Vakdidactiek Geschiedenis

Transcriptie

1 Academiejaar Vakdidactiek Geschiedenis Filmtaak: Goodbye Lenin! Dries De Groote

2 Inhoudsopgave Beginsituatie filmtaak: Goodbye Lenin 2 1. Situering 2 2. Leerplandoelstellingen uit leerplan 2014/012 Go!-onderwijs 2 3. Lesdoelstellingen 3 4. Draaiboek 3 4.1: Media 3 4.2: Instap 4 4.3: Historische filmanalyse 5 Historische filmanalyse Goodbye Lenin 6 Historische context 6 Analyse van de filmische laag 9 Analyse van de narratieve laag 11 Analyse van de symbolische laag 13 Bibliografie 16 Verbetersleutel filmtaak 17 Historische filmanalyse Goodbye Lenin 17 Historische context 17 Analyse van de filmische laag 20 Analyse van de narratieve laag 22 Analyse van de symbolische laag 25 1

3 Beginsituatie filmtaak: Goodbye Lenin 1. Situering Deze les wordt gegeven aan de leerlingen van het zesde jaar ASO. De filmfragmenten die worden getoond passen binnen het kader van de lessenreeks over de Koude Oorlog. Deze fragmenten dienen als een afsluiting van dit hoofdstuk, en helpen zo een brug te vormen naar de postcommunistische periode. De film Goodbye Lenin biedt een kijk op het dagdagelijkse leven in Berlijn vlak na de val van de Berlijnse Muur op 9 november Deze filmfragmenten worden als afsluiting van het onderwerp Koude Oorlog gebruikt, omdat we hier niet ingaan op de inhoud van de film, welke reeds is behandeld in de lessen over de Koude Oorlog, maar op de historische kritische analyse ervan. We richten ons op de kritische analyse omdat historische films soms bol staan van vooroordelen, politieke en/of religieuze overtuigingen van de auteur van het script, maar ook van de maker van de film. Dit gebeurt bv. bij het verzamelen, selecteren en monteren van fragmenten. Getuigenissen worden geselecteerd. Daarenboven worden vaak alleen getuigenissen weerhouden die ondersteunen wat de filmmaker wil bewijzen of beklemtonen. Hierdoor is het van belang dat we de leerlingen leren kritisch kijken naar historische films zodat ze fictie van realiteit kunnen onderscheiden. De twee lesuren die we hiervoor uittrekken zijn opgebouwd rond het analysemodel voor historische speelfilms. We gaan hier uit van een activerende werkvorm. De leerlingen worden opgedeeld in groepjes van twee om aan deze opdracht te werken en krijgen bij aanvang van de les een werkbundel om mee te werken. De lessenreeks start met een aantal achtergrondvragen die de leerlingen dienen op te zoeken op het internet. Hierna dienen ze aan de hand van gestructureerde vragen de film- context en fragmenten te analyseren. Deze lessen zullen doorgaan in het computerlokaal, en de leraar zal aanwezig zijn om te antwoorden op de vragen van de leerlingen en om ze te kunnen bijsturen waar dit nodig is. De analyse van de historische speelfilm gebeurt op drie verschillende niveaus (filmisch, narratief en symbolisch) en is gebaseerd op het model van Chris Vos. Nadat de leerlingen een grondige analyse hebben gemaakt wordt hen uiteindelijk gevraagd om de kwaliteit van de historische speelfilm Goodbye Lenin te beoordelen. 2. Leerplandoelstellingen uit leerplan 2014/012 Go!-onderwijs Algemene doelstelling 8: De leerlingen verwerven geleidelijk de vaardigheden die eigen zijn aan de historische methode. Algemene doelstelling 9: De leerlingen kunnen historische informatie op kritische wijze analyseren en beoordelen. Algemene doelstelling 10: De leerlingen kunnen onder begeleiding van de leraar een beperkt historisch onderzoek uitvoeren en hierover rapporteren. Algemene doelstelling 12: zijn bereid om actuele/historische spanningsvelden vanuit verschillende gezichtshoeken kritisch te bekijken, rekening houdend met mogelijke achterliggende waarden, normen en mentaliteiten. (ET 24) 2

4 LPD 38: de bestudeerde leerinhouden van de samenlevingen tussen 1939 en 1989 situeren in tijd en ruimte en het verband aangeven tussen beide LPD 39: de fundamentele conflicten en breuklijnen waarmee de samenlevingen, met inbegrip van de Belgische, tussen 1939 en 1989 geconfronteerd worden, analyseren door minstens 1 ruim geformuleerde probleemstelling per bestudeerde leerinhoud uit te werken en beredeneerd in een bredere historische context te plaatsen. LPD 40: uit door de leraar aangereikt of zelf gevonden historisch informatiemateriaal over de samenlevingen tussen 1939 en 1989 doeltreffend informatie selecteren, hun selectie kritisch verantwoorden en er zelfstandig de nodige gegevens uit halen om een probleemstelling te beantwoorden. LPD 43: begrippen die gerelateerd zijn aan de samenlevingen tussen 1939 en 1989 binnen hun specifieke context verklaren en, waar mogelijk, in een bredere historische context toepassen. LPD 45: mogelijke onderlinge verbanden en wisselwerkingen tussen de maatschappelijke domeinen, waaronder minstens het culturele domein, van de samenlevingen tussen 1939 en 1989 omschrijven. LPD 46: op basis van minstens één voorbeeld aantonen dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden. 3. Lesdoelstellingen Het is de bedoeling dat de leerlingen Een notie krijgen van filmische geletterdheid: inzicht verwerven in de wetten van het medium De film Goodbye Lenin kunnen plaatsen in tijd en ruimte In staat zijn om te werken met een analysemodel voor historische speelfilms In staat zijn om een historische film kritisch te beoordelen Nieuwe begrippen aanleren op vlak van filmanalyse (kikvorsperspectief, vogelperspectief, parallelmontage, intertekstualiteit, mis-en-scène,...) en kunnen deze duiden Het historisch inzicht verkrijgen dat een film niet de historische werkelijkheid weergeeft maar een gekleurde selectie en interpretatie van de geschiedenis Beseffen dat de filmische, narratieve technieken en verbeelde waarden en normen een effect/ invloed hebben op hoe wij het getoonde verleden interpreteren. Nieuwe begrippen ( dissolver, ostalgie ) leren kennen en deze kunnen duiden De leerlingen leren hoe ze een historische speelfilm stapsgewijs moeten analyseren aan de hand van de drie niveaus: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische laag Kunnen de verschillende domeinen van de socialiteit (politiek, economisch, sociaal en cultureel) herkennen en onderscheiden De didactische meerwaarde van historische speelfilms inzien 4. Draaiboek 4.1: Media De leerlingen zullen gebruik maken van een werkbundel die door de leerkracht aan hen wordt afgegeven. Verder zullen ze deze opdracht maken in het computerlokaal. Daarom is het in deze les ook toegestaan om oortjes bij te houden om in alle rust naar de filmfragmenten te kunnen kijken. 3

5 4.2: Instap We beginnen de les met het tonen van de bovenstaande cartoon. Hierrond gaan we een klasdiscussie voeren. Het is de bedoeling dat de leerlingen op het bord vooraan associatieve woorden en begrippen neerschrijven die bij hen opkomen bij het zien van deze afbeelding. Dat ze 4

6 nadenken wie ze hier zien en weke gebeurtenis er wordt afgebeeld. Hierna zal de leerkracht een discussie starten rond de betekenis van deze cartoon, waarbij de voorgaande lessen rond de Koude Oorlog in worden betrokken. Het hoofddoel van deze discussie is om de verschillende redenen waarom de USSR is ingestort te belichten. Dit om de leerling bewust te maken van het feit dat deze instorting voortkomt door een opeenvolging van gebeurtenissen, structurele oorzaken en we zo de daaruit vloeiende gevolgen beter kunnen gaan verklaren. Aan de hand van deze cartoon schetsen we kort nog even de achtergrondinformatie die de leerlingen in het achterhoofd dienen te houden alvorens ze beginnen met het maken van de filmtaal. In 1985 kwam Gorbatsjov aan de macht. Hij lanceerde met de term perestrojka (hervorming) een campagne voor het economische en sociale herstel van de Sovjet-Unie. Dat was voor hem prioritair, niet de internationale politieke situatie en de bijbehorende militaire investeringen. Gorbatsjov verkondigde ook dat er behoefte was aan glasnost openheid. Voor het eerst kregen de Sovjetburgers vrijheid van meningsuiting. Naast die binnenlandse hervormingen streefde Gorbatsjov. Gorbatsjovs open aanpak leidde tot een golf van anticommunistische revoluties in het Oostblok. Op Roemenië na waren ze allemaal geweldloos. Het IJzeren Gordijn viel, zonder dat de SU ingreep. De val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 wordt beschouwd als het eindpunt van de Koude Oorlog. Net geen jaar later, op 3 oktober 1990, werd Duitsland opnieuw eengemaakt. Gorbatsjov kreeg in 1990 voor zijn aandeel in het einde van de Koude Oorlog de Nobelprijs voor de Vrede. Een jaar later viel echter ook de SU uiteen en dat had Gorbatsjov liever verhinderd. De verschillende Sovjetrepublieken waaruit de unie bestond, verlangden naar meer democratie en onafhankelijkheid. 4.3: Historische filmanalyse Voor aanvang van de taak deelt de leerkracht de leerlingen op in groepjes van twee. Hierbij heeft elk groepje minstens één computer ter beschikking in het computerlokaal. Hierna verdeelt de leerkracht de werkbundels onder de leerlingen uit. Iedere leerling ontvangt een werkbundel. Alvorens de leerlingen van start gaan met de taak overloopt de leerkracht de werkbundel klassikaal en gaat na of er vragen zijn en alles duidelijk is. De leraar geeft bij ieder onderdeel extra duiding en gaat stilstaan bij de drie verschillende niveaus van het analysemodel: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische laag. De leraar spreekt de verwachting naar de leerlingen uit dat zij hier twee lesuren voor krijgen. Indien de taak binnen de twee lesuren niet af is, wordt er verwacht van de leerlingen dat zij de rest thuis afwerken. De leraar spreekt met de leerlingen een deadline af tegen wanneer de ingevulde werkbundel ingediend moet worden. De leraar zet hierna de leerlingen aan het werk en loopt actief rond in het klaslokaal, zodat hij een ondersteunende rol kan innemen bij het helpen en verduidelijken van de taak indien de leerlingen hier specifiek nood aan zouden hebben. 5

7 Historische filmanalyse Goodbye Lenin Historische context Zoek onderstaande gegevens op over de film Goodbye Lenin. Het is van belang dat je op de hoogte ben van de context van de film alvorens men een film kan gaan analyseren. Wees kritisch voor de websites die je gebruikt, raadpleeg Stapstenen van Bart Laureys (pagina 37, Kritisch omgaan met ICT) als je niet zeker bent over de betrouwbaarheid van een internetbron. Regisseur Jaar Land Acteurs (Geef een opsomming van de belangrijkste acteurs en de rol die ze spelen in de film) Prijzen (Hoeveel en welke prijzen heeft deze film gewonnen vermeldt het jaartal) 6

8 De film Goodbye Lenin speelt zich af ten tijde van de val van de Berlijnse Muur. Dit wordt die Wende genoemd. Hierbij stortte de Duitse Democratische Republiek (DDR) in en herenigde het land zich met Bondsrepubliek Duitsland (BDR). Vul onderstaande informatie verder aan. Baseer je hier op wat we in de les zagen en vul al dan niet aan met informatie die je vindt op het internet. Het ontstaan van een bipolaire wereld: Het Ijzeren Gordijn Bipolair betekent in 2 polen. Kapitalistisch blok: Hiermee bedoelt men dat er na WOII 2 grote machtsblokken ontstonden in de wereld, het kapitalistische en het communistische blok. Wat wordt er bedoeld met deze terminologie Communistisch blok De DDR fungeerde als een satellietstaat voor de SU. Wat is een satellietstaat? En welke satellietstaten kende de USSR nog? Vanwaar komt de naam Het Ijzeren Gordijn? Na de Tweede Wereldoorlog wordt Duitsland bezet / gecontroleerd door de overwinnaars van de oorlog. Duid aan, schrap wat fout is, vul aan: West Duitsland Is communistisch / kapitalistisch Wordt bezet door: Oost Duitsland Is communistisch / kapitalistisch Wordt bezet door: 7

9 Welke huidige staten werden onafhankelijk na de val van de Berlijnse Muur en de implosie van de SU? Verklaar volgende begrippen: Ostalgie: Stasi: SED: De impact van Schabowski s woorden ab sofort zijn niet te onderschatten. Verklaar de invloed van deze woorden op de val van de Berlijnse Muur. 8

10 Analyse van de filmische laag Bij de analyse van de filmische laag ligt de focus op hoe het verleden wordt uitgebeeld. Hierbij kijkt men voornamelijk naar het decor, de kostuums, gebruiksvoorwerpen, camerastandpunten, muziek, montage, intertekstualiteit, enz. Je hebt hierbij aandacht voor de manier hoe alles in beeld wordt gebracht en je stelt jezelf de vraag waarom dit zo in beeld wordt gebracht. Bij de analyse van de filmische laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Zijn er zaken m.b.t. de filmische laag die jou opvallen? Wat zou de bedoeling van de maker hier telkens bij geweest zijn? In hoeverre beïnvloeden deze filmische technieken jouw interpretatie van het verbeelde verleden? 1. Bekijk de begingeneriek van de film (00:55 02:28). 1: (1) Welk soort beeldovergang gebruikt men hier en waarom? (2) Er wordt sterk de nadruk gelegd op 1 bepaalde filmische code welke is dit en waarom wordt deze zoveel gebruikt? (3) Welke figuren, gebouwen en personen kan je onderscheiden. Waarom werd er voor deze beelden gekozen? 2: 3: 2. Bekijk het fragment Alex Kerner een overzicht geeft van alles wat er verandert tijdens dat zijn moeder in coma ligt. (7:38 21:10) 2.1. Er is met veel zorg aandacht besteed aan het decor. Wat zijn de belangrijkste kenmerken die in het oog schieten? En waarom valt jou dit op? 9

11 2.2. Welke soort beelduitsnijding gebruikt men om Alex voor de eerste keer als volwassene in beeld te brengen? Waarom doet men dat denk je? 2.3. Welk geluid is er kenmerkend voor het aaneenkoppelen van de scènes in de film? 2.4. Op welke manier worden filmische codes ingevoegd in de beeldfragmenten De intertekstualiteit is duidelijk zichtbaar aanwezig. Op welke manier kan men dit in het filmfragment zien? Wat was de bedoeling van de regisseur hiervoor? 10

12 3. Alex gaat naarstig op zoek naar productverpakkingen van Oost-Duitse goederen om zijn moeder in de waan te laten dat niets veranderd is. En alhoewel er met zorg is gekeken naar het decor, is er een historisch foutje in de film geslopen. Welke fout is dit? Bekijk hiervoor het fragment 41: Het belang van de mis-en-scène mag met niet onderschatten. Wat is het belang van deze techniek in het aangegeven fragment (20:55 21:10). Wat zie je en welke symboliek probeert de regisseur hiermee over te brengen? Analyse van de narratieve laag Om te slagen als film dienen historische speelfilms in de eerste plaats te voldoen aan hun eigen wetten. Acteerprestaties, setting, verhaallijn en dialogen bepalen immers in grote mate de geloofwaardigheid van de prent en bij uitbreiding - de mogelijkheid tot inleving. Men spreekt in dit verband over de suspension of disbelief, een moeilijk te vertalen term die verwijst naar de bereidheid van het publiek om de (verleden) werkelijkheid - zoals die wordt geschetst in de film te aanvaarden en zich te laten meevoeren door het filmverhaal. Hierbij wordt er voornamelijk de nadruk gelegd op het toonbare/zichtbare, structuur, personages, romantisering, emotionalisering, personalisering, dramatisering, oorzaak gevolg. Dit is van belang om de kijker zich te laten inleven in het verhaal. Bij de analyse van de narratieve laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Welke onderwerpen en thema s worden behandeld? Welke narratieve technieken worden aangewend? In hoeverre beïnvloeden deze technieken jouw interpretatie van de vertelde geschiedenis? 1. Wat voor verhaal wil Goodbye Lenin brengen. Krijgen we dankzij het volgen van de hoofdrolspelers een historisch correct inzicht in het leven ten tijde van de DDR? 2. De narratieve laag richt zich op de representatie van het verleden in een filmverhaal. Hierbij maakt men gebruik van het verhaal van één of meerdere individuen, welke symbool kunnen staan voor bepaalde groepen. Welke individuen in deze film representeren bepaalde groepen en hoe verhouden deze zich tegenover elkaar? 11

13 3. Op welke manier probeert de regisseur jou als kijker te laten inleven in de film? Heeft dit gevolgen voor de manier hoe jij deze film bekijkt? 4. Historische films zijn (deels) gebaseerd op historische bronnen. Lees onderstaande tekst en koppel dit aan een filmfragment die dit vertegenwoordigt in de film. De partij regelde alles. Er was trouwens maar één partij. Best was je lid van die partij. Anders kreeg je problemen. We probeerden vooral niet op te vallen. Zeker niet voor de Stasi. Die wist alles van iedereen. Ze liet de mensen elkaar bespioneren en verraden. De Stasi-agenten waren overal en luisterden alles af. Zelf in je eigen gezin of bij je eigen vrienden was je niet veilig. (Bron: Historia 6, 2009, p. 26) 5. Verschillende aspecten van het leven in de DDR en het begin van het eengemaakte Duitsland komen tijdens de film naar boven. Geef een voorbeeld die je vindt in de film van volgend aspect: -Economisch aspect: -Politiek aspect: -Sociaal aspect: 12

14 -Cultureel aspect: Analyse van de symbolische laag In deze les hebben we aandacht voor de dieperliggende maatschappelijke of ideologische betekenissen achter historische filmverhalen. Via een analyse van de symbolische laag onderzoeken we welke specifieke waarden, normen en mentaliteiten in historische films zitten vervat en hoe deze worden gereflecteerd. Daarbij hebben we oog voor mechanismen zoals stereotypering, actualisering, mentaliteiten, tijdsgeest, enz. Bij de analyse van de symbolische laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Zijn de waarden en normen in de film historisch of actueel? o Oog voor productiecontext (samenleving, productiehuis, filmmaker) o Oog voor het receptiedebat: Ophef? Actueel thema? In hoeverre hebben de verbeelde waarden en normen invloed op jouw interpretatie/beeld van het getoonde verleden? 1. Lees volgend artikel. Hou de bredere maatschappelijke betekenis van de film in het achterhoofd. Beantwoord hierna de onderstaande vragen. De Lezing: Ostalgie Cultuurhistoricus Segal over Oost-Duits verlangen naar de DDR Achtergrond - 7 november 2012 Toen de Muur viel, vielen Oost- en West-Duitsers elkaar juichend in de armen. Binnen een jaar was de eenwording een feit. Maar daarna deed een nieuw verschijnsel zijn intrede: Ostalgie. Vrijdag, op de 23e verjaardag van de val van de Muur, spreekt cultuurhistoricus Joes Segal in Nijmegen over dit verlangen van Oost-Duitse burgers naar bepaalde aspecten van de DDR. Oost-Duitsers waren niet trots op de DDR, maar wel op hun leven in de DDR. Waar gaat uw lezing over? Segal: Over de vraag waarom op de DDR, een staat die verantwoordelijk was voor zoveel onrecht, toch zoveel nostalgische gevoelens worden geprojecteerd. En waarom was dat? Ja, daarvoor moet je eigenlijk twee verschillende vormen van Ostalgie onderscheiden. De eerste heeft te maken met de verschillen in het dagelijks leven van Oost-Duitsers in de DDR en in de BRD, dus voor en na de eenwording in Oost-Duitsers hadden bijvoorbeeld moeite met de ellebogenmentaliteit van West-Duitsers, ze moesten wennen aan de werkloosheid, er was minder sociale zekerheid - neem de kinderopvang, die in de DDR vanzelfsprekend was. Ook vonden ze dat West-Duitsers materialistischer waren - ze misten het solidariteitsgevoel dat ze van de DDR 13

15 kenden. De andere vorm van Ostalgie is meer de humor en de ironie waarmee Oost-Duitsers na de val van de Muur naar de DDR keken. Dat was mede een reactie op het verschil tussen de herinneringen die mensen zelf hadden aan hun DDR-verleden en hoe er officieel over de Oost-Duitse staat werd gesproken. Monumenten, straatnamen, kunst: het moest na de eenwording allemaal weg. Vooral West-Duitse politici en journalisten spraken over de DDR als onrechtstaat, waar slechts een paar dissidenten waren geweest. De suggestie werd gewekt dat Oost-Duitsers die geen verzet tegen het regime hadden gepleegd onderdeel waren geweest van de totalitaire staat. Dat was een veel te eenzijdige kijk voor Oost-Duitsers. Zij hadden een eigen zingeving voor hun leven in de DDR, ook degenen die niet in verzet waren gegaan. Zij waren niet trots op de DDR, maar wel op hun leven in de DDR. Deze humor-ostalgie was een combinatie van speels verlangen naar het dagelijks leven in de DDR en de spot die ook onderdeel van het leven in de DDR was. Speelt Ostalgie nog steeds? Dr. Joes Segal is als cultuurhistoricus verbonden aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek richt zich op Duitse kunst- en cultuurgeschiedenis, de cultuur van de Koude Oorlog en op visuele cultuur. Hij is adviseur van het Wende Museum and Archive of the Cold War, Los Angeles, en redacteur van het International Journal for History, Culture and Modernity. Segal spreekt op 9 november in het Nijmeegse debatcentrum Lux over Ostalgie >> Het hoogtepunt ervan was in de jaren negentig. Toen begon ook de discussie over de DDR als onrechtstaat. Die discussie laait nog steeds regelmatig op, bijvoorveeld rond de herdenking van de 20e verjaardag van de val van de Muur in Der Spiegel hield in 2009 een enquete waaruit bleek dat 57 procent van de Oost-Duitsers de DDR positief beoordeelde en vond dat de staat meer goede dan slechte kanten had. Een deel van hen vond het leven in de DDR beter dan in de BRD. Maar ik denk dat de Ostalgie wel over zijn hoogtepunt heen is. Door de afstand in de tijd, en doordat de mensen voor wie de Wende een breuk in hun leven vormde, steeds ouder worden. In een aantal Oost-Duitse deelstaten gaat het economisch goed, dat speelt ook een rol. Je zag een opleving van Ostalgie toen de film 'GoodBye Lenin' uitkwam (in 2003, een feelgoodmovie waarin met humor over het leven in de DDR werd verteld - red.) Toen kwam er weer discussie, voornamelijk gevoerd door West-Duitsers, dat het geen pas gaf om nietveroordelend over de DDR te spreken. De Junge Union, de jongerenafdeling van de CDU/CSU, voerde bijvoorbeeld de actie: Ostalgie - nein danke. Oost-Duitsers stoorden zich juist weer aan die oordelen van West-Duitsers, die er zelf niet bij waren geweest. Heeft Ostalgie een functie gehad in de integratie tussen Oost- en West-Duitsers? Ostalgie was voor Oost-Duitsers een manier om ruimte te creëren voor hun eigen beleving van hun verleden. Het was hun breekijzer in de BRD, waar geen ruimte was om openlijk over het verleden te discussiëren. Waarom was die ruimte er niet? Voor veel West-Duitsers was het moeilijk te accepteren dat de BRD zoals ze die kenden er door de eenwording niet meer was. Zij voelden Westalgie: de BRD was veel groter geworden, kreeg nieuwe problemen, het oude vijandbeeld van de Koude Oorlog verdween - voor veel West- Duitsers was Oost-Duitsland een bedreiging. Heel opvallend is bijvoorbeeld dat de Koude Oorlog-retoriek van de jaren vijftig begin jaren negentig in West-Duitsland weer van stal werd gehaald. Dat zag je bij historici, politici, journalisten, maar bijvoorbeeld ook in musea. Oost-Duitse kunst werd weggehangen, met verwijzing naar het Derde Rijk. DDR-kunst werd als totalitair beschouwd. Nu zie je Oost-Duitse kunst langzaam weer terugkomen in tentoonstellingen en musea en wordt er gedifferentieerder naar gekeken. In 2009 was er bijvoorbeeld in Los Angeles een tentoonstelling: 14

16 Art of two Germanies, die ook later dat jaar ook naar Neurenberg en Berlijn kwam. Daar werden Oost- en West-Duitse kunst parallel getoond. Is Ostalgie een typisch Oost-Duits verschijnsel? Je ziet ook nostalgie naar het verleden van voor de val van het communisme bij andere Oost- Europese landen, maar dat heeft een andere vorm. De nostalgie van andere Oost-Europese landen is traditioneler, heeft niet dat ironische van de Oost-Duitsers. De DDR-geschiedenis is uniek: de staat werd na de val van de Muur integraal overgenomen door de BRD. Het is niet hun eigen land waarmee Oost-Duitsers in het reine moeten komen. Als je in Oost-Duitsland het heden afwijst, wijs je met je vinger naar West-Duitsland, omdat de DDR niet meer bestaat. Dat aspect speelt niet bij andere Oost-Europese landen. Blijft Ostalgie nog lang bestaan? Ik denk dat het van vorm verandert. Mensen worden ouder, hebben een andere realiteit dan in de jaren negentig, andere problemen, andere referentiekaders. Misschien dat Ostalgie verdwijnt, maar de discussie over hoe je de DDR moet interpreteren blijft. Bron: DUITSLAND INSTITUUT, De Lezing: Ostalgie, in: << geraadpleegd op 26/05/ Welke twee soorten van Ostalgie worden er in het fragment geduid? 1.2. Goodbye Lenin zorgde voor een opleving van de Ostalgie in de voormalige DDR. In de film zelf is er een scène die verwijst naar dit verschijnsel. Welke is dit? 2. Een kritiek is dat de film ostalgie zou verheerlijken. Toch zijn er genoeg scènes ingebouwd in de film die de tragiek van het dagelijkse leven in een rigide, ondemocratische en repressieve staat als de voormalige DDR evoceren. Welke verwijzingen kan je hiervan terugvinden in de film 15

17 3. De titel Goodbye Lenin is een verwijzing naar een scène in de film. Bekijk het filmfragment waarbij Christiane Kerner en Lenin oog in oog staan met elkaar (1:23:34 1:24:25). Wat is de symboliek achter deze scène en waarom wordt deze zo sterk belicht in de film? Bibliografie DEYGERE (R.) et alii. Historia 6. Kalmthout, Uitgeverij Pelckmans, 2009, 219 p. De Morgen-Filmcollectie: Wolfgang Becker. "Goodbye Lenin!" DUITSLAND INSTITUUT, De Lezing: Ostalgie, in: << geraadpleegd op 26/05/2020. IMBD, Good Bye Lenin (2003), in: << geraadpleegd op 25/05/2020. P. BRADSHAW, Good Bye, Lenin!, in: << artsfeatures.dvdreviews>>, geraadpleegd op 25/05/

18 Verbetersleutel filmtaak Historische filmanalyse Goodbye Lenin Historische context Zoek onderstaande gegevens op over de film Goodbye Lenin. Het is van belang dat je op de hoogte ben van de context van de film alvorens men een film kan gaan analyseren. Wees kritisch voor de websites die je gebruikt, raadpleeg Stapstenen van Bart Laureys (pagina 37, Kritisch omgaan met ICT) als je niet zeker bent over de betrouwbaarheid van een internetbron. Regisseur Wolfgang Becker Jaar 2003 Land Acteurs (Geef een opsomming van de belangrijkste acteurs en de rol die ze spelen in de film) Prijzen (Hoeveel en welke prijzen heeft deze film gewonnen vermeldt het jaartal) Duitsland Daniel Brühl als Alexander Katrin Sass als Christiane Kerner Tsjoelpan Khamatova als Lara Maria Simon als Ariane Kerner 21 prijzen, verdeeld over diverse categorieën AARP Movies for Grownups Awards 2005 Bambi Awards 2003 Bavarian Film Awards 2004 Berlin International Film Festival 2003 Bodil Awards 2003 Capri, Hollywood César Awards, France 2004 Danish Film Awards 2004 Directors Guild of Great Britain 2004 European Film Awards 2003 Flaiano Film Festival 2003 German Film Awards 2003 Golden Screen 2003 Goya Awards 2004 Guild of German Art House Cinemas 2003 Jupiter Award 2004 & 2018 London Critics Circle Film Awards 2004 Sant Jordi Awards 2004 Turia Awards 2004 US Comedy Arts Festival

19 Valladolid International Film Festival 2003 De film Goodbye Lenin speelt zich af ten tijde van de val van de Berlijnse Muur. Dit wordt die Wende genoemd. Hierbij stortte de Duitse Democratische Republiek (DDR) in en herenigde het land zich met Bondsrepubliek Duitsland (BDR). Vul onderstaande informatie verder aan. Baseer je hier op wat we in de les zagen en vul al dan niet aan met informatie die je vindt op het internet. Bipolair betekent in 2 polen. Hiermee bedoelt men dat er na WOII 2 grote machtsblokken ontstonden in de wereld, het kapitalistische en het communistische blok. Wat wordt er bedoeld met deze terminologie Het ontstaan van een bipolaire wereld: Het Ijzeren Gordijn Kapitalistisch blok: Het Kapitalistische blok slaat op het Westen en wordt gedomineerd en geleid door de VSA. Hiertoe behoorden landen zoals Frankrijk, Nederland, Groot-Britannië, enz. De benaming komt van het kernwoord kapitalisme: een economie waarin de grond en de bedrijven eigendom zijn van ondernemers die met hun bedrijf een zo groot mogelijke winst willen maken. Communistisch blok: Het Communistische blok slaat op het oosten en wordt gedomineerd en geleid door de SU. Hiertoe behoorden landen zoals Tsjechoslowakije, Joegoslavië, Roemenië, enz. De benaming komt van het kernwoord communisme: een politieke en economische leer die privéeigendom en een op winst gebaseerde economie wil vervangen door gemeenschappelijk eigendom van de productiemiddelen De DDR fungeerde als een satellietstaat voor de SU. Wat is een satellietstaat? En welke satellietstaten kende de USSR nog? De term wordt gebruikt om een land te omschrijven dat formeel onafhankelijk is, maar in feite gedomineerd wordt door een ander land. Hier wordt de DDR gedomineerd door de SU, in wiens invloedssfeer ze ligt. De DDR nam de bestuursvorm en maatschappelijke organisatie van de SU over en was er ook sterk afhankelijk van, dit op vlak van politiek, economisch en militair vlak. Polen, Tsjechoslawakije, Hongarije, Bulgarije en Roemenië. Vanwaar komt de naam Het Ijzeren Gordijn? De naam werd voor het eerst gebruikt door Winston Churchill (GB) in 1946 in diens Fultonspeech om de lijn tussen de twee werelden (communisme en kapitalisme) aan te duiden. 18

20 Na de Tweede Wereldoorlog wordt Duitsland bezet / gecontroleerd door de overwinnaars van de oorlog. Duid aan, schrap wat fout is, vul aan: West Duitsland Is communistisch / kapitalistisch Wordt bezet door: Groot-Brittannië, Frankrijk en VSA Oost Duitsland Is communistisch / kapitalistisch Wordt bezet door: Sovjet Unie Welke huidige staten werden onafhankelijk na de val van de Berlijnse Muur en de implosie van de SU? Verklaar volgende begrippen: Armenië, Azerbeidzjan, Wit-Rusland, Estland, Letland, Litouwen, Georgië, Kirgizië, Moldavië, Kazachstan, Turkmenistan, Tadzjikistan, Oekraïne, Oezbekistan Ostalgie: Heimwee naar en het verlangen naar het leven ten tijde van de DDR. Er is een terugkerend verlangen naar de bestaanszekerheid en gemeenschapszin in de DDR. Stasi: Het Ministerium für Staatssicherheit (vertaald: Ministerie voor Staatsveiligheid), gewoonlijk afgekort tot Stasi of MfS, was de binnenlandse veiligheidsdienst en inlichtingendienst in de Duitse Democratische Republiek (DDR). Taak van de Stasi is mensen te bespioneren, geheime informatie te bemachtigen en de volksvijanden van de staat te ontmaskeren. De Stasi had enorme invloed op bijna ieder aspect van het dagelijks leven in de DDR. De impact van Schabowski s woorden ab sofort zijn niet te onderschatten. Verklaar de invloed van deze woorden op de val van de Berlijnse Muur. SED: De Sozialistische Enehitspartei Deutschlands (Socialistische Eenheidspartij van Duitsland) was de regerende communistische partij in de voormalige Duitse Democratische Republiek van 1949 tot De partij had de absolute macht in de 40 jaar dat de DDR bestond en duldde geen tegenstand of oppositie. Op 9 november hield Schabowski een persconferentie die vrij rommelig verliep. Hij maakte bekend dat de regering had besloten DDR-burgers toe te staan om vrij te reizen. Dit besluit zou de volgende ochtend van kracht worden maar Schabowski maakte de fout door te melden dat het ab sofort onmiddellijk zou ingaan. Direct na de uitzending gingen duizenden in Berlijn naar de Muur. De regering was echter vergeten om de grenswachten te instrueren over de nieuwe wet. Toen de mensenmassa's bij de grens te groot werden, besloten enkele officieren op eigen gezag de grens te openen. Zonder geweld viel zo de Muur, hét symbool van de communistische onderdrukking. 19

21 Analyse van de filmische laag Bij de analyse van de filmische laag ligt de focus op hoe het verleden wordt uitgebeeld. Hierbij kijkt men voornamelijk naar het decor, de kostuums, gebruiksvoorwerpen, camerastandpunten, muziek, montage, intertekstualiteit, enz. Je hebt hierbij aandacht voor de manier hoe alles in beeld wordt gebracht en je stelt jezelf de vraag waarom dit zo in beeld wordt gebracht. Bij de analyse van de filmische laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Zijn er zaken m.b.t. de filmische laag die jou opvallen? Wat zou de bedoeling van de maker hier telkens bij geweest zijn? In hoeverre beïnvloeden deze filmische technieken jouw interpretatie van het verbeelde verleden? 1. Bekijk de begingeneriek van de film (00:55 02:28). (1) Welk soort beeldovergang gebruikt men hier en waarom? (2) Er wordt sterk de nadruk gelegd op 1 bepaalde filmische code welke is dit en waarom wordt deze zoveel gebruikt? (3) Welke figuren, gebouwen en personen kan je onderscheiden. Waarom werd er voor deze beelden gekozen? 1: Men maakt hier gebruik van de dissolve of overvloeier als beeldovergang. De regisseur gebruikt dit om een dromerig en romantisch beeld te scheppen van het leven in de DDR. Een verwijzing naar de progpaganda die in de communistische staten werd gebruikt en waarbij ze hun eigen land en levensstijl als perfect naar voren droegen en de burgers ervan wilden overtuigen dat ze in een socialistische heilstaat leefden. 2: Men speelt hier sterk in op de kleur rood: de kleur van het socialisme en het communisme. Dit is een verwijzing hiernaar. 3: We herkennen de televisietoren in Oost-Berlijn, de typische communistische Trabant-auto s, de Alexanderplatz en andere belangrijke gebouwen in Oost-Berlijn, het portret van Lenin, het logo van de socialistische partij en postzegels met kosmonauten uit de DDR. Bij de titelweergave verschijnt het borstbeeld van Lenin een verwijzing naar de titel van de film. Het is de bedoeling dat we aan de hand van deze begingeneriek direct in de sfeer van Oost-Duitsland gezogen worden en dat de kijker zo vanaf het eerste begin een goed historisch beeld krijgt van hoe Oost-Berlijn er 20

22 vlak voor de Val van de Muur uit zag. 2. Bekijk het fragment Alex Kerner een overzicht geeft van alles wat er verandert tijdens dat zijn moeder in coma ligt. (7:38 21:10) 2.1. Er is met veel zorg aandacht besteed aan het decor. Wat zijn de belangrijkste kenmerken die in het oog schieten? En waarom valt jou dit op? Vlaggen van de DDR Duitse vlag met hamer en sikkel op, een banier met de hoofden van Lenin en Marx op, de huizenblokken die typisch communistisch ogen, de inrichting van de appartementen, het paspoort van Alex, het uniform van de douaniers bij de grensovergang Welk geluid is er kenmerkend voor het aaneenkoppelen van de scènes in de film? Men maakt gebruik van een off-screen geluid, daarbij treedt Alex op als een voice-over voor wat hij zelf meemaakt tijdens de 8 maanden periode dat zijn moeder in coma ligt en de Wende zich voltrekt. Dit creëert een meta-beeld ten opzichte van wat we zien. Als commentaarstem geeft Alex meer duiding bij de aaneenschakeling van beelden en historische gebeurtenissen die we zien om meer duiding en ondersteuning te bieden aan de (onwetende) kijker. Dit geeft extra betekenis aan het beeld Welke filmische codes herken je en op welke manier zijn ze ingevoegd in de beeldfragmenten. De kleur rood is allomtegenwoordig : dit vertegenwoordigt de kleur van het communisme. Dit zie je in de kamer van Alex, de jurk die de moeder aan het strijken is, het licht zelf in de keuken heeft een rode schijn De intertekstualiteit is duidelijk zichtbaar aanwezig. Op welke manier kan men dit in het filmfragment zien? Wat was de bedoeling van de regisseur hiervoor? Tijdens de film zijn er heel wat werkelijke journaalprogramma s op de televisie te zien die werkelijk in die tijd gefilmd zijn: de regisseur gebruikt hier dus authentiek historisch beeldmateriaal. De voorbeelden die we in Goodbye Lenin kunnen zijn zijn: Beeldmateriaal viering 40 jaar DDR (7 oktober 1989) Beeldmateriaal aftreden Erich Honecker (18 oktober 1989) Krantenkoppen berichten over de val van de Berlijnse Muur (9 november 1989) Verkiezingsoverwinning Helmut Kohl (2 december 1989) 3. Alex gaat naarstig op zoek naar productverpakkingen van Oost-Duitse goederen om zijn moeder in de waan te laten dat niets veranderd is. En alhoewel er met zorg is gekeken naar het decor, is er een historisch foutje in de film geslopen. Welke fout is dit? Bekijk hiervoor het fragment 41: De verpakking van de Pepsi-cola is versierd met het moderne logo, niet met het logo van begin jaren Het belang van de mis-en-scène mag met niet onderschatten. Wat is het belang van deze techniek in het aangegeven fragment (20:55 21:10). Wat zie je en welke symboliek probeert de regisseur hiermee over te brengen? 21

23 We zien een wapperende rode vlag gevolgd door een wissel van de wacht. Dit kan de overdracht van de macht van de DDR aan de het eengemaakte Duitsland symboliseren. Dit verder versterkt door het voorbijrijden van een auto en twee vrachtwagens die het logo van Coca Cola op zich dragen terwijl Alex als voice-over bij deze scene zegt: Moeder sliep door de zegetocht van het kapitalisme. Deze scene beeldt als het ware de insijpeling van de Westerse cultuur in Oost Duitsland uit. Analyse van de narratieve laag Om te slagen als film dienen historische speelfilms in de eerste plaats te voldoen aan hun eigen wetten. Acteerprestaties, setting, verhaallijn en dialogen bepalen immers in grote mate de geloofwaardigheid van de prent en bij uitbreiding - de mogelijkheid tot inleving. Men spreekt in dit verband over de suspension of disbelief, een moeilijk te vertalen term die verwijst naar de bereidheid van het publiek om de (verleden) werkelijkheid - zoals die wordt geschetst in de film te aanvaarden en zich te laten meevoeren door het filmverhaal. Hierbij wordt er voornamelijk de nadruk gelegd op het toonbare/zichtbare, structuur, personages, romantisering, emotionalisering, personalisering, dramatisering, oorzaak gevolg. Dit is van belang om de kijker zich te laten inleven in het verhaal. Bij de analyse van de narratieve laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Welke onderwerpen en thema s worden behandeld? Welke narratieve technieken worden aangewend? In hoeverre beïnvloeden deze technieken jouw interpretatie van de vertelde geschiedenis? 1. Wat voor verhaal wil Goodbye Lenin brengen. Krijgen we dankzij het volgen van de hoofdrolspelers een historisch correct inzicht in het leven ten tijde van de DDR? Goodbye Lenin wil het verhaal brengen van hoe een normale familie de Wende meemaakte. Dit gezien door de ogen van een doorsnee gezin. Het verhaalt de politieke omwenteling en de ingrijpende verandering die de Wende met zich meebracht voor de Oost-Duitse samenleving. De hoop en de tegenslag die dit met zich mee bracht. Hoewel de negatieve aspecten van de DDR in de film worden belicht, is het toch zo dat de kijker een eerder positief beeld meekrijgt van het leven ten tijde van de DDR en dat er meer problemen kwamen nar de eenmaking (armoede, werkloosheid). Toch dient men met een kritische blik naar deze film te kijken en beseffen dat dit verhaal niet de volledige waarheid vertelt. Het was dan ook de bedoeling van de regisseur Becker om van deze film geen loodzwaar politiek pamflet te maken. 2. De narratieve laag richt zich op de representatie van het verleden in een filmverhaal. Hierbij maakt men gebruik van het verhaal van één of meerdere individuen, welke symbool kunnen staan voor bepaalde groepen. Welke individuen in deze film representeren bepaalde groepen en hoe verhouden deze zich tegenover elkaar? 22

24 In de film kunnen we de moeder aanschouwen als het ideaal van de socialistische staat. Ze zet zich sterk in voor de DDR en belichaamt de staat en partij waarvoor zij bedankt wordt met een onderscheiding. Alex daarentegen gaat ongewild de DDR gaan representeren. In zijn goeddoen naar het in stand houden van de waan van de DDR, doet hij beroep op technieken die de communistische staten gebruikten tegen hun eigen burgers: Media manipuleren, mensen rollen laten aannemen in ruil voor geld, loyaliteit eisen van de mensen rondom hem om de schijn hoog te houden hij wordt als het ware het communistische regime, welke hijzelf zo sterk bekritiseerd in het begin van de film. 3. Op welke manier probeert de regisseur jou als kijker te laten inleven in de film? Heeft dit gevolgen voor de manier hoe jij deze film bekijkt? De film zet sterk in op het verhaal van verschillende individuen die telkens een andere groep representeren. Door een duidelijk begin, midden en einde te capteren in de film blijft de kijker geboeid en is er hierdoor ook aandacht gegeven aan de spanningsboog, waarbij er gebruik wordt gemaakt van flashbacks om de familiale situatie van de familie Kerner beter te duiden ten tijde van de Wende. De film gaat sterk inzetten op de band die er heerst in een familie waarin Alex er alles aan probeert te doen om zijn moeder in de waan te laten dat ze nog steeds leven in een onafhankelijke DDR. Hierdoor kan men meeleven met het personage in die zin dat ook hij alles zou willen doen voor zijn eigen familie, koste wat kost. Hierdoor kan je jou dus gaan identificeren met het hoofdpersonage Alex. Door de invoer van intertekstualiteit met behulp van historisch beeldmateriaal voel je als het ware alsof je de Wende werkelijk aan het meemaken bent. De lessen geschiedenis over het einde van de twee Duitslanden voelt plots tastbaar en reëel aan. 4. Historische films zijn (deels) gebaseerd op historische bronnen. Lees onderstaande tekst en koppel dit aan een filmfragment die dit vertegenwoordigt in de film. De partij regelde alles. Er was trouwens maar één partij. Best was je lid van die partij. Anders kreeg je problemen. We probeerden vooral niet op te vallen. Zeker niet voor de Stasi. Die wist alles van iedereen. Ze liet de mensen elkaar bespioneren en verraden. De Stasi-agenten waren overal en luisterden alles af. Zelf in je eigen gezin of bij je eigen vrienden was je niet veilig. (Bron: Historia 6, 2009, p. 26) De Stasi was de inlichtingendienst van de DDR. Ze hielden toezicht op de burger om ervoor te zorgen dat ze steeds in de pas lieten en voerden hiervoor een waar schrikbewind uit. Ze werden dan ook algemeen gehaat door de inwoners van de DDR. Hun woede wordt vertoond in de scene waarin het Stasi hoofdkantoor wordt bestormd, papieren door de ruiten naar buiten worden gegooid en de bevolking Stasi buiten scandeert. 5. Verschillende aspecten van het leven in de DDR en het begin van het eengemaakte Duitsland komen tijdens de film naar boven. Geef een voorbeeld die je vindt in de film van volgend aspect: 23

25 -Economisch aspect: -De munt van de DDR is maar de helft waard als de munt van de BDR. -Na de hereniging hebben de inwoners van Oost-Duitsland plots toegang tot de kapitalistische markt van de BDR: Ikea, BMW, Burger King, Kebab, Cocal Cola, Becks Bier, -De familie Kerner moet drie jaar wachten alvorens ze een Trabant (auto) kregen. -Er kwam een hoge werkloosheid na de eenmaking bij de oost-duitsers -Dokters verhuisden van Oost naar West-Duitsland omdat ze daar een hoger loon en een betere levensstandaard konden vinden. -Politiek aspect: -De DDR was een eenpartijstaat. Pas na de eenmaking konden de inwoners van de DDR voor het eerst stemmen. -Het aftreden van Erich Honecker -De val van de Berlijnse Muur -Sociaal aspect: -Veel Oost-Duitsers werden na de eenmaking geconfronteerd met werkloosheid en armoede waarbij sommigen hun toevlucht zochten in alcohol (leraar) -Cultureel aspect: -De opkomst van de Punk scene in Berlijn en de vrije toegang tot feestjes waar de jongeren van de DDR voor het eerst naartoe konden gaan. -De Amerikanisering van het straatbeeld door de opkomst van diverse vormen van reclame voor Coca Cola. 24

26 Analyse van de symbolische laag In deze les hebben we aandacht voor de dieperliggende maatschappelijke of ideologische betekenissen achter historische filmverhalen. Via een analyse van de symbolische laag onderzoeken we welke specifieke waarden, normen en mentaliteiten in historische films zitten vervat en hoe deze worden gereflecteerd. Daarbij hebben we oog voor mechanismen zoals stereotypering, actualisering, mentaliteiten, tijdsgeest, enz. Bij de analyse van de symbolische laag hou je best volgende vragen in het achterhoofd: Zijn de waarden en normen in de film historisch of actueel? o Oog voor productiecontext (samenleving, productiehuis, filmmaker) o Oog voor het receptiedebat: Ophef? Actueel thema? In hoeverre hebben de verbeelde waarden en normen invloed op jouw interpretatie/beeld van het getoonde verleden? 1. Lees volgend artikel. Hou de bredere maatschappelijke betekenis van de film in het achterhoofd. Beantwoord hierna de onderstaande vragen. De Lezing: Ostalgie Cultuurhistoricus Segal over Oost-Duits verlangen naar de DDR Achtergrond - 7 november 2012 Toen de Muur viel, vielen Oost- en West-Duitsers elkaar juichend in de armen. Binnen een jaar was de eenwording een feit. Maar daarna deed een nieuw verschijnsel zijn intrede: Ostalgie. Vrijdag, op de 23e verjaardag van de val van de Muur, spreekt cultuurhistoricus Joes Segal in Nijmegen over dit verlangen van Oost-Duitse burgers naar bepaalde aspecten van de DDR. Oost-Duitsers waren niet trots op de DDR, maar wel op hun leven in de DDR. Waar gaat uw lezing over? Segal: Over de vraag waarom op de DDR, een staat die verantwoordelijk was voor zoveel onrecht, toch zoveel nostalgische gevoelens worden geprojecteerd. En waarom was dat? Ja, daarvoor moet je eigenlijk twee verschillende vormen van Ostalgie onderscheiden. De eerste 25

27 heeft te maken met de verschillen in het dagelijks leven van Oost-Duitsers in de DDR en in de BRD, dus voor en na de eenwording in Oost-Duitsers hadden bijvoorbeeld moeite met de ellebogenmentaliteit van West-Duitsers, ze moesten wennen aan de werkloosheid, er was minder sociale zekerheid - neem de kinderopvang, die in de DDR vanzelfsprekend was. Ook vonden ze dat West-Duitsers materialistischer waren - ze misten het solidariteitsgevoel dat ze van de DDR kenden. De andere vorm van Ostalgie is meer de humor en de ironie waarmee Oost-Duitsers na de val van de Muur naar de DDR keken. Dat was mede een reactie op het verschil tussen de herinneringen die mensen zelf hadden aan hun DDR-verleden en hoe er officieel over de Oost-Duitse staat werd gesproken. Monumenten, straatnamen, kunst: het moest na de eenwording allemaal weg. Vooral West-Duitse politici en journalisten spraken over de DDR als onrechtstaat, waar slechts een paar dissidenten waren geweest. De suggestie werd gewekt dat Oost-Duitsers die geen verzet tegen het regime hadden gepleegd onderdeel waren geweest van de totalitaire staat. Dat was een veel te eenzijdige kijk voor Oost-Duitsers. Zij hadden een eigen zingeving voor hun leven in de DDR, ook degenen die niet in verzet waren gegaan. Zij waren niet trots op de DDR, maar wel op hun leven in de DDR. Deze humor-ostalgie was een combinatie van speels verlangen naar het dagelijks leven in de DDR en de spot die ook onderdeel van het leven in de DDR was. Speelt Ostalgie nog steeds? Dr. Joes Segal is als cultuurhistoricus verbonden aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek richt zich op Duitse kunst- en cultuurgeschiedenis, de cultuur van de Koude Oorlog en op visuele cultuur. Hij is adviseur van het Wende Museum and Archive of the Cold War, Los Angeles, en redacteur van het International Journal for History, Culture and Modernity. Segal spreekt op 9 november in het Nijmeegse debatcentrum Lux over Ostalgie >> Het hoogtepunt ervan was in de jaren negentig. Toen begon ook de discussie over de DDR als onrechtstaat. Die discussie laait nog steeds regelmatig op, bijvoorveeld rond de herdenking van de 20e verjaardag van de val van de Muur in Der Spiegel hield in 2009 een enquete waaruit bleek dat 57 procent van de Oost-Duitsers de DDR positief beoordeelde en vond dat de staat meer goede dan slechte kanten had. Een deel van hen vond het leven in de DDR beter dan in de BRD. Maar ik denk dat de Ostalgie wel over zijn hoogtepunt heen is. Door de afstand in de tijd, en doordat de mensen voor wie de Wende een breuk in hun leven vormde, steeds ouder worden. In een aantal Oost-Duitse deelstaten gaat het economisch goed, dat speelt ook een rol. Je zag een opleving van Ostalgie toen de film 'GoodBye Lenin' uitkwam (in 2003, een feelgoodmovie waarin met humor over het leven in de DDR werd verteld - red.) Toen kwam er weer discussie, voornamelijk gevoerd door West-Duitsers, dat het geen pas gaf om nietveroordelend over de DDR te spreken. De Junge Union, de jongerenafdeling van de CDU/CSU, voerde bijvoorbeeld de actie: Ostalgie - nein danke. Oost-Duitsers stoorden zich juist weer aan die oordelen van West-Duitsers, die er zelf niet bij waren geweest. Heeft Ostalgie een functie gehad in de integratie tussen Oost- en West-Duitsers? Ostalgie was voor Oost-Duitsers een manier om ruimte te creëren voor hun eigen beleving van hun verleden. Het was hun breekijzer in de BRD, waar geen ruimte was om openlijk over het verleden te discussiëren. Waarom was die ruimte er niet? Voor veel West-Duitsers was het moeilijk te accepteren dat de BRD zoals ze die kenden er door de eenwording niet meer was. Zij voelden Westalgie: de BRD was veel groter geworden, kreeg nieuwe problemen, het oude vijandbeeld van de Koude Oorlog verdween - voor veel West- Duitsers was Oost-Duitsland een bedreiging. Heel opvallend is bijvoorbeeld dat de Koude Oorlog-retoriek van de jaren vijftig begin jaren 26

28 negentig in West-Duitsland weer van stal werd gehaald. Dat zag je bij historici, politici, journalisten, maar bijvoorbeeld ook in musea. Oost-Duitse kunst werd weggehangen, met verwijzing naar het Derde Rijk. DDR-kunst werd als totalitair beschouwd. Nu zie je Oost-Duitse kunst langzaam weer terugkomen in tentoonstellingen en musea en wordt er gedifferentieerder naar gekeken. In 2009 was er bijvoorbeeld in Los Angeles een tentoonstelling: Art of two Germanies, die ook later dat jaar ook naar Neurenberg en Berlijn kwam. Daar werden Oost- en West-Duitse kunst parallel getoond. Is Ostalgie een typisch Oost-Duits verschijnsel? Je ziet ook nostalgie naar het verleden van voor de val van het communisme bij andere Oost- Europese landen, maar dat heeft een andere vorm. De nostalgie van andere Oost-Europese landen is traditioneler, heeft niet dat ironische van de Oost-Duitsers. De DDR-geschiedenis is uniek: de staat werd na de val van de Muur integraal overgenomen door de BRD. Het is niet hun eigen land waarmee Oost-Duitsers in het reine moeten komen. Als je in Oost-Duitsland het heden afwijst, wijs je met je vinger naar West-Duitsland, omdat de DDR niet meer bestaat. Dat aspect speelt niet bij andere Oost-Europese landen. Blijft Ostalgie nog lang bestaan? Ik denk dat het van vorm verandert. Mensen worden ouder, hebben een andere realiteit dan in de jaren negentig, andere problemen, andere referentiekaders. Misschien dat Ostalgie verdwijnt, maar de discussie over hoe je de DDR moet interpreteren blijft. Bron: DUITSLAND INSTITUUT, De Lezing: Ostalgie, in: << geraadpleegd op 26/05/ Welke twee soorten van Ostalgie worden er in het fragment geduid? De eerste heeft te maken met de verschillen in het dagelijks leven van Oost-Duitsers in de DDR en in de BRD, dus voor en na de eenwording in Oost-Duitsers hadden bijvoorbeeld moeite met de ellebogenmentaliteit van West-Duitsers, ze moesten wennen aan de werkloosheid, er was minder sociale zekerheid - neem de kinderopvang, die in de DDR vanzelfsprekend was. Ook vonden ze dat West-Duitsers materialistischer waren - ze misten het solidariteitsgevoel dat ze van de DDR kenden. De andere vorm van Ostalgie is meer de humor en de ironie waarmee Oost-Duitsers na de val van de Muur naar de DDR keken. Dat was mede een reactie op het verschil tussen de herinneringen die mensen zelf hadden aan hun DDR-verleden en hoe er officieel over de Oost-Duitse staat werd gesproken. Monumenten, straatnamen, kunst: het moest na de eenwording allemaal weg. Vooral West-Duitse politici en journalisten spraken over de DDR als onrechtstaat, waar slechts een paar dissidenten waren geweest. De suggestie werd gewekt dat Oost-Duitsers die geen verzet tegen het regime hadden gepleegd onderdeel waren geweest van de totalitaire staat. Dat was een veel te eenzijdige kijk voor Oost-Duitsers. Zij hadden een eigen zingeving voor hun leven in de DDR, ook degenen die niet in verzet waren gegaan. Zij waren niet trots op de DDR, maar wel op hun leven in de DDR. Deze humor-ostalgie was een combinatie van speels verlangen naar het dagelijks leven in de DDR en de spot die ook onderdeel van het leven in de DDR was Goodbye Lenin zorgde voor een opleving van de Ostalgie in de voormalige DDR. In de film zelf is er een scène die verwijst naar dit verschijnsel. Welke is dit? 27