Innovatiecontracten en Human Capital Roadmap BioBased Economy Zuidwest-Nederland

Transcriptie

1 Innovatiecontracten en Human Capital Roadmap BioBased Economy Zuidwest-Nederland Middelburg/ s Hertogenbosch, december 2011

2 Inhoud Blz. 1 Brief namens Lobbygroep Zuidwest 1 2 Biobased economy - de verbindende schakel tussen de Topsector Chemie en Topsector Agro & Food 3 3 Projectfiches Topsector Chemie 11 A Biobased fertilizers 12 B Pilotplant bio-ethanol 14 C Versnellen bioraffinage zeewier/algen 16 D COCI Green Chemistry Campus met werkprogramma Groene bouwstenen 18 E Centre of Expertise Biobased economy 20 4 Projectfiches Topsector Agro & Food 22 A Groene grondstoffen 23 B Eiwittransitie 28 C Duurzame productieprocessen 35 D Centre of Expertise Biobased economy 38 5 Innovatiecontract-ontwikkeling in praktijk 40

3 1 Brief namens Lobbygroep Zuidwest Geachte Heer/Mevrouw, Hierbij zenden wij u namens de regio Zuidwest-Nederland een aantal interessante projecten en programma s toe die wij in 2011 hebben ontwikkeld in het kader van Agro meets Chemistry. Gezien de titel van ons Businessplan voor de Biobased Economy in Zuidwest- Nederland is het ook vanzelfsprekend om onze plannen in te brengen in de Topsectoren Chemie en Agro & Food. In ons Businessplan hanteren we vier basisfilosofieën die nauw aansluiten bij de Nota Bedrijvenbeleid van het Rijk: Allereerst werken we intensief samen in de driehoek bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden. In de bijgevoegde projecten en programma s ziet u ook steeds alle drie partijen terugkeren, waarbij vragen uit het bedrijfsleven centraal staan. Ten tweede hebben we van onze zwakte, namelijk de afwezigheid van grote research instituten, onze kracht gemaakt. Bij de projecten die we geformuleerd hebben, worden kennisinstellingen uit Nederland en Vlaanderen betrokken, zoals de WUR, TU Delft, TNO, Universiteit Gent, TU Eindhoven, Avans Hogeschool etc. Ten derde is een brede beweging in het bedrijfsleven ontstaan, waarin zowel multinationals als MKB-bedrijven participeren. Zowel grote bedrijven als MKB-bedrijven zijn met concrete innovaties aan de slag gaan. Ten vierde werken we integraal en dat houdt in dat naast kennisvalorisatie en innovatie er nadrukkelijk ook aandacht is voor onderwijs en opleidingen, het concentreren van investeringen op toplocaties, voor internationalisering en promotie en acquisitie en voor de financiering van jonge of kleine bedrijven. De ambitie van Zuidwest is om door te groeien naar een Europese biobased topregio van formaat, waarbij de bestaande sterke en diverse basis (chemie en landbouw) verder wordt verduurzaamd. Vanuit de Agenda Agro meets Chemistry zijn nu al acht projecten uitvoeringsgereed waarin bedrijven en kennisinstellingen aan de slag gaan. Daarnaast wordt continue gewerkt aan het genereren van nieuwe ideeën. Een concreet voorbeeld hiervan is dat op initiatief van bedrijven uit Zuidwest-Nederland begin 2012, in samenwerking met Wageningen UR, workshops worden georganiseerd waarin elf concrete projectideeën verder worden uitgewerkt. Wij hopen met de bijgevoegde projecten een concrete en krachtige invulling te kunnen geven aan de agenda (en de innovatiecontracten) van de Topteams Chemie en Agro & Food. Agro meets Chemistry 1

4 Het is ons dan ook een genoegen om namens alle partners van de Lobbygroep Zuidwest- Nederland deze input aan te mogen bieden. Uiteraard zijn wij bereid onze projecten nader toe te lichten. Wij wachten een verzoek van uw kant daarvoor belangstellend af. U kunt daarvoor contact opnemen met onze programma manager Paul Bleumink ( , paulbleumink@impulszeeland.nl) Met vriendelijke groet, Ben de Reu Gedeputeerde Provincie Zeeland Bert Pauli Gedeputeerde Provincie Noord-Brabant Albert Markusse Cosun/Suikerunie Theo van den Abeele Cargill Willem Sederel Sabic Paul Rüpp Avans Hogeschool Jos van Damme Yara Gerard van Harten Dow Peter van Dongen Hogeschool Zeeland Joos van Hees ZLTO Agro meets Chemistry 2

5 2 Biobased economy - de verbindende schakel tussen de Topsector Chemie en Topsector Agro & Food Zuidwest-Nederland, ook wel de Zuidwest Delta genoemd, timmert flink aan de weg als het gaat om biobased economy. In de Provincie Zeeland en in de regio West-Brabant is veel energie gestoken in de verduurzaming van de economie, met een accent op de procesindustrie en de agrosector. In nauwe samenwerking met Vlaanderen wordt rond biobased economy gezamenlijk opgetrokken. De biobased economy, een economie waarin voor de energievoorziening en de productie van halffabricaten/eindproducten gebruik wordt gemaakt van bioraffinage, plantaardige grondstoffen (biomassa) en/of van hergebruik van reststoffen/reststromen, is in opkomst, met Zuidwest-Nederland als koploper in Europa. Nergens zijn al zoveel verbindingen gelegd tussen de agrarische (en aquatische) sector en de chemie. De ambitie van Zuidwest is om door te groeien naar een Europese biobased topregio van formaat, waarbij de bestaande sterke en diverse basis (chemie en landbouw) verder wordt verduurzaamd, er niet alleen aandacht is voor grote bedrijven maar ook voor het (innovatieve) MKB. Tal van succesvolle samenwerkingsverbanden en innovatieve projecten komen hier in rap tempo tot stand. De kracht van Zuidwest- Nederland komt tot uiting in het kleurrijke palet van ruim 120 nu al lopende initiatieven en projecten met een investeringswaarde van 400 miljoen euro. Daarmee is de regio al volop bezig met projecten die een duidelijk toepassingsgericht karakter kennen. Bedrijven trekken de kar, van kleine innovatieve MKB bedrijven tot krachtige multinationals. De regio Zuidwest-Nederland wil deze ingeslagen weg geïntensiveerd voortzetten. Dat is de reden dat de regio Zuidwest-Nederland met deze notitie een beroep doet op de Innovatiecontracten en Human Capital Roadmap. Een belangrijke randvoorwaarde voor het succes van de Innovatiecontracten en de Human Capital Roadmap is de samenwerking tussen overheden, onderzoek/onderwijs en het bedrijfsleven. Het is in dat opzicht van groot belang dat alle partijen in de regio Zuidwest eerder dit jaar die samenwerking middels de Agenda Biobased Economy Zuidwest-Nederland: Agro meets chemistry hebben ondertekend. Agro meets Chemistry 3

6 Deze Agenda beschrijft in hoofdlijnen de kracht van de regio Zuidwest-Nederland, de ambitie voor de komende 10 jaar en het voornemen om in enkele maanden toe te werken naar een gezamenlijk investeringsplan, met businesscases voor projecten, en waarbij de (extra) uitvoeringskracht een stevige basis vormt voor de regionale samenwerking in de toekomst. In Zuidwest-Nederland wordt nadrukkelijk aandacht besteed aan zowel groene grondstoffen, procesintensificatie als hergebruik van reststoffen en reststromen (biomassa). Deze ketenaanpak van input throughput output wordt ook benoemd in het rapport van de VNCI (zie figuur 1). Zuidwest-Nederland pakt de uitdaging om productie van deze zgn. groene bouwstenen en eindproducten ook economisch haalbaar te maken met beide handen aan. Veel bedrijven hebben elkaar al gevonden! Figuur 2.1 Biobased in de keten Input Throughput Output Granen, droge teelt (suikerbiet, aardappelen, koolzaad, grassen) Bioraffinage (scheiden waardevolle onderdelen plant) Chemische bouwstenen 1 Performance materialen 2 Performance chemicaliën 3 Coatings Warmte/ Kracht Natte teelt (zoutwaterlandbouw, micro-algen, zeewier) Fermentatie (processen met levende organismen en enzymen) Elektriciteit Bijproducten: 1 Bijproducten tijdens oogst 2 Bijproducten tijdens bewerking 3 Bijproducten na gebruik Thermochemisch (vergassing, pyrolyse, verbranding, katalyse) Syngas Biobrandstoffen Bron: Berenschot / VNCI / Agentschap.nl, maart 2011 De regio Zuidwest is continue op zoek gaat naar nieuwe producten en markten op het snijvlak van de procesindustrie en de agrosector (nieuwe PMC s). In de eerdergenoemde Agenda zijn partijen in de regio Zuidwest overeen gekomen dat om uit te kunnen groeien tot een topregio in Europa op het gebied van biobased economy de focus ligt op het hart van de zgn. verwaardingspiramide van de Agro meets Chemistry 4

7 biobased economy. Hierin is de ontwikkeling van biobased grondstoffen (uit onder meer (agro)reststromen) en producten voor chemie en food en feed centraal gepositioneerd, waarbij optimale waardecreatie op basis van cascadering wordt nagestreefd. Figuur 2.2 Verwaardingspiramide Hoog Gezondheid en lifestyle Laag Hoog Voeding Chemie Biobrandstoffen, (Energie) energie en warmte Volume Hoogwaardige bioproducten Laag Laag Hoog Bron: Rein, 2008 Omdat met projecten wordt aangesloten op ontwikkelingen in grote en kleine bedrijven, is het ook logisch dat de bedrijven minimaal 60% van die investeringen gaan opbrengen. De bijdragen van overheden en van kennisinstellingen zijn dan ook vooral gelegen in het faciliteren en stimuleren van de ontwikkeling en testen van nieuwe processen en producten, het informeren en betrekken van meer bedrijven bij biobased programma s en/of het afronden van investeringen in noodzakelijke gebiedsontwikkelingen. Daarmee gaat het niet alleen om kwantiteit in de zin van aantal arbeidsplaatsen maar zeker ook om het zoeken van de juiste kwalitatieve verbindingen via kennis en onderwijs. In Zuidwest-Nederland is de afgelopen weken hard gewerkt aan het opstellen aan de invulling van de Innovatiecontracten en het Human Capital Roadmap. Dit heeft geresulteerd in een zevental Innovatiecontracten en een Human Capital Roadmap project waarbij Agro meets Chemistry 5

8 biobased economy de verbindende factor is. Ook in de komende weken werken wij aan de verdere uitwerking van de Innovatieprojecten. Een belangrijke mijlpaal is de vergadering van de Lobbygroep op 24 november waar de financiering in combinatie met PPS constructie en de beoogde resultaten nader wordt uitgewerkt. A Topsector Chemie Innovatiecontracten Naam Insteek Innovatieproject 2012 Totale investering 1 Biobased fertilizers Verkenning routes die kunnen worden benut om de productie miljoen euro De kunstmestproductie van Yara is momenteel volledig gebaseerd op aardgas. Een belangrijke strategische discussie voor Yara is de vraag waar men in de toekomst waterstof voor de productie van ammoniak vandaan zal halen. Om deze vraag te beantwoorden zal een onderzoeksproject worden gestart waarin onderzocht zal worden welke stappen gezet kunnen worden richting een groenere kunstmestproductie. Het toepassen van groen gas afkomstig van biovergistingsinstallaties in de regio is daarbij een kansrijke eerste stap. van kunstmest te vergroenen. Mogelijke opties om reststromen van Yara (o.a. water, warmte en CO2) in regionale kringlopen te benutten. Demonstratieprojecten voor de productie van biobased fertilizers, inclusief de realisatie van de daarvoor benodigde regionale reststroomkoppelingen. Researchfaciliteiten m.b.t. productie biobased fertilizers bij Yara-Sluiskil. 2 Pilotplant bioethanol Dow Terneuzen, de grootste vestiging van Dow Chemical buiten de VS, gaat de mogelijkheden onderzoeken om ethyleen te produceren vanuit andere, meer duurzame bronnen. Momenteel wordt ethyleen geproduceerd door het kraken van nafta. Een duurzame en technisch bewezen route om ethyleen te produceren, gebruikt bioethanol als grondstof (vergroening productieproces). Business case verkenning productie ethyleen op basis van bio-ethanol. Realisatie pilotplant bio-ethyleen indien business case verkenning positief is. Kosten 100% Dow miljoen euro Agro meets Chemistry 6

9 3 Versnellen bioraffinage zeewier/algen Zeewier bevat allerlei interessante inhoudsstoffen. PM Volgens berekeningen is het mogelijk om met de productie van eiwitten een renderende zeewierteelt te kunnen ontwikkelen. Door het cascadesysteem, het benutten van de andere inhoudsstoffen, zou de businesscase nog interessanter kunnen worden. PM 4 Groene bouwstenen Het ontwikkelen van groene bouwstenen voor hoogwaardige materialen en chemicaliën: Performance materialen (groene poly ehtyleen, poly carbonaat, TPA). Binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen bio-etheen, bio-phenol en xylene. De basis is koolhydraten of eiwitten uit agro-rest stromen. Performance coatings en resins (groene poly ester, poly urethane). Binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen poly-olen, DMPA, acryl zuur en levuline zuur. De basis is koolhydraten of eitwitten uit agroreststromen. Performance chemicals (vlam vertragers, UV stabilisers, release agents, anti- oxidanten). Binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen of elementen zoals b.v. fosfor als toepassing in brandvertragers e.d.. De basis is de eerste fractie uit de raffinage stap om mineralen terug te winnen of vanuit koolhydraten of eiwitten. Infrastructuur Fase 1 ( ) circa 4 mln euro (hier aan gekoppeld biobased investment fund 10 mln euro) voor proof of concept. De Green Chemistry Campus wordt gerealiseerd binnen de bestaande infrastructuur en huisvesting van Sabic en bestaat uit: Campus Innovation Center (ontmoetingsplek voor open innovatie), Labs (analytisch, fysisch chemisch) en 2 technicums. Werkprogramma Performance materials - Perfromance coatings - Perfromance materials 4 miljoen euro 5 miljoen euro 2,5 miljoen euro 1,5 miljoen euro 1 miljoen euro Agro meets Chemistry 7

10 B Topsector Agro & Food Innovatiecontracten Project Insteek Innovatieproject 2012 Totale investering 5 Groene grondstoffen Het stimuleren van nieuwe economische ketenvorming en het koppelen van bedrijven tussen of over sectoren heen rond innovatieve toepassingen van gewassen. Na een analyse van de mogelijkheden en de haalbaarheid van innovatief gebruik van een aantal gewassen worden kansrijke ketens ondersteund met technologische oplossingen, communicatie- en coördinatieactiviteiten. Vezeltoepassingen - Vezelgewassen - Vezelhoudende agro/aqua reststromen Inhoudstoffen - Zout, suiker en vet vervangers - Mineralen Van koolhydraten naar aromaten 1,5 miljoen euro 2,5 miljoen euro 2 miljoen euro 1,5 miljoen euro 0,5 miljoen euro 6 Alternatieve eiwitwinning De insteek is het ontwikkelen en stimuleren van het gebruik van plantaardige eiwitten als alternatief voor geïmporteerde plantaardige of dierlijke eiwitten met zoveel mogelijk met inzet van regionale productiemiddelen en ketenpartijen. Eiwitten uit algen/zeewier Functionele reststromen Eiwitrijke landbouwgewassen 10 miljoen euro 3 miljoen euro 1 miljoen euro 7 Duurzame productieprocessen Slimme verbindingen gerealiseerd worden tussen bedrijven uit de agro- en levensmiddelensector en de procesindustrie voor het uitwisselen van reststromen (bioraffinage, vergisting, etc.). De procesindustrie wordt vergroend door het gecombineerd toepassen van schone technologie, de grootschalige inzet van groene grondstoffen en het sluiten van kringlopen (restwarmte, water en waterzuivering, verwerking van biomassa(rest)stromen, etc.). Groene bouwstenen voor (hoogwaardige) materialen en chemicaliën worden geproduceerd. Agro meets Chemistry 8 Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland Groene Poort Lamb Weston Meijer Prins en Dingemanse / Lans miljoen euro 33, 5 miljoen euro PM PM

11 C Human Capital Roadmap Topsector Agro & Food en Topsector Chemie Project Insteek Resultaat Totale investering 1 Centre of Expertise Biobased economy Opzetten van een Centre of Expertise op het gebied van Biobased Economy. Het onderwerp past volledig in het Beleidsplan van de beide Hogescholen (Avans Hogeschool/Hogeschool Zeeland). Focus op de thema s building blocks, groene processen en groene grondstoffen. Er wordt momenteel een businessplan uitgewerkt door een kwartiermakersgroep. 1 Opzetten van een lectoraat Lectoraat 'biobased opportunities' voor een periode van minimaal 4 jaar. 2 Meeting point Biobased Economy. Dit vormt de ideale connectie tussen de kennisbehoeften uit de markt en de aanwezige expertise binnen onderzoeks- en kennisinstellingen vanuit alle niveaus (MBO-HBO-WO) en kennisdisciplines. 3 Onderwijsontwikkeling op het terrein van BBE Betreft enerzijds nieuwe/aanvullende onderwijsprogramma's binnen het leerplan van een opleiding binnen één academie mogelijk leidend tot een nieuwe BBE opleiding. Anderzijds zullen ook opleidings- en academie-overstijgende brede minoren en majoren BBE worden ontwikkeld die toegankelijk zijn voor studenten van opleidingen van andere academies leidend tot nieuwe opleidingen met de ambitie te komen tot uiteindelijk een Academie BioBased Economy. Met MBO-instituten is men in gesprek voor het inrichten van een Associate Degree (AD) opleiding Biobased Technology. Adequate aansluiting Tot 2020: 18 miljoen onderwijs en arbeidsmarkt euro Gedegen onderzoek gericht op biobased economy in de breedte Op maat clusters van deskundigen vanuit bedrijven en kennisinstellingen die gezamenlijk projecten uitvoeren en onderzoeken doen Kennisregie voeren tussen bedrijven en kennisinstellingen (van MBO tot WO) Agro meets Chemistry 9

12 D Innovatiecontract-ontwikkeling in praktijk 11 workshops rondom biobased materialen, chemicaliën en energiedragers Bedrijven uit Zuidwest-Nederland en Wageningen UR (University & Research centre) hebben in november 2011 tijdens de Masterclass biobased materialen en chemicaliën elf projectideeën gepresenteerd. In januari en februari 2012 worden specifieke workshops over deze projectideeën georganiseerd: 1 Productie van polyurethanen uit biomassa 2 Productie van alcoholen (C2-C4) uit biomassa (lignocellulose, zeewieren) 3 Ontwikkeling Biopark Terneuzen 4 Wieren 5 Kleine schaal bioraffinage 6 Aminozuren als grondstof voor de bulkchemie 7 Waterstofproductie uit waterige biomassastromen 8 Afvalstromen als voedingsbron voor microalgenkweek 9 Oogsten van algen 10 Nutriëntenmanagement in de biobased economy 11 Onderwijsprogramma's biobased economy Agro meets Chemistry 10

13 3 Projectfiches Topsector Chemie A B C D E Biobased fertilizers Pilotplant bio-ethanol Versnellen bioraffinage zeewier/algen COCI Green Chemistry Campus met werkprogramma Groene bouwstenen Centre of Expertise Biobased economy Agro meets Chemistry 11

14 A Biobased fertilizers Projectomschrijving Het streven naar duurzaamheid is stevig verankerd in het beleid van Yara International. Klimaatverandering, waterschaarste en de wereldvoedselvoorziening zijn voor Yara de belangrijkste mondiale uitdagingen. De kunstmestproductie van Yara is momenteel volledig gebaseerd op aardgas. Een belangrijke strategische discussie voor Yara is de vraag waar men in de toekomst waterstof voor de productie van ammoniak vandaan zal halen. Om deze vraag te beantwoorden zal een onderzoeksproject worden gestart waarin onderzocht zal worden welke stappen gezet kunnen worden richting een groenere kunstmestproductie. Het toepassen van groen gas afkomstig van biovergistingsinstallaties in de regio is daarbij een kansrijke eerste stap. Een tweede stap betreft het inzetten van algen voor de productie van groen gas en mogelijk H2. Het onderzoek naar het toepassen van algen maakt onderdeel uit van het nieuw te starten project Industriële algenteelt Zuidwest- Nederland. Naast het vergroenen van de grondstoffen zijn het vergroten van de procesefficiency (o.a. onderzoek toepassen membraantechnologie) en hergebruik van reststromen belangrijke onderdelen van het traject richting vergroening/verduurzaming. Voor het laatste onderdeel wordt aangesloten bij de projecten MUP (Multi Utilty Provider, Zeeland Seaports) en Waterkringloop Kanaalzone (trekker Dow Benelux). Resultaat Projecten / Toepassing Vergroening procesindustrie, nieuwe kunstmestsoorten uit hernieuwbare grondstoffen Rapportage over de routes die kunnen worden benut om de productie van kunstmest te vergroenen. Daarbij zal onderscheid worden gemaakt tussen fase1: optimalisatieprojecten (energie-efficiency verbetering en benutten reststromen (o.a. groen gas en biowaterstof) en fase 2: transitieprojecten (inzet van algen in eerste instantie voor groen gas en later mogelijk voor H2-productie). Rapportage over de mogelijke opties om reststromen van Yara (o.a. water, warmte en CO2) in regionale kringlopen te benutten. Demonstratieprojecten voor de productie van biobased fertilizers, inclusief de realisatie van de daarvoor benodigde regionale reststroomkoppelingen (buisleidingnetwerk als onderdeel van het MUP-project). Agro meets Chemistry 12

15 In de Kanaalzone, waar Yara gevestigd is zijn al verschillende initiatieven die perfect aansluiten op de ambitie naar groene kunstmeststoffen. De naastgelegen biovergister, biomassahandel en de vrijkomende biomassa uit het glastuinbouwcomplex kunnen synergie creëren. Researchfaciliteiten m.b.t. productie biobased fertilizers bij Yara-Sluiskil. Projecttype Betrokken partijen Investeringen en projectkosten Onderzoek Pilot Implementatie Yara Sluiskil, Biopark Terneuzen, Heros, WarmCO, Dow, Zeeland Seaports, Impuls Zeeland, Provincie Zeeland, WUR De afgelopen periode is ca. 20 mln euro geïnvesteerd in de vergroening/verduurzaming van de kunstmestproductie. Men schat in dat ook voor de komende periode voor Yara en partners voor het vergroenen van de grondstoffen een onderzoekstraject van orde grootte 20 mln euro aan de orde is en voor de demonstratieprojecten ca. 40 mln euro. De investeringen voor de buisleidingen richting producenten van groen gas (2-4 km) worden begroot op enkele miljoenen : : miljoen euro : 20 miljoen euro Agro meets Chemistry 13

16 B Pilotplant bio-ethanol Projectomschrijving Dow Terneuzen, de grootste vestiging van Dow Chemical buiten de VS, gaat de mogelijkheden onderzoeken om ethyleen te produceren vanuit andere, meer duurzame bronnen. Momenteel wordt ethyleen geproduceerd door het kraken van nafta. Een duurzame en technisch bewezen route om ethyleen te produceren, gebruikt bio-ethanol als grondstof. Import van bio-ethanol is lastig vanwege de Europese importheffingen en daarom is productie van bio-ethanol in de regio een interessante mogelijkheid. Dow Terneuzen heeft niet de ambitie om zelf een bio-ethanol fabriek te bouwen, maar is op zoek naar business partners die geïnteresseerd zijn in samenwerking. Inmiddels is Dow intern een business case verkenning gestart voor de productie van bio-ethyleen (looptijd 3-6 maanden). Zaken als procesintegratie, energie/stoomhuishouding, logistiek, financiering/heffingen en mogelijke partners komen daarbij aan bod. De business case verkenning zal Dow in eigen beheer uitvoeren. Bij een gunstige business case uitkomst wordt gedacht aan het realiseren van een pilotplant met een doorzet van ton ethyleen. Dow is recent andere duurzame schaalsprongprojecten gestart, waaronder het project "Waterkringloop Zeeuws-Vlaanderen". Het streven is om binnen de Kanaalzone Terneuzen jaarlijks 4-8 miljoen m3 water dat wordt geloosd op de Westerschelde, na buffering en behandeling herbruikbaar te maken in industrie en landbouw. Dit project heeft een link met het MUP-project van Zeeland Seaports (buisleidingennetwerk Zeeuws- Vlaanderen). Resultaat Vergroening procesindustrie Projecten / Toepassing Business case verkenning productie ethyleen op basis van bio-ethanol Realisatie pilotplant bio-ethyleen indien business case verkenning positief is Projecttype Onderzoek Pilot Implementatie Agro meets Chemistry 14

17 Betrokken partijen Investeringen en projectkosten Dow Benelux (vestiging Terneuzen), Cargill, SuikerUnie Investeringsvolume voor een pilotplant bio-ethyleen ( ton), indicatief: : miljoen euro Investeringsvolume voor een bio-ethyleen plant ( ton), indicatief: : miljoen euro Investeringsvolume project Waterkringloop, indicatief: : 5 miljoen euro : 15 miljoen euro Agro meets Chemistry 15

18 C Versnellen bioraffinage zeewier/algen Projectomschrijving Resultaat Projecten / Toepassing Versnellen cascaderingskansen zeewier/algen Building blocks voor de chemische, farmaceutische en cosmetische sector Zeewier en algen bevatten allerlei interessante inhoudsstoffen. Door het cascadesysteem, het benutten van de andere inhoudsstoffen, zouden nu in ontwikkeling zijnde businesscase nog interessanter kunnen worden. Overzicht van de inhoudsstoffen van zeewier/algen: Voedingsindustrie Farmacie Cosmetica Anti-oxidant Biofuels Agar, Alginaten, Carageen, Mineralen, Vitaminen, Mannitol, Iodine, Vetzuren Vitamines, Fucoidan, Iodine Alginaten, Mineralen, Vitamines Fucoxanthine, Polyfenols Carbohydrates Het onderzoek naar de inhoudsstoffen wordt verricht aan de hand van verschillende pilotopstellingen. Een volgende stap zou de opschaling moeten zijn via demoplants. Er doet zich nu een unieke kans voor om een deel van de productiecapaciteit van Arkema in Vlissingen-Oost (en ondersteunde expertise vanuit Arkema) in te zetten voor TKI Biobased Economy. De multipurpose equipment voor chemische processen, een beschikbare waterzuiveringsinstallatie alsmede een verbrandingsoven zouden ingezet kunnen worden voor bioraffinage. Bij de ontwikkeling van de pilotplant zullen naast WUR en TNO ook diverse bedrijven uit de regio Zuidwest worden betrokken die nu al actief zijn met algenteelt. De bij Arkema te ontwikkelen faciliteiten worden uiteraard afgestemd met die van de Green Chemistry Campus en Biobase Europe (Gent). Projecttype Onderzoek Pilot Implementatie Agro meets Chemistry 16

19 Betrokken partijen Investeringen en projectkosten PM PM Agro meets Chemistry 17

20 D COCI Green Chemistry Campus met werkprogramma Groene bouwstenen Projectomschrijving De Green Chemistry Campus is een samenspel van grote bedrijven uit de sectoren agro (bijv. Cargill, Lamb Weston en Cosun) en chemie (Sabic, Nuplex en Stahl) en jonge innovatieve bedrijven die gezamenlijk invulling gaan geven aan de opkomende markt van biogebaseerde chemie. De Campus heeft op 29 september j.l. de Center of Open Innovations (COCI) Status verkregen van de regiegroep Chemie. De campus bestaat o.a. uit een incubatiecentrum voor jonge bedrijven die gezamenlijk gebruik maken van (elkaars) kennis, faciliteiten, services en netwerken om innovatieve concepten tot marktontwikkeling te brengen. Businessactiviteiten zijn bij voorkeur al wel zover uitgewerkt dat ze de laboratoriumfase zijn ontstegen en in de fase beginnen te komen van opschaling (pilotfase), semi-works en businessontwikkeling. Eén van de laatste ontwikkelingen is de realisatie van het Dutch Grown Biopolymer initiatief van Suikerunie, Purac en Synbra om gezamelijk een Nederlandse bioplastic te gaan produceren. Fase 1: proof of concept, incubatiecentrum wordt gerealiseerd binnen de bestaande infrastructuur en huisvesting van Sabic Fase 2: nieuwbouw met alle faciliteiten en services onder 1 dak Resultaat Voor de periode worden op de campus circa arbeidsplaatsen gecreëerd, waarvan een 300 rechtstreeks gerelateerd aan de technologiebedrijven van de incubator Projecten / Toepassing Werkprogramma: Het ontwikkelen van groene bouwstenen voor hoogwaardige materialen en chemicaliën Performance materialen (groene poly ehtyleen, poly carbonaat, TPA). Binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen bio-etheen, bio-phenol en xylene. De basis is koolhydraten of eiwitten uit agro-rest stromen. Performance coatings en resins (groene poly ester, poly urethane). Binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen poly-olen, DMPA, acryl zuur en levuline zuur. De basis is koolhydraten of eitwitten uit agro-reststromen. Performance chemicals (vlam vertragers, UV stabilisers, release agents, anti- oxidanten).binnen dit cluster gaat onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden op het gebied van de doelmoleculen of elementen zoals b.v. fosfor als toepassing in brandvertragers e.d. De basis is de eerste fractie uit de raffinage stap om mineralen Agro meets Chemistry 18

21 Projecttype Betrokken partijen Investeringen en projectkosten terug te winnen of vanuit koolhydraten of eiwitten. Onderzoek Pilot Implementatie Sabic, Cargill, Cosun, Dow, Lamb Weston, Nuplex, Stahl, REWIN, BOM, provincie, gemeente Bergen op Zoom, Avans Hogeschool. Naast TNO ook de Universiteiten TUE., TUD, WUR en Universiteit Gent Infrastructuur: Fase 1 ( ) circa 4 mln euro (hier aan gekoppeld biobased investment fund 10 mln euro) voor proof of concept. De Green Chemistry Campus wordt gerealiseerd binnen de bestaande infrastructuur en huisvesting van Sabic en bestaat uit: Campus Innovation Center (ontmoetingsplek voor open innovatie), Labs (analytisch, fysisch chemisch) en 2 technicums. Geplande uitbreiding in 2013 met 2 nieuwe proceshallen voor demonstratieproducties (3 mln euro). Fase 2 ( ) circa 15 mln euro (hier aan gekoppeld biobased investment fund van 75 mln euro waarvan 35 mln publiek gefinancierd) voor nieuwbouw met alle faciliteiten en services onder één dak. Werkprogramma: Cluster 1 performance materials: 5 miljoen euro Cluster 2 performance coatings: 2,5 miljoen euro Cluster 3 performance chemicals: 1,5 miljoen euro Max. 50 % zal gefinancierd worden vanuit het bedrijfsleven. Agro meets Chemistry 19

22 E Centre of Expertise Biobased economy Projectomschrijving Opzetten van een Centre of Expertise op het gebied van Biobased Economy. Het onderwerp past volledig in het Beleidsplan van de beide Hogescholen (Avans Hogeschool/Hogeschool Zeeland). Focus op de thema s building blocks, groene processen en groene grondstoffen. Er wordt momenteel een businessplan uitgewerkt door een kwartiermakersgroep. 1 Opzetten van een lectoraat. Lectoraat 'biobased opportunities', Biobased Products, Biobased Energy, Biobased Technology voor een periode van minimaal 4 jaar. 2 Meeting point Biobased Economy. Dit vormt de ideale connectie tussen de kennisbehoeften uit de markt en de aanwezige expertise binnen onderzoeks- en kennisinstellingen vanuit alle niveaus (MBO-HBO-WO) en kennisdisciplines. 3 Onderwijsontwikkeling op het terrein van BBE. Betreft enerzijds nieuwe/aanvullende onderwijsprogramma's binnen het leerplan van een opleiding binnen één academie mogelijk leidend tot een nieuwe BBE opleiding. Anderzijds zullen ook opleidings- en academieoverstijgende brede minoren en majoren BBE worden ontwikkeld die toegankelijk zijn voor studenten van opleidingen van andere academies leidend tot nieuwe opleidingen met de ambitie te komen tot uiteindelijk een Academie BioBased Economy. Met MBO-instituten is men in gesprek voor het inrichten van een Associate Degree (AD) opleiding Biobased Technology uiteindelijk gekoppeld aan het Centrum voor Vakmanschap Biobased Economy. Voor bovengenoemde inhoudelijke punten is het van belang dat er een kwartiermaker de komende 4 a 6 maanden de plannen en de samenwerking met het bedrijfsleven en andere organisaties verder gaat uitwerken en verankeren. Specifiek gaat het om de volgende zaken: een aangepast Businessplan BBE ontwerpen incl. Agro meets Chemistry 20

23 implementatie-, communicatie- en organisatieplan voor de komende 3 jaar, waarbij de aansluiting met de Agenda Biobased Economy Zuidwest-Nederland: Agro meets chemistry van groot belang is. Opstart en coördinatie van deelplannen, inrichten van meerdere lectoraten, werven van gespecialiseerd onderwijskundig personeel, het onderzoeken van verschillende alternatieven voor aanvullende externe financiering voor het businessplan. Resultaat Adequate aansluiting onderwijs en arbeidsmarkt. Gedegen onderzoek gericht op biobased economy in de breedte vanuit meerdere lectoren en kenniskringen. Op maat clusters van deskundigen vanuit bedrijven en kennisinstellingen die gezamenlijk projecten uitvoeren en onderzoeken doen. Kennisregie voeren tussen bedrijven en kennisinstellingen (van MBO tot WO). Projecten / Toepassing Projecttype Betrokken partijen Investeringen en projectkosten Zie projectomschrijving Onderzoek en onderwijs Avans Hogeschool, Hogeschool Zeeland, bedrijfsleven, Impuls Zeeland, BOM, REWIN, Provincie Zeeland, Provincie Brabant. Tot 2020: 18 miljoen euro Agro meets Chemistry 21

24 4 Projectfiches Topsector Agro & Food A Groene grondstoffen B Eiwittransitie C Duurzame productieprocessen D Centre of Expertise Biobased economy Agro meets Chemistry 22

25 A Groene grondstoffen Projectomschrijving De komende jaren staan we voor de uitdaging van een steeds groter wordend tekort aan fossiele grondstoffen en dat terwijl de bevolkingsaantallen toenemen en dus ook de vraag naar grondstoffen toeneemt. Dit tekort zorgt voor druk op de energiemarkt én op de markt van de grondstoffen: de synthetische stoffen die een zeer belangrijke rol spelen in bouw en industrie - zijn niet onuitputtelijk voorradig. De plantaardige productie was in het verleden vooral georiënteerd op voortbrengen van voedsel (Food) voor de mens en voeder (Feed) voor dieren. Het doel van het project is het stimuleren en ondersteunen van valorisatie rond nieuwe toepassingen van natte en droge gewassen die zich richt op mogelijkheden van vezels als van inhoudsstoffen voor b.v. farmaceutische producten en functionele voeding. Resultaat Het stimuleren van nieuwe economische ketenvorming en het koppelen van bedrijven tussen of over sectoren heen rond innovatieve toepassingen van gewassen. Na een analyse van de mogelijkheden en de haalbaarheid van innovatief gebruik van een aantal gewassen worden kansrijke ketens ondersteund met technologische oplossingen, communicatie- en coördinatieactiviteiten. Projecten / Toepassing Onderzoeksfaciliteiten: de Rusthoeve, Green Chemistry Campus, Biobase Europe Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw en groentegewassen op het gebied van o.a. biobased producten, rassen, bemesting en ziektebestrijding. De Rusthoeve heeft een bedrijfsoppervlakte van ca 100 en verzorgd ook de aanleg en onderhoud van proefvelden in overig Zuidwest-Nederland. De Green Chemistry Campus is een samenspel van grote bedrijven uit de sectoren agro (bijv. Cargill, Lamb Weston en Cosun) en chemie (Sabic, Nuplex en Stahl) en jonge innovatieve bedrijven die gezamenlijk invulling gaan geven aan de opkomende markt van biogebaseerde composieten. De campus bestaat o.a. uit een incubatiecentrum voor jonge bedrijven die gezamenlijk gebruik maken van (elkaars) kennis, faciliteiten, services en netwerken om innovatieve concepten tot marktontwikkeling te brengen. Businessactiviteiten zijn bij voorkeur al wel zover uitgewerkt dat ze de laboratoriumfase zijn ontstegen en in de fase beginnen te komen van opschaling (pilotfase) en businessontwikkeling. Biobase Europe is (met de proefinstallatie voor biogebaseerde producten en processen (Pilot Plant) en een Agro meets Chemistry 23

26 opleidingscentrum voor proces operators van biogebaseerde activiteiten (Training Center). Productontwikkeling korte termijn: Vezeltoepassingen Vezelgewassen: In de toekomst raken grondstoffen uitgeput. Natuurvezelcomposiet is een combinatie van een natuurvezel zoals vlas. Het kan dienen als duurzaam alternatief voor glasvezelversterkte kunststof, als hernieuwbaar vulmiddel voor plastics of als grondstof voor constructiematerialen, zodat minder fossiele grondstoffen nodig zijn. Recentelijk is een project van start gegaan om met de biobased materialen woningen te renoveren. Linex Prograss verwerkt momenteel Mischantus in haar producten. Miscanthus biedt kansen bij light-beton, constructiemateriaal en als substraatvervanger. Een zeer grote kanshebber is ook industriële hennep. Dit wordt momenteel niet in Zuidwest-Nederland geteeld maar heeft veel voordelen. Momenteel worden de kansen van Bamboe en Igniscum nader verkend. Zuidwest-Nederland een behoorlijke trackrecord opgebouwd voor toepassingen van biobased materialen voor de bouw. In de huidige vervolgtrajecten wordt onderzocht hoe deze materialen kostenprijstechnisch goed in een bouwproject kunnen worden toegepast. Vezel houdende agro/aqua reststromen: Naast de specifieke genoemde vezel gewassen wordt op dit moment al onderzoek verricht naar de winning en modificatie van vezels uit in de regio beschikbare agro/aqua-restromen. Via refinerie processen komt optimale valorisatie in zicht. Het toepassingsgebied ligt naast de genoemde bouw sector, op de materialen sectoren zoals (technische) textiel, papier en kunststoffen. Productontwikkeling korte termijn: Inhoudstoffen Zout, suiker en vet vervangers: Kijkend naar de toekomst dan is het vervangen van de zaken die we teveel tot ons nemen (zout, suiker en vet) erg kansrijk om daar op basis van de sterkten van Zuidwest-Nederland producten voor te ontwikkelen. Cichorie heeft die weg al enigszins geplaveid maar er zijn meer kanshebber. Denk hierbij ook aan Stevia (reeds kleinschalige tests mee verricht), maar ook Yacon. Yacon zou een toepassing kunnen worden als frisdrank voor diabetici plus de plant kan als geheel verwerkt worden als veevoer. De Stevia is een meerjarige struikachtige gewas afkomstig uit Zuid Amerika. Stevioside, de meest voorkomende component van de zoetstoffen smaakt Agro meets Chemistry 24

27 ongeveer 300 keer zoeter dan suiker. Voor de inhoudstoffen die vanuit Stevia gewonnen kunnen worden is reeds belangstelling getoond vanuit de markt ter vervanging van de huidige light producten. Ook blijven hier ouden getrouwen als ui (quercitine) maar ook peen (caroteen) kansrijk. Beide gewassen bevatten interessante componenten en bezitten positieve gezondheidsingrediënten. Mineralen: Naast de high value inhoudstoffen worden er ook technologieconcepten ontwikkeld om met name de anorganische elementen terug te winnen zodat mineralen kringlopen gesloten kunnen worden; b.v. BTT concept. Beide soorten inhoudstoffen zullen via een slim refinerie concept teruggewonnen worden. Productontwikkeling lange termijn: Building blocks - doelmoleculen Een succesvol en bekend voorbeeld is de kweek van meekrap als basis voor textielverf. Recent is daar ook wouw aan toegevoegd. De scope van de werkzaamheden is Agro meets Chemistry waarbij er via een twee sporen beleid (building blocks en bio-energie) gewerkt wordt aan de verdere valorisatie van de huidige restromen (agro en aquatisch) en de vergroening van de building blocks voor performance materials, performance coatings en performance chemicals; ofwel het middensegment van de waardepiramide. De opwerking gebeurt met duurzame proces technologie. Via marktstudies (ADL) en landschapsverkenningstudies (WUR) is op wereldschaal onderzocht welke groene doelmoleculen ontwikkeld worden, wat de status van de ontwikkeling is en of het een bio of chemie (catalyse) basis heeft. Op basis hiervan (waar nog IP ruimte is) wordt concreet richting gegeven aan het r&d programma met ondersteuning van de innovatie contracten. Een serie van doelmoleculen per marktsegment is reeds beschikbaar. De onderzoeksvraag is: Via welke innovatieve routes komen we tot kostengunstige en duurzame doelmoleculen of intermediairs. Via de Wetenschappelijke Raad Bio Based Zuid West Nederland, waarin hoogleraren van TUE, TUD, WUR en U Gent naast de R&D directors van de grotere concerns AF & Chemie zitting hebben worden onderzoeks vragen gedefinieerd en omgezet in business driven R&D projecten. De voorbereidingen voor dit onderzoek zijn reeds gestart in 2011 en zullen in 2012 via verkennend onderzoek, vraaggestuurd, opgepakt worden. Agro meets Chemistry 25

28 Projecttype Onderzoek Pilot Implementatie Betrokken partijen Vezeltoepassingen Vezelgewassen: Van de Bilt Zaden en Vlas b.v., De Hoop Terneuzen, Delmeco Goes, Sabic Bergen op Zoom, Faktor Plus Klooserzande, NPSP Haarlem, Woongoed Zeeuws Vlaanderen, Proefboerderij Rusthoeve, DLV Plant B.V., Linex Pro-grass, Rubia, Hemplax, Dunagro, biofoam, ZLTO, Diverse akkerbouwers Vezel houdende Agro-resstromen: Cargill, Lamb Weston, Cosun, Green Brothers, Lans e.d. Inhoudsstoffen Proefboerderij Rusthoeve, DLV Plant B.V, Givaudan, Kerry Ingredients, Cosun, Coca Cola, Suikerunie Building blocks - doelmoleculen AgroFood Chemie MKB Onderwijs en Onderzoek Overheid Cargil Sabic Ecopoint b.v. Avans Hogeschool Provincie Noord-Brabant Cosun/Suiker Nuplex Rodenburg Hogeschool Zeeland Provincie Zeeland Unie b.v. Lamb Weston Meijer b.v. Stahl Synbra b.v. ROC Markiezaat Gemeente Bergen op Zoom Green Brothers VNCI Rubia b.v. Wetenschappelijke Raad (TuD, WUR, TUE, U. Gent) Rewin, Impuls Zeeland, KvK, Syntens en starterslift Lans b.v. Millvision b.v. BOM, NFIA Agro meets Chemistry 26

29 Investeringen en projectkosten Vezeltoepassingen Vezelgewassen : 1,5 miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50% Vezel houdende agro/aqua reststromen : 2,5 miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50 % Inhoudsstoffen Zout, suiker en vet vervangers: : 2 miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50% Mineralen: : 1,5 miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50% Building blocks Van koolhydraten naar aromaten: 2012: 0,5 miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50 % Overige Innovatie contracten miljoen euro Aandeel financiering bedrijven en instellingen : 50 % Zeewier Zie Innovatiecontract Topsector Chemie Agro meets Chemistry 27

30 B Eiwittransitie Projectomschrijving De eiwitmarkt verandert in een hoog tempo; de vraag naar eiwitten wordt steeds groter, voornamelijk door de groeiende vraag naar vlees (dierlijke eiwitten) en daarmee ook de groeiende vraag naar veevoer (plantaardige eiwitten). Door de groei van de wereldbevolking en de stijgende welvaart in Azië, is de algemene verwachting dat de eiwitmarkt een kraptemarkt wordt (zie kader). Het afgelopen jaar is in het bedrijfsleven een kentering merkbaar, dat allerlei partijen die een rol spelen in de eiwitketen, aan het zoeken zijn naar alternatieven. Het Nederlandse bedrijfsleven is een grote speler in eiwitten. De Rotterdamse haven is een grote invoerhaven voor soja als eiwitrijk diervoeder. In de Nederlandse levensmiddelenindustrie vindt veel R&D plaats, zowel bij grote bedrijven als kleinere. Verder is Nederland koploper wat betreft vleesalternatieven. Daarom past het Nederland om een koploperspositie op eiwitinnovatie te verwerven. De Nederlandse kennisinstellingen hebben eveneens al decennia een sterke focus op eiwitten. De WUR, NIZO, TNO, en ook diverse private R&D bedrijven maken hun deskundigheid ten gelde. Nadat begin 2011 uit gesprekken met Nederlandse multinationals en MKB s bleek dat velen eiwitinnovaties een belangrijk onderwerp vinden, heeft het Programma duurzame voedselsystemen van het Ministerie van EL&I op verzoek van deze bedrijven gewerkt aan een strategie om deze bedrijven helpen te versnellen op eiwitinnovaties. Voor het bedrijfsleven is de versnellingsagenda een uitwerking van de strategie van de topsectoren Agro&food, Tuinbouw en Chemie. Het sluit aan op de ambities en adviezen in de rapporten van deze drie topsectoren. Er lopen in Nederland verscheidende initiatieven met betrekking tot eiwitinnovatie. Al deze initiatieven zijn vanuit ondernemers gestart en groeien nog doordat meer bedrijven zich erbij aansluiten. Een groot deel van de ondernemers die hierop actief zijn hebben zich aangesloten bij de versnellingsagenda eiwitinnovaties: Food Technology Park Brainport Insectenkweek als volwaardige eiwitleverancier Gezondheidseffecten van plantaardige eiwitten en met name lupinen en andere leguminosen Boerenbrok Lupine Varken Agro meets Chemistry 28

31 Veredeling van lupinerassen voor de akkerbouw Eiwitrijk Feed design lab Laarakker: groenteverwerking, inhoudstoffen en groene energie uit biomassa Blueport Oosterschelde In Zuidwest-Nederland is de kennis over veredeling, teelt en verwerking van alternatieve eiwitten volop aanwezig en biedt in combinatie met productinnovaties economisch perspectief. In de achterliggende jaren zijn reeds diverse inhoudelijke initiatieven van de grond gekomen, al dan niet succesvol. Te denken valt aan de succesvolle marktintroductie van Meatless en Meatlight consumentenproducten. Naast het project Blueport Oosterschelde richt Zuidwest-Nederland zich de komende jaren op twee thema s met betrekking tot de eiwittransitie: Project 1 Project 2 Project 3 Eiwitten uit algen/zeewier Functionele reststromen Eiwitrijke landbouwgewassen Resultaat Met deze uitgangspunten is op zoek gegaan naar concepten die aansluiten bij de huidige landbouwpraktijk en voedselverwerkende industrie en inspeelt op toekomstige mondiale ontwikkelingen. De insteek is het ontwikkelen en stimuleren van het gebruik van plantaardige eiwitten als alternatief voor geïmporteerde plantaardige of dierlijke eiwitten met zoveel mogelijk met inzet van regionale productiemiddelen en ketenpartijen. Projecten / Toepassing Project 1 Eiwitten uit algen en zeewier Algen staan de laatste paar jaar in de belangstelling als natte gewassen. Samen met zeewier, dat eigenlijk niets anders is dan meercellige algen, vormen ze een nog vrijwel onbekende vorm van plantaardige biomassa die minstens evengoed benut kan worden dan de bekende akker- en tuinbouwgewassen. Sterker, de potentiële opbrengsten droge stof per hectare liggen vele malen hoger dan akkerbouwgewassen en economisch Agro meets Chemistry 29

32 waardevolle inhoudstoffen zoals oliën, eiwitten, suikers, vetzuren. Aquateelt Vanaf het voorjaar van 2011 ligt in de Schelphoek in de Oosterschelde een kleine uitvoering van een Zeeboerderij, zoals de initiatiefnemers, Economische Impuls Zeeland, in samenwerking met Wageningen Universiteit, die voor ogen hebben. De komende twee jaar worden op dat systeem testen gedaan om ervaring op te doen met de benodigde apparatuur en teelttechniek om zo zeewier te kweken onder natuurlijke omstandigheden. Impuls werkt daarbij samen in een groter consortium van bedrijven, die de komende jaren in de Waddenzee eveneens een Zeeboerderij gaan realiseren. Zo worden onder verschillende omstandigheden op twee locaties de systemen getest. Hogeschool Zeeland voert in 2011 een marktonderzoek uit naar zeewier. Impuls legt momenteel contacten met een breed scala aan bedrijven die interesse hebben om zeewier als grondstof te gaan gebruiken, of dat reeds doen. In eerste instantie wordt ingezet op het winnen van eiwitten uit het zeewier, maar ook andere inhoudsstoffen kunnen interessant zijn voor het bedrijfsleven. Het streven is om een volledige keten van nieuwe bedrijvigheid te realiseren rondom zeewierteelt Het SEA Lab bestaat uit een kas, lab faciliteiten en buiten opstellingen en beschikt over verschillende kwaliteiten zout grondwater, zeewater en zoet water. Het SEA Lab is flexibel ingericht en beschikt over allerlei zuiveringselementen (zandfilter, eiwitafschuimer, actief kool filter, trickling filter, drumfilter, ozon, UV) en professionele meetapparatuur. Dat maakt dat het SEA Lab uitermate goed is toegesneden voor praktijk gericht onderzoek en training voor zilte aquacultuur (kweek van algen, schelpdieren, kreeft en wormen). Daarnaast staat er een professionele fotobioreactor waarin algen op intensieve en zeer gecontroleerde manier worden gekweekt. In de afgelopen jaren heeft de onderzoekgroep Aquacultuur van de Delta Academy van de HZ al meer dan 75 praktijkgerichte onderzoeken uitgevoerd, naar vragen die door het bedrijfsleven en andere organisaties waren aangedragen. Kansrijke extractie Voor deze eiwitcase gaan de soorten gekweekt worden die het meest eiwitrijk zijn en voorkomen in de Nederlandse wateren. Voor het geoogste wier wordt een extractiemethode ontwikkeld door Wageningen Universiteit. De WUR heeft reeds een extractiemethode om eiwitten uit plantaardig materiaal te halen, maar deze zal moeten worden aangepast aan zeewierbiomassa ( het bevat niet of nauwelijks lignine, maar zout is Agro meets Chemistry 30

33 een storende factor). Dit is de eerste fase van dit project. Vervolgens zal de Bio Base Europe Pilot in Gent worden ingezet voor het opschalen van deze extractiemethode voor grotere hoeveelheden. Tegelijkertijd worden partners in het bedrijfsleven gezocht die hun R&D willen inzetten voor het ontwikkelen van hoogwaardige eiwitproducten uit zeewier. Te denken valt aan vleesvervangers, maar het kan ook gaan om alternatieven voor diverse zuivelproducten, zoals kaas. Productontwikkeling Zeewier bevat allerlei interessante inhoudsstoffen. In onderstaande tabel een overzicht van deze mineralen, vitaminen en andere componenten. Volgens eerste berekeningen is het mogelijk om met de eiwitten een renderende zeewierteelt te kunnen ontwikkelen. Door het cascadesysteem, het benutten van de andere inhoudsstoffen, zou de businesscase nog interessanter kunnen worden, maar dit is voor de langere termijn. In dit project willen wij ons concentreren op het extraheren van de interessante eiwitten en het verwerken tot hoogwaardige voeder- en voedselproducten. Project 2 Gehele keten Functionele reststromen In agro- en foodreststromen zitten vaak functionele eiwitten. Deze eiwitten kunnen voor andere bedrijven belangrijke hoogwaardige componenten vormen. Nu is het vaak niet kostenefficiënt om de reststromen te verwerken, terwijl de inhoudsstoffen op zich wel waardevol zijn. In dit project worden naast droge stof gehaltes van eiwitten ook de bio-activiteit en fysisch-chemische functionaliteiten in kaart gebracht. Het consortium bestaat uit gerenommeerde partijen die zowel de aanbod- als afnamekant vertegenwoordigen, zodat de hele keten vertegenwoordigd is. Zo is een bedrijf als DSM geïnteresseerd naar regionaal beschikbare eiwitten voor nieuwe toepassingen en ziet Duynie die haar core-business in de reststromenverwerking en handel heeft kansen voor hoogwaardiger valorisatie. Maar ook een bedrijf als Fishion Aquacultuur dat internationaal georiënteerd is en enkele duizenden tonnen visafval per jaar beschikbaar heeft, is geïnteresseerd in de mogelijkheden om eiwitten uit deze reststroom te benutten. Wellicht voor specifiek visvoer dat voor het bedrijf zelf ook weer van belang kan zijn, of voor benutting in andere ketens. Waterschap Scheldestromen is aangehaakt omdat zij jaarlijks enorme hoeveelheden bermmaaisel heeft die nu blijven liggen, omdat het niet kostenefficiënt is deze verder te verwerken, terwijl de inhoudstoffen op zich wel Agro meets Chemistry 31