Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

Transcriptie

1 Passend onderwijs en zorg drs. Martine Amsing, drs. Lenie van Lieverloo en dr. Hanneke Wentink Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO Onderzoeksrapportage Bijlagen A

2 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

3

4 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PRO Onderzoeksrapportage Drs. Martine Amsing Drs. Lenie van Lieverloo Dr. Hanneke Wentink s-hertogenbosch, KPC Groep, 2010

5 Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het Ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Foto omslag: istockphoto.com/triggerphoto Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2010, KPC Groep, s-hertogenbosch

6 Inhoud Samenvatting 3 1 Inleiding 5 2 Aanleiding Beleidscontext Doorstroom vanuit vmbo, vso en PrO naar mbo Probleemstelling 8 3 Literatuuronderzoek Voortgezet onderwijs Samenwerking voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs Middelbaar beroepsonderwijs Conclusie Onderzoeksvragen 17 4 Deelonderzoek Onderzoeksopzet Onderzoeksvragen Onderzoeksaanpak Respondenten Instrumenten Analyse Onderzoeksresultaten Bevindingen expertraadpleging Bevindingen onderzoek in de regio s Conclusies 26 5 Deelonderzoek Onderzoeksopzet Onderzoeksvragen Onderzoeksaanpak Respondenten Instrumenten Analyse Onderzoeksresultaten Bevindingen expertmeeting Bevindingen docentenonderzoek Conclusies en discussie 35 6 Conclusies en aanbevelingen 37 Literatuur 39 Inhoud 1

7 Bijlagen 41 Bijlage 1: Respondenten deelonderzoek 1 en 2 42 Bijlage 2: Werkwijze POVO-kijkwijzer 43 Bijlage 3: Succesfactoren en verbeterpunten ten aanzien van de overgang naar het mbo voortkomend uit het regio-onderzoek 46 Bijlage 4: Interviewleidraad voor het docentenonderzoek in deelonderzoek 2 52 Bijlage 5: Standaarden voor een optimale overgang van vmbo, vso en PrO naar mbo 53

8 Samenvatting Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van OCW binnen de SLOAprogrammalijn Passend onderwijs en zorg. Een van de ambities van passend onderwijs is om doorlopende leer- en zorglijnen te arrangeren voor kinderen en jeugdigen die de sectoren VVE, po, v(s)o, vo en mbo met elkaar verbinden (zie Passend onderwijs en het referentiekader voor de zorgplicht, werkdocument, juni 2010). In dit onderzoek richten we ons op de overgang van met name zorgleerlingen uit vmbo, vso en PrO naar het mbo. Uit literatuuronderzoek komt naar voren dat er een veelheid aan activiteiten plaatsvindt om deze overgang zo optimaal mogelijk te laten verlopen. Vaak is er sprake van afspraken of procedures en minder vaak van interventies in het primaire proces. In het eerste deelonderzoek richten we ons dan ook voornamelijk daarop. De volgende vragen stonden hierbij centraal: 1 Welke interventies nemen we waar in het primaire proces? 2 Wat zijn hierbij succesfactoren en knelpunten? 3 Welke interventies zorgen er daadwerkelijk voor dat de leerling een doorgaande ontwikkeling kan doorlopen? 4 Welke interventies dragen bij aan een goede overgang voor leerlingen van vmbo, vso en PrO naar het mbo? Uit een veldraadpleging en interviews in verschillende regio s kwam naar voren dat er veel initiatieven zijn om de overgang van leerlingen naar het mbo te verbeteren. Veel afspraken en procedures zijn echter niet bekend of verankerd in het primaire proces. De belangrijkste succesfactoren zijn persoonlijke lijnen tussen instellingen en persoonlijk contact met de leerling, onder andere in de overdracht. Een succesfactor die daarmee samenhangt is individuele begeleiding, waarbij perspectieven voor de leerlingen helder gemaakt worden en de ouders direct betrokken worden. Een van de belangrijkste knelpunten is de borging van initiatieven en plannen. Deze vindt onvoldoende plaats door onduidelijkheid over de regie, wisseling van contactpersonen, gebrek aan korte lijnen en onvoldoende kennis van het management over de uitvoering van gemaakte afspraken. Tot slot is er onvoldoende kennis van elkaars systeem en onderwijs. Afstemming komt maar moeizaam op gang door de diversiteit aan organisatiestructuren op verschillende afdelingen van het mbo en discontinuïteit in de personele bezetting. In deelonderzoek 2 stond de vraag centraal welke factoren ertoe bijdragen dat ontvangende docenten in het mbo op basis van de overdracht uit het vso, PrO of vmbo met lwoo van meet af aan in hun aanpak aansluiten op de ontwikkeling en de specifieke behoeften van de deelnemers. Hiertoe is een kwalitatief verkennend onderzoek uitgevoerd. Op basis van de literatuur en de resultaten van deelonderzoek 1 werden concept-standaarden ontwikkeld voor een goede overgang van vmbo met lwoo, vso en PrO naar het mbo. Deze standaarden zijn voorgelegd aan een expertgroep en verder aangescherpt in een onderzoek met docenten, mentoren en coaches van vijf mbo-instellingen. Uit dit onderzoek kwam als belangrijkste factor naar voren een volledig overdrachtsdossier en tijd voor docenten om de dossiers grondig door te nemen en te interpreteren onder begeleiding van een zorgteam, externe hulpverlener of loopbaanbegeleider. Docenten benadrukken het belang van een warme overdracht van informatie, nieuwe leerlingen snel leren kennen en nauwe contacten met collega s, de vorige school, hulpverleners en ouders/ verzorgers. Bij veel docenten ontbreekt de kennis om goed aan te kunnen sluiten bij specifieke Samenvatting 3

9 onderwijsbehoeften van leerlingen met een handicap of stoornis, waardoor de doorgaande lijn in leerlingenzorg gevaar loopt. Beide deelonderzoeken hebben geleid tot een set definitieve standaarden om de dialoog over een optimale overdracht van leerlingen van vmbo, vso en PrO naar het mbo tot stand te brengen. 4 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

10 1 Inleiding Het onderzoek, dat is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van OCW binnen de SLOAprogrammalijn Passend onderwijs en zorg, dient een bijdrage te leveren aan het realiseren van passend onderwijs. Een van de ambities van passend onderwijs is om doorlopende leeren zorglijnen te arrangeren voor kinderen en jeugdigen die de sectoren VVE, po, v(s)o, vo en mbo met elkaar verbinden (zie Passend onderwijs en het referentiekader voor de zorgplicht, werkdocument, juni 2010). Het project Overgang vmbo-mbo is een deelproject van het SLOA-project Transitiemomenten. In 2009 is het deelproject Overgang van primair naar voortgezet onderwijs afgerond en in 2011 wordt het deelproject Overgang voorschoolse instelling - primair onderwijs afgesloten. In het onderhavige onderzoek richten we ons op de overgang van met name zorgleerlingen naar het mbo. Een zorgleerling is een leerling: die een specifiek probleem of een specifieke beperking heeft; voor wie een individueel handelingsplan bestaat; en/of voor wie een specifieke aanpak of extra hulp nodig is (Dekker, Van Esch, Van Leenen & Krooneman, 2008). Het Centraal Planbureau spreekt van zorgleerlingen als leerlingen zonder extra zorgbegeleiding op school niet of moeilijk mee kunnen komen. Deze extra begeleiding is nodig vanwege een handicap, stoornis of andere beperking. Met deze extra begeleiding is overheidsgeld gemoeid, waardoor er een directe koppeling is met de openbare financiën. Het gaat dus om leerlingen die toegang hebben gekregen tot regelingen die met publiek geld worden betaald (Centraal Planbureau, 2009). In dit onderzoek staan dan ook lwoo-geïndiceerde vmbo-leerlingen, vso-leerlingen en leerlingen van het praktijkonderwijs die de overstap maken naar het mbo centraal. In is ongeveer 17% van de leerlingen in het voortgezet onderwijs aangewezen op extra zorg. Dit zijn leerlingen, waarvan lwoo- (60%), PrO- (17%) en vso-leerlingen (23%) (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2007). Dit onderzoek bestaat uit twee deelonderzoeken. Het eerste deelonderzoek beschrijft interventies van scholen in brede zin bij de overgang van het vo naar het mbo (hoofdstuk 4). Het tweede deelonderzoek zoomt nader in op de rol van de ontvangende docent in het mbo (hoofdstuk 5). Voorafgaand aan de deelonderzoeken heeft een literatuurstudie plaatsgevonden naar interventies bij de overgang naar het mbo (hoofdstuk 3) en in hoofdstuk 2 wordt de aanleiding van dit onderzoek uiteengezet. Wij danken de opleidingen en de experts voor hun medewerking aan het onderzoek. 1 Inleiding 5

11

12 2 Aanleiding Voor een optimale cognitieve en pedagogische ontwikkeling van kinderen zijn doorgaande lijnen in het onderwijs van groot belang (Onderwijsraad, 2005). In de Kwaliteitsagenda Voortgezet Onderwijs (Ministerie van OCW, 2008) staat dat het belangrijk is om het beste uit leerlingen te halen, ook als daar tussenstappen voor nodig zijn. Leerlingen verschillen in aanleg, tempo van ontwikkeling en ambities. Daarom moeten er goede aansluitingen en overstapmogelijkheden zijn tussen de verschillende onderwijstypen. Een van de ambities van passend onderwijs is dan ook om doorlopende leer- en zorglijnen te arrangeren voor kinderen en jeugdigen die de sectoren VVE, po, v(s)o, vo en mbo met elkaar verbinden (zie Passend onderwijs en het referentiekader voor de zorgplicht, werkdocument, juni 2010). 2.1 Beleidscontext Hieronder worden enkele ontwikkelingen beschreven die een context schetsen waarin de overgang van het vo naar het mbo geplaatst kan worden. Startkwalificatie Sinds augustus 2007 is er sprake van kwalificatieplicht. De kwalificatieplicht geldt voor jongeren die nog geen 18 jaar zijn en nog geen startkwalificatie hebben behaald. Dat is een diploma van een havo-, wvo- of mbo2-opleiding. Tot hun achttiende zijn jongeren verplicht om onderwijs te volgen gericht op het halen van die startkwalificatie (Herweijer, 2008). Zorgplicht Om te garanderen dat alle leerlingen onderwijs krijgen dat bij hen past, wordt per 1 augustus 2012 de zorgplicht ingevoerd voor schoolbesturen in het primair, voortgezet en speciaal onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Het doel is dat iedere student een plaats en ondersteuning krijgt die past bij zijn of haar ontwikkeling, de mogelijkheden van het docententeam en de wensen van de ouders. Voor het mbo is nog niet duidelijk hoe de zorgplicht exact vorm krijgt. Mogelijk wordt voor het mbo de zorgplicht gelijk gesteld aan de nu al geldende drempelloze instroom ( Voortijdig schoolverlaten Bij de overgang naar het mbo speelt het beleid dat de overheid heeft uitgezet in het kader van de bestrijding van jeugdwerkloosheid een belangrijke rol. Voortijdig schoolverlaten (vsv), waardoor leerlingen zonder startkwalificatie op de arbeidsmarkt belanden, leidt op korte en lange termijn tot een grotere kans op werkloosheid. Van de totale groep nieuwe vsv ers komt in % zonder een diploma uit het vo, 12% heeft wel een vmbo-diploma, maar stroomt niet door naar een vervolgopleiding, en 67% komt uit het mbo. De meeste nieuwe vsv ers komen van niveau 2-4 van het mbo (54% in totaal) ( In de Kwaliteitsagenda Voortgezet Onderwijs (Ministerie van OCW, 2008) is opgenomen dat het aantal nieuwe vsv ers wordt verminderd van in 2002 naar in Aanleiding 7

13 Er worden verschillende beleidsinstrumenten ingezet en maatregelen getroffen om dit te bereiken. Het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters in schooljaar bedraagt leerlingen ( 2.2 Doorstroom vanuit vmbo, vso en PrO naar mbo Voor de overgang naar het mbo kijken we naar de instroom vanuit het voortgezet onderwijs. Van de gediplomeerde vmbo-leerlingen stroomt ruim 70% door naar het mbo. Ongeveer 10% van de leerlingen keert het onderwijs al in het vmbo (voorlopig) de rug toe. Ongeveer 20% van de gediplomeerde vmbo-ers verlaat (al dan niet tijdelijk) het onderwijs (Werkgroep IBO BVE, 2006). Van de gediplomeerde lwoo-leerlingen stroomt ruim 60% door naar het mbo. Ongeveer een derde van de gediplomeerde lwoo-ers verlaat (al dan niet tijdelijk) dus het onderwijs. Van de ruim 60% die doorstroomt naar het mbo stroomt ongeveer 70% in op de niveaus 1 en 2 van het mbo (BOL en BBL). Ten slotte verlaat in het mbo ook nog een deel van de deelnemers tussentijds en ongediplomeerd het onderwijs. Bij de BOL-niveaus 3 en 4 is dit ongeveer 30% van de deelnemers. Bij de lagere niveaus is dit percentage hoger. Het probleem van voortijdige uitval tijdens de leerloopbaan doet zich voor bij alle vmbo-leerlingen, maar is bij voormalig lwoogeïndiceerden groter (Werkgroep IBO BVE, 2006). Gegevens over de uitstroom van jongeren in het vso zijn nu nog schaars (Regioplan & CINOP, 2008). Herweijer (2008) komt tot een schatting dat 1 op de 5 leerlingen vanuit het vso overstapt naar het mbo. De uitstroom van leerlingen uit het praktijkonderwijs naar een ROC was in % (Sontag, Van der Fuhr & Marien, 2008). Meer leerlingen uit het praktijkonderwijs kiezen via de mogelijkheid van een drempelloze instroom in de lagere niveaus voor een vervolgopleiding op een regionaal opleidingscentrum (ROC). Herweijer (2008) geeft verder aan dat de ruim leerlingen die zonder startkwalificatie uit het speciaal onderwijs of het praktijkonderwijs komen een kwetsbare groep vormen die de afgelopen jaren in omvang is toegenomen. Ook het aantal vmbo-leerlingen met een indicatie voor leerwegondersteuning neemt toe. Inmiddels behoort al 17% van de leerlingen tot een van de zorgcategorieën (leerwegondersteuning, praktijkonderwijs, speciaal onderwijs). Het Nederlands Jeugdinstituut (2007) constateert dat de probleemdruk in het mbo toeneemt over de volle breedte van niveau 1 tot en met 4. Vanwege de drempelloze instroom doet de grootste probleemdruk zich echter voor op niveau 1 en Probleemstelling Om het beste uit leerlingen te halen en voortijdig schoolverlaten zoveel mogelijk te voorkomen, zijn doorlopende leer- en zorglijnen van het vo naar het mbo van groot belang. De overheid wil het aantal voortijdig schoolverlaters drastisch verminderen. Ook hierbij speelt de aansluiting tussen vo en mbo een rol. Voortijdig schoolverlaten is een groter probleem bij lwoo-leerlingen dan bij andere vmbo-leerlingen. De toename van zorgleerlingen naar het mbo pleit ervoor om deze groep uitdrukkelijk mee te nemen in het onderzoek. In dit kader is het van belang zicht te hebben op interventies die bijdragen aan het realiseren van doorlopende leer- en zorglijnen voor vmbo-leerlingen die de overgang maken naar het mbo, maar met name voor geïndiceerde lwoo-leerlingen in het vmbo, vso-leerlingen en PrO-leerlingen. 8 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

14 3 Literatuuronderzoek Om zicht te krijgen op interventies die bijdragen aan het realiseren van doorlopende leer- en zorglijnen van vmbo, vso of PrO naar het mbo, worden hieronder veelvoorkomende interventies en hun succesfactoren en knelpunten beschreven. Allereerst worden interventies in het VO besproken, vervolgens interventies in de samenwerking tussen vo en mbo en tot slot interventies in het mbo. Het hoofdstuk sluit af met de onderzoeksvragen die uit dit literatuuronderzoek zijn afgeleid. 3.1 Voortgezet onderwijs Hierna wordt ingegaan op interventies die belangrijk zijn voor een goede overgang naar het mbo, namelijk registratie en begeleiding en beroeps- en studiekeuzebegeleiding. Registratie en begeleiding Een aantal regio s zet preventieve acties in waarbij de gehele groep schoolverlaters uit het vmbo wordt gescreend op daadwerkelijke vervolgschoolkeuze en inschrijving (Van Tilburg & Van Es, 2006). In is het preventieproject Overgang vmbo-mbo gestart. Dit project dient te voorkomen dat leerlingen die na het behalen van hun vmbo-diploma nog geen vervolgopleiding hebben gevonden of van wie hun vervolgopleiding niet zeker is, uit beeld verdwijnen. Bij vijf pilots is van alle leerlingen die examen doen in kaart gebracht welke vervolgopleiding ze willen volgen. Leerlingen die nog geen plannen hadden, kregen begeleiding totdat ze zich hadden aangemeld bij een nieuwe opleiding. Tijdens deze pilots in de zomer van 2005 daalde het aantal leerlingen dat het risico liep niet op een vervolgopleiding aan te komen van 19% naar 4% (Derks, 2006). Het Ministerie van OCW heeft in het kader van Aanval op de Uitval gezorgd voor een landelijke uitrol van dit succesvolle project ( De Taskforce Jeugdwerkloosheid (Derks, 2006) formuleerde aan de hand van dit project de volgende succesfactoren: zo vroeg mogelijk inzicht hebben in de vervolgopleiding van eindexamenleerlingen van het vmbo; bij het ontbreken van een vervolgopleiding doorverwijzen naar een school of een combinatie van werk en school; risicoleerlingen bekend maken bij ROC s zodat die hen kunnen begeleiden; vmbo-leerlingen bewust laten kiezen voor een vervolgopleiding, waardoor uitval in het eerste leerjaar van het mbo wordt teruggedrongen; vroegtijdige melding aan het Regionaal Meld- en Coördinatiepunt (RMC) van leerlingen zonder vervolgopleiding; registratie van de vervolgopleidingen van alle eindexamenleerlingen vmbo; nauwe samenwerking tussen de gemeente, RMC, ROC en vmbo-school. Van Tilburg en Van Es (2006) geven ook aan dat er in sommige regio s specifieke aanpakken zijn waarbij in de maand mei door contacten met schooldecanen vormen van preventieve bemiddeling worden ingezet of waarbij voor potentiële uitvallers vormen van warme overdracht vanuit het vmbo naar het ROC zijn gerealiseerd. 3 Literatuuronderzoek 9

15 Beroeps- en studiekeuzebegeleiding Goede loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB) helpt jongeren bij het vormen van een duidelijk, realistisch en aantrekkelijk opleidings- en beroepsbeeld en bij het inschatten van de eigen mogelijkheden, interesses en ambities. Verschillende onderzoeken pleiten voor eerdere, meer en praktijkgerichtere aandacht voor beroeps- en studiekeuzebegeleiding. Ten eerste signaleren regio s dat de inrichting van de beroeps- en studiekeuze voor jongeren bij de overgang van vmbo naar mbo van een onvoldoende niveau is en daarmee uitval genereert die voorkomen had kunnen worden (Van Tilburg & Van Es, 2006). Daarnaast komt uit een onderzoek van Bruinsma (2009) op vijf scholen onder vmbo-t-leerlingen naar voren dat een kleine meerderheid van de leerlingen ontevreden is over de hoeveelheid aandacht die de school besteedt aan het helpen bij studie- en beroepskeuzes. Leerlingen willen: op het gebied van begeleiding: - meer individuele gesprekken (en dus niet klassikaal); - dat de leerling centraal staat in deze gesprekken; - dat de school meer aandacht besteedt aan keuzebegeleiding; op het gebied van betere informatie over de beroepspraktijk: - vaker stage lopen; - dat beroepsbeoefenaren worden uitgenodigd op school; op het gebied van informatie over opleidingen: - meer informatiefolders/boekjes; - ROC s bezoeken. Ook vanuit financieel oogpunt ten aanzien van voortijdig schoolverlaten is meer aandacht voor studieloopbaanbegeleiding gewenst. In een rapport over kosten en baten van voortijdig schoolverlaten (vsv) wordt een aanbeveling gedaan om te investeren in de keuze voor een vervolgopleiding met het oog op terugdringen van de kosten door vsv. Een investering van 120,- per te begeleiden risicoleerling maakt het mogelijk om deze individueel te begeleiden en aan te sporen om een tijdige keuze voor een mbo-opleiding te maken. De werkwijze omvat een risicoselectie, waarna de 20% meest risicovolle jongeren uit de groep intensief worden begeleid in de overstap van het vmbo naar het mbo (In het Veld, Korving, Hamdan & Van der Steen, 2006). In hetzelfde rapport wordt ook een aanbeveling gedaan om te investeren in assessments met het oog op kostenbesparing door voortijdig schoolverlaten. Dit programma voorziet in drie assessments voor jongeren op strategische momenten in hun schoolloopbaan. Hierdoor krijgen jongeren en onderwijsinstellingen een beter inzicht in de voorkeuren, de cognitieve en de psychosociale vermogens en eventuele beperkingen van jongeren. Het eerste assessment geldt voor alle leerlingen in het laatste jaar van het basisonderwijs, het tweede voor alle leerlingen in vmbo-4 en het derde voor alle leerlingen in het eerste jaar van het mbo. Ook de werkgroep IBO BVE (2006) ziet een diagnose of assessment bij de overgang vmbo-mbo, waarin voor individuele deelnemers wordt vastgesteld of een startkwalificatie haalbaar is en op welke manier dat eventueel kan, als een goede aanvulling op het huidige beleid. Het assessment dient ter aanvulling op het centraal examen vmbo en kan worden gezien als instrument om capaciteiten en een adequate leerweg voor een instromer in het mbo in kaart te brengen. Ook voor zorgleerlingen kan een assessment van extra belang zijn. Leerlingen met autisme vinden het kiezen van een (beroepsgerichte) vervolgopleiding erg moeilijk en hebben hierbij intensieve begeleiding nodig. Scholen voor voortgezet onderwijs moeten hier tijdig aandacht aan besteden. Bij het maken van een keuze dient de leerling enerzijds een reëel beeld te hebben van zijn eigenschappen, capaciteiten en interesses en anderzijds te weten op welke eigenschappen en capaciteiten een bepaalde vervolgopleiding een beroep doet. In een aantal gevallen moet bij een leerling met autisme aandacht worden besteed aan het verwerven van een reëel perspectief op de eigen mogelijkheden en beperkingen en aan de acceptatie daarvan. Een assessment is hiervoor een geschikt middel. 10 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

16 Bij het kiezen van een geschikte vervolgopleiding verdient het aanbeveling om de begeleidingsmogelijkheden van de opleiding na te gaan en de mogelijkheden waarmee de opleiding rekening houdt met de specifieke onderwijsbehoeften van deze leerlingen. Nadat de vervolgopleiding en school gekozen zijn, is het belangrijk dat de school voor voortgezet onderwijs de gegevens over de leerling goed overdraagt naar de nieuwe school. Bij voorkeur vindt een warme overdracht plaats. Het is ook verstandig om concrete afspraken te maken met betrekking tot de introductie van de leerling op school en de begeleiding die de leerling gaat ontvangen (Clijsen & Leenders, 2006). Uit het onderzoek bij de vmbo-t-leerlingen (Bruinsma, 2009) noemden de vijf scholen loopbaanleren belangrijk. De scholen zijn van mening dat de beroepspraktijk meer bij loopbaanleren moet worden betrokken. Het moet beter worden afgestemd op de individuele leerling. Ook de contacten met het ROC (netwerken) kunnen beter. Zij komen de volgende knelpunten tegen: de visie op loopbaanleren staat niet op papier; loopbaanleren wordt niet geëvalueerd. Succes blijkt uit het geringe aantal leerlingen dat aan het einde van leerjaar 4 nog geen keuze heeft gemaakt; de mentor wordt steeds meer eerstelijns keuzebegeleider. Niet alle mentoren (met name oudere) pikken dit op; omschakeling naar een meer begeleidende, coachende benadering in plaats van informatieverstrekking is lastig; niet alle mentoren beschikken over voldoende kennis van vervolgopleidingen en beroepen; loopbaanleren vervalt als eerste als zich belangrijke andere zaken voordoen. In hoeverre de bevindingen van dit onderzoek onder vmbo-t-leerlingen ook gelden voor andere vmbo-leerlingen is onduidelijk. De begeleiding van zorgleerlingen is sowieso een knelpunt voor veel docenten. Op het vmbo hebben docenten behoefte aan hulp hierbij. Behoefteonderzoek onder docenten in netwerkbijeenkomsten van de Platforms VMBO Mobiliteit en Technische Installaties geeft aan dat driekwart van de aanwezigen behoefte heeft aan ondersteuning bij de begeleiding van zorgleerlingen en lwoo-leerlingen. Deze behoefte is herkenbaar in de hele sector Techniek. Navraag naar ondersteuningsbehoeften onder vmbo-docenten in de overige sectoren leert dat ook bij deze doelgroepen dezelfde vraag zeer acuut is (Van Lieverloo, 2008). 3.2 Samenwerking voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs In de samenwerking tussen vmbo en mbo zijn er veel knelpunten. Voor de samenwerking in het algemeen valt te zeggen dat er bij scholen vaak een gebrekkig gevoel is voor ketenverantwoordelijkheid. De samenwerking en communicatie met ketenpartners blijkt vaak gebrekkig te zijn en op tal van praktische problemen te stuiten. Dit geldt dus onder andere voor de keten die de leerling doorloopt van vo naar mbo. Partijen voelen zich steeds maar beperkt verantwoordelijk voor de samenwerking in de keten en voor de overgangen van de leerlingen (Inspectie van het Onderwijs, 2007). Een van de oorzaken van de moeizaam verlopende overgangen in het onderwijs is dat niemand zich probleemeigenaar voelt. Bij een overgang is sprake van een soort niemandsgebied (Bosch, Konermann, De Wit, Rutten & Amsing, 2008; Onderwijsraad, 2005). Zodoende zorgen binnen het huidige onderwijsstelsel talrijke overgangsmomenten ervoor dat leerlingen kunnen verdwalen en vervolgens uitvallen. Dit is onder andere toe te schrijven aan factoren op het niveau van de inrichting van het onderwijsstelsel (Ritzen, 2008). Ritzen noemt de segmentatie van het stelsel als voorbeeld. Naarmate het stelsel meer gesegmenteerd is, zijn er meer overgangen tussen de onderwijsinstellingen en daarmee een grote kans op misfits tussen instellingen en op breuken in de studieloopbaan van de leerling. Ook dragen de verschillende vmbo-leerwegen, de wettelijke en organisatorische scheiding tussen vmbo en mbo, de duur van de leerplicht en het beleid dat richting geeft aan de startkwalificatie bij aan uitval. 3 Literatuuronderzoek 11

17 De werkgroep IBO BVE (2006) is van mening dat door aanpassing van de wet- en regelgeving door de overheid, de overdracht van vmbo naar mbo is verbeterd. Zo kunnen via de arbeidsmarktkwalificerende assistentenopleiding (AKA) PrO-leerlingen en vmbo-leerlingen al onderwijs volgen op het ROC. Financiële middelen kunnen ook worden overgedragen van het vmbo naar het ROC. Hiermee is een belangrijke slag gemaakt. Een voorbeeld van samenwerking vormen de convenanten in regio s rondom een preventieve aanpak van schooluitval. Met de convenantpartners wordt een afname van het aantal nieuwe vsv ers afgesproken van 40%. Scholen krijgen de middelen en de verantwoordelijkheid om hun aanpak vorm te geven via onder andere een verbeterde zorgstructuur, loopbaanoriëntatie en een verbeterde overgang van vmbo naar mbo. Deze convenanten laten een sterkere daling zien van vsv dan in andere regio s ( In het onderzoek van Van Schoonhoven (2007) naar de samenwerking tussen vo en mbo worden verschillende vormen van samenwerking, en daaraan gekoppelde mogelijke uitwerkingen, onderscheiden. In onderstaande tabel staan deze weergegeven. Tabel 1 - Samenwerking vo en mbo Variant Uitwerkingen Afstemming Overdracht van leerlingen Aansluiting programma s, methoden Leerlingenzorg Samenwerking Inhuren diensten / voorzieningen Detachering personeel Overdragen financiële middelen Uitbesteding leerlingen Integratie Bestuurlijke integratie schoolsoorten Institutionele integratie schoolsoorten In de praktijk blijkt het in de samenwerking tussen vmbo en mbo in veruit de meeste gevallen te gaan om vormen van afstemming. Het gaat dan om overdracht van leerlingen, programmatische aansluiting en leerlingenzorg. Dit is de eenvoudigste en voor de organisaties de minst bedreigende vorm van samenwerking. Samenwerking tussen PrO en mbo komt slechts in beperkte mate voor. Hier gaan we in het laatste deel van deze paragraaf op in. Van Schoonhoven (2007) spreekt van samenwerking in de overdracht van leerlingen. Dat de intake en overdracht tussen vmbo en mbo ontoereikend is, wordt door verschillende deskundigen en belanghebbenden onderschreven (Werkgroep IBO BVE, 2006). De Werkgroep IBO BVE (2006) geeft de volgende verbetermogelijkheden aan voor de overdracht: Om gestalte te geven aan een doorlopende zorg- en leerlijn van leerlingen ligt het voor de hand dat ROC s uitgebreid worden geïnformeerd over de resultaten en het zorgverleden van de individuele leerling. ROC s krijgen door hun omvang en grote werkgebied deelnemers aangeleverd van veel vmbo-scholen uit de omgeving. Een zekere uniformiteit in de aan te leveren informatie ligt hierbij voor de hand, bijvoorbeeld in de manier waarop een portfolio wordt aangeleverd en de inhoud ervan. Invoering van het onderwijsnummer kan hier ook een belangrijke faciliterende rol in spelen. Ook aansluiting bij informatie die over leerlingen bij externe instellingen voor jeugdzorg beschikbaar is, is nuttig voor het ROC. Het is belangrijk om informatie te koppelen en inzichtelijk te maken. De Kwaliteitsagenda Voortgezet Onderwijs (Ministerie van OCW, 2008) geeft aan dat bij de (warme) overdracht van leerlingen tussen po en vo en tussen vo en mbo inspanningen vanuit elk van de genoemde onderwijssectoren vereist zijn. Bij de nazorg van het vmbo voor hun oud-leerlingen in het mbo is medewerking van het ROC vereist. 12 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

18 Een ander punt waarop Van Schoonhoven (2007) samenwerking constateerde, was op afstemming van programma s en methoden. Het thema doorlopende leerlijnen staat hoog op de agenda in het beroepsonderwijs. Het blijkt echter niet altijd even gemakkelijk om het onderwijs zo te organiseren dat er echt doorlopende leerlijnen tussen vmbo/vso/pro enerzijds en mbo anderzijds ontstaan. Zoals eerder gesteld, wordt door verschillende deskundigen en belanghebbenden onderschreven dat de intake en overdracht tussen vmbo en mbo ontoereikend is. De werkgroep IBO BVE (2006) is van mening dat hiervoor vraag en aanbod niet goed op elkaar aansluiten en dat daardoor de doorlopende leerlijn wordt belemmerd. Sinds de aanpassing van de wet- en regelgeving door de overheid, zoals voor omschreven, is het beter mogelijk om een doorlopende leerlijn die over de grens van de onderwijssectoren heen gaat, vorm te geven. Wat bijdraagt aan de programmatische aansluiting zijn de zogenaamde VM2-experimenten. In 2008 zijn experimenten gestart met één geïntegreerde leerroute vmbo-mbo2 die leidt tot een startkwalificatie. Hier krijgen leerlingen les op één school en met één pedagogisch-didactische aanpak. Scholen geven het traject zelf inhoudelijk vorm. Uit het project blijkt dat het experiment het best vormgegeven kan worden op locaties waarbij huisvesting van vmbo en mbo bij elkaar zijn gebracht. Het experiment combineert de kleinschaligheid en geborgenheid van het vmbo met de praktijkgerichtheid van het mbo. De mensen die inkleuring geven aan de experimenten timmeren hard aan de weg en geven daarmee vorm aan interessante, effectieve leertrajecten voor leerlingen. De ontwikkelingsgang die veruit de meeste experimenten doormaken, is positief. Er zijn bovendien duidelijke signalen dat de experimenten leiden tot een daling van het voortijdig schoolverlaten (Van Schoonhoven, Heijnens, Bouwmans & Weijers, 2010). Praktijkonderwijs en middelbaar beroepsonderwijs Voor leerlingen uit het praktijkonderwijs is het verschil in het pedagogisch-didactisch systeem tussen de oude en de nieuwe school vaak nog groter dan voor een vmbo-leerling. Hierdoor is de overgang naar het mbo voor die leerlingen problematisch. Steeds meer PrO-leerlingen willen een kwalificatie binnen het beroepsonderwijs halen. Voor deze groep is daarom meer aandacht nodig voor wat betreft de overgang en begeleiding naar het middelbaar beroepsonderwijs. De Vereniging PrO-Werk (2006) heeft de volgende voorwaarden en aanbevelingen geformuleerd voor een goede samenwerking tussen PrO en mbo. 1 Voorwaarden voor samenwerking PrO en mbo De wil om op alle niveaus gezamenlijk tot afspraken te komen met mbo-instellingen. De wil van de regionale mbo-instellingen om te investeren in doorlopende leerlijnen vanuit scholen voor PrO. Flexibele inzet van mensen en middelen. Wanneer aan het eerste punt niet voldaan wordt en mbo-instellingen toch graag gelijkluidende afspraken willen maken om doorlopende leerlijnen voor moeilijk lerenden met kansen in het mbo mogelijk te maken, kan het initiatief door de mbo-instellingen worden genomen. Deze kunnen wenselijke afspraken op papier zetten en dit in een samenwerkingsvoorstel aanbieden aan de afzonderlijke scholen voor praktijkonderwijs. 2 Aanbevelingen voor samenwerking PrO en mbo Maak heldere afspraken over de doelgroep. Welke leerlingen wel en welke niet en onder welke voorwaarden. Zorg voor goede communicatie en afstemming bij aanmelding en gedurende de opleiding tussen de betrokken docenten. Plaats daarbij altijd de leerling centraal. Tracht te voorkomen dat leerlingen zichzelf aanmelden bij een ROC of AOC. Docenten van die instellingen herkennen niet altijd tijdig een PrO-leerling. Zorg minimaal voor branche-erkende opleidingen. Hoe meer de opleidingen aansluiten bij de wensen van de verschillende branches en hoe hoger het niveau dat aangeboden kan worden, des te meer erkenning en status voor de leerlingen en des te groter de uitstroommogelijkheden. 3 Literatuuronderzoek 13

19 Maak regionaal afspraken om gezamenlijk een gedifferentieerd aanbod aan voortrajecten en/of branchegerichte cursussen te kunnen aanbieden (bij elkaar inkopen). Stem dit aanbod (in overleg met CWI) af op de arbeidsmarkt. Ontwikkel of pas onderwijsprogramma s aan voor moeilijk lerenden. Er is in dit opzicht al veel ontwikkeld in regio s waar dit al langer wordt gedaan. Pas de wijze van examinering aan. Pas bijvoorbeeld de toetstijd aan en/of laat de stagebegeleider van de school voor PrO het praktijkdeel examineren. Toets competentiegericht. Geef goede, realistische voorlichting over de mogelijkheden en de waarde van certificaten en diploma s op de arbeidsmarkt. Geef de voorlichting gezamenlijk. Stimuleer bij doorstroming naar het mbo de mogelijkheden voor een BBL- in plaats van een BOL-traject. Voortrajecten zouden daarvoor niet alleen moeten uitmonden in erkende certificaten, maar ook in werk bij een leerbedrijf. Creëer en/of maak gebruik van een goed functionerend netwerk waarin organisaties participeren die iets kunnen betekenen voor scholing en arbeid ten behoeve van moeilijk lerenden. Maak op landelijk niveau afspraken met de verschillende kenniscentra over erkenning van branchegerichte cursussen, deelcertificaten bij voortrajecten en examinering. Gebruik ROC s als leerbedrijf om BBL-trajecten te realiseren en zorg voor een betere doorstroming naar werk bij de daarbij aangesloten bedrijven. 3.3 Middelbaar beroepsonderwijs Hierna wordt ingegaan op interventies die belangrijk zijn voor een goede overgang naar het mbo op het vlak van de overdracht, de zorgstructuur en de rol van de docent. Overdracht In verschillende publicaties wordt het goed in beeld brengen van een leerling bepleit. Een goede intake en plaatsing in het mbo vergroot de kans op een succesvol verloop van de opleiding en van een eventuele vervolgopleiding (Inspectie van het Onderwijs, 2005). Tijdens de hele onderwijsloopbaan van leerlingen, en zelfs al daarvoor, wordt via diagnoses, toetsen en indicatiestellingen de vinger aan de pols gehouden ten aanzien van de vorderingen, potentiële capaciteiten en ambities van de leerling. Bij instroom in het mbo worden leerlingen op basis van de examenresultaten geplaatst op een niveau. Echter, het aanbod wordt nauwelijks afgestemd op de onderwijsbehoeften van de leerling. Een diagnose van de capaciteiten van een leerling kan een aanvulling zijn op de informatie die reeds beschikbaar is vanuit het voortgezet onderwijs, omdat het vaak ontbreekt aan een integraal overzicht van de voorgeschiedenis en levensloop van (risico)kinderen en jongeren (Werkgroep IBO BVE, 2006). Verschillende partijen, zoals jeugdzorg, maatschappelijk werk, consultatiebureaus, politie, justitie en onderwijs, beschikken over brokken informatie over (potentiële) risicoleerlingen; een totaalplaatje ontbreekt over het algemeen. Een goede intake kan een preventieve aanpak versterken. Sommige schoolleiders zijn van mening dat het mbo veel kan leren van de leerlingenzorg in het vmbo. Het mbo doet van alles aan de preventie van voortijdig schoolverlaten, maar die activiteiten worden vaak pas ingezet als de problemen al heel groot zijn. Dan kan het te laat zijn. (Oberon, 2006) Zorgleerlingen dienen direct bij plaatsing in het mbo al begeleid te worden. De eerste maanden zijn vaak cruciaal (Clijsen, Van Lieverloo, Mathijssen & Schoots, 2007). Bij voorkeur is er een vaste persoon of persoonlijke coach die regelmatig de voortgang met de leerling bespreekt en tijdig signaleert en ingrijpt als er zaken mis gaan. 14 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

20 Zorgstructuur In het rapport van de Werkgroep IBO BVE (2006) kwam naar voren dat de mbo-instellingen vanwege het bekostigingsverschil tussen zorgleerlingen in het vmbo en mbo niet in staat zijn voor risicoleerlingen dezelfde zorg en begeleiding te bieden als het vmbo. Kleinschalige succesvolle initiatieven kunnen niet opgeschaald worden. Door het projectmatige en incidentele karakter beklijven successen niet. Het Nederlands Jeugdinstituut (2007) doet vanwege de veranderende deelnemerspopulatie aanbeveling om de zorgstructuur in het mbo te versterken en in het bijzonder het schoolmaatschappelijk werk. De overheid stelt vanaf 2009 structureel extra middelen beschikbaar om de zorgstructuur in het mbo te verbeteren. Deze middelen dienen ter stimulering van deskundigheidsbevordering via een landelijk steunpunt voor zorg- en adviesteams (ZAT) met als uiteindelijk doel terugdringing van voortijdig schoolverlaten. De overheid investeert daarnaast extra in schoolmaatschappelijk werk ( Voortgang van de uitvoering van de motie Depla c.s., Kamerstuk, 2008). Rol van docenten Docenten zijn op de lerarenopleiding vooral vakinhoudelijk geschoold, terwijl juist voor de zorgleerlingen op het mbo meer de pedagogisch-didactische vaardigheden van belang zijn en het kunnen omgaan met een divers leerlingenbestand met verschillende (opvoed)culturen. Bij het opleiden van deelnemers op de lagere niveaus is dus niet zo zeer de inhoudelijke vakkennis van belang, maar in de eerste plaats de vaardigheid te werken aan de attitude en de werkhouding van de deelnemer (Werkgroep IBO BVE, 2006). Ook Ritzen (2008) benadrukt de rol van de docent. Docenten hebben de sleutel in handen voor vermindering van het aantal voortijdig schoolverlaters. Zij kunnen leerlingen door hun pedagogische omgang, hun lessen en de intensieve begeleiding die zij deelnemers bieden aan de school binden. Tegelijkertijd vervullen ze een belangrijke rol bij het (tijdig) signaleren van problemen bij leerlingen. Vanwege de pedagogisch-didactische vaardigheden die van docenten worden gevraagd, naast hun vakinhoudelijke kennis, is het volgens de Werkgroep IBO BVE (2006) noodzakelijk dat in het curriculum van lerarenopleidingen meer aandacht wordt besteed aan vaardigheden om risicoleerlingen te kunnen onderwijzen en begeleiden. Daarnaast kunnen ROC s de mogelijkheden die de CAO biedt benutten om die docenten extra te belonen die bekwaam zijn in het begeleiden en onderwijzen van risicoleerlingen. De afgelopen jaren zijn er de nodige impulsen geweest om de pedagogisch-didactische vaardigheden van docenten te verbeteren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het Actieplan LeerKracht, de wet BIO en de functiemix. 3.4 Conclusie Er vinden verschillende interventies plaats in het vmbo om een soepele overgang naar het mbo mogelijk te maken. Een aantal regio s zet preventieve acties in waarbij de gehele groep schoolverlaters uit het vmbo wordt gescreend op daadwerkelijke vervolgschoolkeuze en inschrijving. Echter, de begeleiding bij het keuzeproces vindt over het algemeen op een (te) laat tijdstip plaats en vooral bij leerlingen die nog niet geregistreerd staan voor een vervolgopleiding. Verschillende onderzoeken pleiten voor eerdere, meer en praktijkgerichtere aandacht voor beroeps- en studiekeuzebegeleiding en voor assessments. Knelpunten in het vmbo zijn onder andere de omgang met zorgleerlingen door docenten, een omschakeling naar een meer 3 Literatuuronderzoek 15

21 begeleidende, coachende benadering in plaats van informatieverstrekking en een gebrek aan evaluatie van het loopbaanleren. De rol van de mentor en begeleidingscompetenties bij docenten zijn steeds belangrijker. Bij veel docenten is er sprake van handelingsverlegenheid. Dit kan rondom de overgang naar het mbo extra voor problemen zorgen. Wat betreft de samenwerking tussen vmbo en mbo gaat het in de praktijk vaak om afstemming over de overdracht van leerlingen, programmatische aansluiting en leerlingenzorg. Knelpunten in de samenwerking zijn de beperkte verantwoordelijkheid van partijen voor de samenwerking in de keten. Ook bemoeilijken factoren op het niveau van de inrichting van het onderwijsstelsel de samenwerking. Door bijvoorbeeld convenanten in regio s rondom schooluitval kan de samenwerking een impuls krijgen. De intake en overdracht tussen vmbo en mbo zijn ontoereikend. Dit beïnvloedt ook een doorlopende leerlijn. Door aanpassingen in wet- en regelgeving is dit echter meer mogelijk gemaakt. Sinds 2008 lopen er experimenten met één geïntegreerde leerroute vmbo-mbo2. Samenwerking tussen PrO en mbo komt slechts in beperkte mate voor. Voor deze groep leerlingen is meer aandacht nodig wat betreft de overgang en begeleiding naar het mbo. De MBO Raad noemt de wil om samen te werken evenals afspraken maken over de samenwerking op alle niveaus als belangrijke voorwaarden ( Voor het mbo wordt in verschillende publicaties het goed in beeld brengen van een leerling bepleit. Bij instroom in het mbo worden leerlingen op basis van de examenresultaten op een passend niveau geplaatst. Het aanbod wordt echter nauwelijks afgestemd op de onderwijsbehoeften van de leerling. Naast een goed beeld van de leerling kan een diagnose van de capaciteiten van een leerling een aanvulling zijn op de informatie die reeds beschikbaar is. Het ontbreekt vaak aan een integraal overzicht van de voorgeschiedenis en levensloop van (risico)kinderen en -jongeren. Vanwege de veranderende deelnemerspopulatie is het van belang om de zorgstructuur in het mbo te versterken. De overheid heeft voor een goede zorgstructuur in het mbo vanaf 2009 structureel extra middelen beschikbaar gesteld. Ook zijn er de afgelopen jaren veel impulsen geweest om docenten pedagogisch-didactische vaardigheden bij te brengen. Docenten zijn op de lerarenopleiding vooral vakinhoudelijk geschoold, terwijl voor zorgleerlingen op het mbo ook pedagogisch-didactische vaardigheden van groot belang zijn. Daarnaast vraagt preventie van voortijdig schoolverlaten andere eisen aan de professionaliteit van docenten. Het is ook noodzakelijk dat in het curriculum van lerarenopleidingen meer aandacht wordt besteed aan specifieke pedagogisch-didactische vaardigheden om risicoleerlingen te kunnen onderwijzen en begeleiden. Uit de literatuur blijkt dat samenwerking tussen vmbo en mbo geen vanzelfsprekendheid is. Er worden afspraken gemaakt en er vindt registratie plaats in het kader van voortijdig schoolverlaten. We hebben te maken met een veranderende populatie leerlingen in het vmbo en docenten die daar in hun pedagogisch-didactisch handelen (nog) niet goed op zijn voorbereid. Dit geldt des te meer voor leerlingen met een lwoo-indicatie of leerlingen die uit het vso of PrO komen. Naar deze specifieke doelgroepen is echter nog nauwelijks onderzoek verricht. Daarnaast is er weinig literatuur over wat de docent op de werkvloer daadwerkelijk doet met de overgedragen informatie. 16 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO

22 3.6 Onderzoeksvragen In het overgangsgebied van het vmbo naar het mbo spannen ouders, docenten, zorgcoördinatoren, mentoren, beleidsmakers en vele anderen zich in om de overgang van leerlingen van de ene naar de andere school zo goed mogelijk te laten verlopen. Ieder doet dat vanuit zijn eigen invalshoek, vanuit zijn eigen werkterrein. Er vindt een veelheid van activiteiten plaats, vaak gericht op het terugdringen van voortijdig schoolverlaten. Dit bestaat veelal uit afspraken of procedures, zonder dat de overgedragen informatie zijn weg vindt in het primaire proces. In het onderhavige onderzoek richten we ons daarom ook voornamelijk daarop. In dit onderzoek staan de volgende onderzoeksvragen centraal: 1 Welke interventies nemen we waar in het primaire proces? 2 Wat zijn hierbij succesfactoren en knelpunten? 3 Welke interventies zorgen er daadwerkelijk voor dat de leerling een doorgaande ontwikkeling kan doorlopen? 4 Welke interventies dragen bij aan een goede overgang voor leerlingen van vmbo, vso en PrO naar het mbo? Doel van het onderzoek is een beeld te krijgen van de functionaliteit van interventies door leraren, scholen en externe hulpverleners rond de overgang het vmbo/vso/pro naar het mbo. De functionaliteit wordt bepaald door de mate waarin het onderwijs en eventuele externe hulpverleners erin slagen het onderwijs en de ondersteuning aan te laten sluiten bij de behoeften van individuele leerlingen en hun ouders. 3 Literatuuronderzoek 17

23

24 4 Deelonderzoek Onderzoeksopzet Onderzoeksvragen In dit onderzoek staan de volgende onderzoeksvragen centraal: 1 Welke interventies nemen we waar in het primaire proces? 2 Wat zijn hierbij succesfactoren en knelpunten? 3 Welke interventies zorgen er daadwerkelijk voor dat de leerling een doorgaande ontwikkeling kan doorlopen? 4 Welke interventies dragen bij aan een goede overgang voor leerlingen van vmbo, vso en PrO naar het mbo? Onderzoeksaanpak Om de onderzoeksvragen te beantwoorden zijn twee stappen genomen: veldraadpleging; interviews en dialoog in regio s. Met de eerste stap zijn de interventies in de overgang naar mbo, zoals beschreven in de literatuur, en hun succesfactoren en knelpunten voorgelegd aan een brede delegatie van het veld en experts. De interventies zijn aangevuld door de experts. De tweede stap leverde eveneens een aanvulling op van interventies en hun succesfactoren en knelpunten, maar dan vanuit twee regio s bekeken. Daarnaast bood deze stap meer mogelijkheden om de functionaliteit van de interventies voor de leerling in het algemeen en voor leerlingen van vmbo, vso- en PrO-leerlingen in het bijzonder te onderzoeken. Veldraadpleging Tijdens een expertmeeting in 2008 heeft er een veldraadpleging plaatsgevonden. Tijdens de veldraadpleging zijn de bevindingen van het literatuuronderzoek gepresenteerd. Hierbij stonden de volgende vragen centraal: In hoeverre worden de interventies uit de literatuur herkend en behulpzaam gevonden? Welke interventies vinden zij nog meer van belang? Welke succesfactoren en knelpunten ervaren zij bij deze interventies? Gelden de interventies ook voor vso-, PrO- of lwoo-geïndiceerde vmbo-leerlingen? Deze vragen zijn beantwoord in een plenair gesprek tijdens de bijeenkomst. Hiervan is een verslag gemaakt. Vervolgens hebben de experts de vragen ook individueel schriftelijk beantwoord. Tot slot is de onderzoeksopzet voor het onderzoek in twee regio s gepresenteerd. Hierover heeft een plenair gesprek plaatsgevonden met als centrale vraag: In hoeverre is de onderzoeksopzet effectief om de onderzoeksvragen te beantwoorden? 4 Deelonderzoek 1 19

25 Interviews en dialoog in regio s Primaire proces: leerlingen, hun ouders en hun mentoren Om de blik gericht te houden op het primaire proces en de functionaliteit van interventies voor de leerling, zijn in 2009 gesprekken gevoerd met leerlingen en hun ouders en mentoren. Deze gesprekken zijn gevoerd rondom leerlingen die de overgang nog gingen maken en rondom leerlingen die terugkeken op de overgang. Samenwerking: sleutelfiguren bij de overgang Interviews In 2009 zijn in twee regio s interviews afgenomen met sleutelfiguren bij de overgang naar het mbo. In één regio betrof dit sleutelfiguren van een vmbo en een mbo, in een andere regio sleutelfiguren van een vso-school, school voor praktijkonderwijs en een mbo. Met behulp van interviews zijn systematisch de successen, de verbeterpunten en de wensen van de sleutelfiguren in deze overgang verzameld. Dialoog In regiobijeenkomsten met de geïnterviewden zijn ten eerste de bevindingen vanuit de literatuur, aangevuld met veldraadpleging, gepresenteerd. Hierbij stond de volgende vraag centraal: In hoeverre worden de interventies uit de literatuur herkend en behulpzaam gevonden? De geaccordeerde verslagen van de interviews waren het basismateriaal voor een weergave van de successen, verbeterpunten en wensen van de verschillende schoolsoorten in de overgang, evenals de ervaringen van leerlingen, hun ouders en hun mentoren in het primaire proces. Daarnaast hebben enkele participanten een voor hen belangrijk agendapunt ingebracht. Vervolgens zijn de sleutelfiguren hierover met elkaar in gesprek gegaan. Naar aanleiding van deze uitwisseling zijn in de bijeenkomst actiepunten opgesteld voor een betere overgang van leerlingen naar het mbo Respondenten Aan de expertmeeting hebben 11 vertegenwoordigers van scholen, sectorraden, samenwerkingsverbanden en Inspectie van het Onderwijs deelgenomen. In het regio-onderzoek zijn twee regio s betrokken, namelijk Weert en Tilburg. Om zowel de gegevens te kunnen verzamelen van vmbo-leerlingen die de overstap naar het mbo maken, als van vso-leerlingen en leerlingen van het praktijkonderwijs, is in de regio Weert gekeken naar de overgang van PrO- en vso-leerlingen naar het mbo en in de regio Tilburg naar de overgang van vmbo-leerlingen naar het mbo. Aan de interviews met sleutelfiguren en de regiobijeenkomsten hebben de volgende respondenten deelgenomen: Regio Weert Gilde Opleidingen (ROC), doorstoomcoördinator Het Kwadrant (PrO), Weert: sectorleider PrO De Ortolaan, Roermond (vso): locatiedirecteur Regio Tilburg 2College locatie Durendael, afdeling vmbo, Oisterwijk: sectordirecteur vmbo, schooldecaan vmbo, zorgcoördinator ROC Tilburg, afdeling Gezondheidszorg: trajectbegeleider 20 Een optimale overgang naar het mbo voor leerlingen van vmbo, vso en PrO