het programma Sggv, 2009-2012. Dit geanonimiseerde document is in licentie gegeven op basis van een Creative Commons Licentie.

Nadere informatie

PROJECTPLAN REGISTRATIESYSTEEM PRIVATE VOORZIENINGEN BIJZONDERE JEUGDZORG

PROJECTPLAN REGISTRATIESYSTEEM PRIVATE VOORZIENINGEN BIJZONDERE JEUGDZORG PROJECTPLAN REGISTRATIESYSTEEM PRIVATE VOORZIENINGEN BIJZONDERE JEUGDZORG Stefaan VIAENE Johan PEETERS 30 maart 2007 1 A. CONTEXT VAN HET PROJECT - Doelstelling 32 van het Globaal Plan bepaalt: We geven

Nadere informatie

Invoering Omgevingswet

Invoering Omgevingswet Invoering Omgevingswet Projectplan Versie 1.2 Datum: 19-09-2016 Opsteller: Linda Roeterink Inhoud 1. Inleiding... 2 2. Projectomschrijving... 2 2.1. Aanleiding... 2 2.2. Totstandkoming projectplan... 2

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag > Retouradres Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Directie Constitutionele Zaken en Wetgeving Afdeling Wetgeving Staatsinrichting en Bestuur Turfmarkt

Nadere informatie

Legis. samenwerken aan betere wetgeving

Legis. samenwerken aan betere wetgeving Legis samenwerken aan betere 2 Legis: samen werken aan betere Sinds de vastlegging van het sproces in de Grondwet van 1848 is dit proces vrijwel gelijk gebleven. De manier waarop regels in de samenleving

Nadere informatie

Portefeuillehouder: M.A.P. Michels Behandelend ambtenaar J. van der Meer, 0595 447719 gemeente@winsum.nl (t.a.v. J. van der Meer)

Portefeuillehouder: M.A.P. Michels Behandelend ambtenaar J. van der Meer, 0595 447719 gemeente@winsum.nl (t.a.v. J. van der Meer) Vergadering: 11 december 2012 Agendanummer: 12 Status: Besluitvormend Portefeuillehouder: M.A.P. Michels Behandelend ambtenaar J. van der Meer, 0595 447719 E mail: gemeente@winsum.nl (t.a.v. J. van der

Nadere informatie

HET ZELFSTANDIG UITVOEREN VAN EEN ONDERZOEK

HET ZELFSTANDIG UITVOEREN VAN EEN ONDERZOEK HET ZELFSTANDIG UITVOEREN VAN EEN ONDERZOEK Inleiding In de beroepspraktijk zal het geregeld voorkomen dat u een beslissing moet nemen ( moet ik dit nu wel of niet doen? ) of dat u inzicht moet krijgen

Nadere informatie

Programma doorontwikkeling veiligheidshuizen. Informatiemanagement en privacy 21 november 2011

Programma doorontwikkeling veiligheidshuizen. Informatiemanagement en privacy 21 november 2011 Programma doorontwikkeling veiligheidshuizen Informatiemanagement en privacy 21 november 2011 Presentatie Privacy Binnen het programma doorontwikkeling veiligheidshuizen is Privacy een belangrijk onderwerp.

Nadere informatie

Datum: 7 september 2009 Onderwerp: uitvraag nieuwe regionale fietsverbindingen voor woon-werkverkeer

Datum: 7 september 2009 Onderwerp: uitvraag nieuwe regionale fietsverbindingen voor woon-werkverkeer a > Retouradres Postbus 2090 2500 EX Den Haag adreslijst Plesmanweg -6 Postbus 2090 2500 EX Den Haag T +3 70 35 67 F +3 70 35 7467 www.verkeerenwaterstaat.nl Contactpersoon drs. A.J. Zinn T 070-35688 :

Nadere informatie

Monitoring. Uitwerking plan van aanpak monitoring project duurzame inzetbaarheid in de V&V. Oktober Uitvoerders: Disworks DISWORKS

Monitoring. Uitwerking plan van aanpak monitoring project duurzame inzetbaarheid in de V&V. Oktober Uitvoerders: Disworks DISWORKS Monitoring Uitwerking plan van aanpak monitoring project duurzame inzetbaarheid in de V&V Oktober 2012 Aanvrager: Opdrachtgevers: Uitvoerders: A+O VVT Bestuur A+O VVT en Bestuur SBCM CAOP Disworks DISWORKS

Nadere informatie

Werkwijze Praktijktest

Werkwijze Praktijktest Januari 2016 Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGz Postbus 20062 3502 LB UTRECHT T: 030 282 33 02 E: secretariaat@kwaliteitsontwikkelingggz.nl Inhoud 1 Toelichting... 2 2 Werkwijze... 3 Bijlage 1. Voorbeeld

Nadere informatie

GOVERNANCE, RISK & COMPLIANCE WHITEPAPER

GOVERNANCE, RISK & COMPLIANCE WHITEPAPER GOVERNANCE, RISK & COMPLIANCE De wereld van vandaag wordt gekenmerkt door de snelle ontwikkeling van nieuwe technologieën en disruptieve marktomstandigheden. Deze ontwikkelingen hebben verregaande gevolgen

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Ministerie van Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag

Nadere informatie

gemeente Bergen op Zoom.

gemeente Bergen op Zoom. Gemeente Bergen op Zoom Voorlegger Onderwerp Nummer voorstel Datum voorstel Portefeuillehouder(s) Contactpersoon Afdeling Contactpersoon Email Contactpersoon Telefoon Programmanummeren -naam : Eindrapportage

Nadere informatie

1. De Vereniging - in - Context- Scan... 2. 2. Wijk-enquête... 3. 3. De Issue-scan en Stakeholder-Krachtenanalyse... 4. 4. Talentontwikkeling...

1. De Vereniging - in - Context- Scan... 2. 2. Wijk-enquête... 3. 3. De Issue-scan en Stakeholder-Krachtenanalyse... 4. 4. Talentontwikkeling... Meetinstrumenten De meetinstrumenten zijn ondersteunend aan de projecten van De Sportbank en ontwikkeld met de Erasmus Universiteit. Deze instrumenten helpen om op een gefundeerde manier te kijken naar

Nadere informatie

Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden

Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden HANDOUT SCENARIO-ONTWIKKELING Marleen van de Westelaken Vincent Peters Informatie over Participatieve Methoden SCENARIO-ONTWIKKELING I n h o u d Scenario-ontwikkeling 1 1 Wat zijn scenario s? 1 2 Waarom

Nadere informatie

Achtergrondinformatie. Man 2.0. Programma ter bevordering van emancipatie en participatie van sociaal geïsoleerde mannen

Achtergrondinformatie. Man 2.0. Programma ter bevordering van emancipatie en participatie van sociaal geïsoleerde mannen Achtergrondinformatie Man 2.0 Programma ter bevordering van emancipatie en participatie van sociaal geïsoleerde mannen April 2010 1 Inleiding Het is het Oranje Fonds gebleken dat veel maatschappelijke

Nadere informatie