Klimaatverandering in het stedelijkgebied Groen en waterberging in relatie tot de bodem

Transcriptie

1 Klimaatverandering in het stedelijkgebied Groen en waterberging in relatie tot de bodem RIVM rapport /2011 E.M. Dirven-van Breemen A. Hollander J.W. Claessens

2 Klimaatverandering in het stedelijk gebied Groen en waterberging in relatie tot de bodem RIVM Rapport /2011

3 Colofon RIVM 2011 Delen uit deze publicatie mogen worden overgenomen op voorwaarde van bronvermelding: 'Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), de titel van de publicatie en het jaar van uitgave'. E.M. Dirven-van Breemen, RIVM A. Hollander, Radboud Universiteit Nijmegen J.W. Claessens, RIVM Contact: Liesbet Dirven-van Breemen Laboratorium voor Ecologische Risicobeoordeling Dit onderzoek werd verricht in opdracht van ministerie van Infrastructuur en Milieu in het kader van RIVM-project M/ Pagina 2 van 65

4 Rapport in het kort Klimaatverandering in het stedelijk gebied Groen en waterberging in relatie tot de bodem Klimaatverandering kan in stedelijk gebied tot onder andere extreme hitte en overmatige neerslag leiden. Meer groen draagt in perioden van extreme hitte bij aan minder hitteoverlast in steden. Voldoende waterbergend vermogen van de bodem zorgt bij extreme hoeveelheden neerslag voor minder wateroverlast. Het is dan ook raadzaam voor gemeenten om maatregelen te nemen waarmee de stad klimaatbestendig wordt gemaakt. Ook burgers kunnen hieraan bijdragen. Beide partijen geldt dat nu investeren in klimaatbestendigheid, in de toekomst rendeert. Dat blijkt uit onderzoek van het RIVM, uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM). Gemeenten zouden met maatregelen zoals meer openbaar groen en waterbergend vermogen kunnen aanhaken bij beleidsterreinen als infrastructuur, volksgezondheid, veiligheid en duurzaamheid. Een voorbeeld van meer openbaar groen is een groene infrastructuur, zoals parken en plantsoenen. Een bijkomstigheid van openbaar groen is de onafgedekte bodem, bijvoorbeeld niet bedekt door wegen, gebouwen, enzovoort. Hierdoor wordt de capaciteit van de bodem om water te infiltreren vergroot. Voor een optimale waterberging kan de gemeente bijvoorbeeld wadi s aanleggen die ervoor zorgen dat het riool minder wordt belast bij overmatige neerslag. Een wadi is een veelal begroeide verlaging van het maaiveld. Bij hevige regenval komt de wadi onder water te staan doordat hemelwater via de daken van omliggende gebouwen naar de wadi wordt afgevoerd. Particulieren kunnen groene daken aanleggen, of (gevel)tuintjes waarvan de bodem niet bedekt is. Subsidies voor particuliere initiatieven op dit gebied zijn hiervoor een extra stimulans. Trefwoorden: klimaatverandering, stedelijk gebied, waterberging, bodem, klimaatadaptatie, openbaar groen, tuin, groene daken, park, hitte-eilandeffect. Pagina 3 van 65

5 Pagina 4 van 65

6 Abstract Climate change in urban areas Public green and water storage in relation to soil One of the possible effects of climate change in urban areas is an increased frequency of periods of extreme heat and extreme rainfall events. Public green areas provide shadow and therefore have a cooling effect during periods of extreme heat. Sufficient water storage capacity of the soil may reduce the overburdening of the public water system during extreme rainfall events. Governments do well by taking measures for climate-proofing of their towns. Also citizens may contribute to these climate issues. Governments and citizens should realize that investing in climate-proofing of their towns at this moment will pay off in the future. These are the outcomes of an inventory carried out by the National Institute for Public Health and the Environment, RIVM, ordered by the ministry of Infrastructure and the Environment (IandM). With measures for public green areas and water storage capacity local governments should link with other policy areas like infrastructure, public health, safety and sustainability. An example of more public green is a green infrastructure like parks and public gardens. An other advantage of public green is the unsealed soil; that is the soil not covered by roads, buildings, etc. The presence of unsealed soil increases the possibility for water infiltration. For favorable water storage local governments may construct wadis that prevent public water systems for being overburdened by extreme rainfall events. A wadi is a lowering of the surface level mostly covered with plants. During heavy rainfall the wadi is flooded, due to rainwater from the roofs of the surrounding buildings which drains away to the wadi. Citizens may construct green roofs or city gardens with unsealed soil. To promote this, subsidies for private initiatives are an additional boost. Keywords: climate change, urban areas, soil, water storage, climate adaptation, public green, garden, green roof, park, heat-island effect Pagina 5 van 65

7 Pagina 6 van 65

8 Inhoud Samenvatting 9 1 Inleiding 21 2 Bestaand onderzoek/beleid rond klimaatverandering en - bestendigheid Het klimaatvraagstuk op globaal, Europees en nationaal niveau Routeplanner voor klimaatadaptatie Overige studies Bestaand bodembeleid in Nederland 25 3 Bijdragen van openbaar en particulier groen aan klimaatbestendigheid van de stad Groene daken en muurbeplanting Park Moestuin en volkstuin Stadstuin Groene infrastructuur 32 4 Maatregelen met betrekking tot het waterbergend vermogen van de bodem Overzicht van mogelijkheden Uitwerking van maatregelen: intrinsieke bodem (bodemmatrix) Waterbuffers Profilering maaiveld Ondergrondse waterberging/infiltratiesysteem Flexibel peilbeheer Uitwerking van maatregelen: relatie bodem/grondwater - oppervlaktewater Inrichting van het oppervlaktewatersysteem in steden Uitwerking van technische maatregelen Aanpassing van het ontwerp van straten Uitwerking van overige maatregelen 46 5 Praktijkvoorbeelden van een aantal gemeenten Voorbeelden van gemeenten binnen Nederland Tiel/Arnhem/Nijmegen: Future Cities-project Rotterdam: Rotterdam Climate Initiative Schijndel: Schijndel leeft met water Tilburg: Groene daken Amsterdam: Proeftuin Amsterdam 50 6 Aanbevelingen De rol van de overheid voor lokale overheden De rol van de overheid richting de burger Aanbevelingen voor verder onderzoek 52 7 Conclusie 55 Literatuur 57 Websites 61 Pagina 7 van 65

9 Bijlage Factsheet waterberging en -opslag in de bodem 63 Pagina 8 van 65

10 Samenvatting Opzet van de studie De verwachting is dat klimaatverandering de komende decennia zal leiden tot grotere perioden van hitte en droogte in Nederland, maar ook tot het optreden van intensievere regenbuien en het ontstaan van overstromingsrisico s. Met andere woorden, de weersomstandigheden zullen naar verwachting extremer worden dan nu. Zeker in stedelijke gebieden kan dit negatieve effecten veroorzaken voor de leefomstandigheden en de gezondheid van mensen. Foto 1 Een park geeft verkoeling, kan water bergen en brengt mensen samen. Foto: W. ter Brake In diverse onderzoeks-, beleids- en ruimtelijkeordeningsprojecten wordt al gekeken naar de mogelijkheden stedelijke gebieden klimaatbestendig te maken en leefbaar te houden in de toekomst. De rol die de bodem daarbij kan spelen is vaak nog onderbelicht, en een overzicht van de mogelijkheden voor klimaatadaptatie vanuit het oogpunt van de bodem is nog nauwelijks voorhanden. Dit terwijl het met name in stedelijke gebieden, waar de bodem voor een groot deel bedekt is met bebouwing en asfalt, zaak is om goed naar de bodem te kijken. Juist in die gebieden kunnen de extreme weersomstandigheden voor (meer) wateroverlast gaan zorgen, omdat het water weinig mogelijkheden heeft te infiltreren in de bodem en dus versneld afgevoerd wordt naar de riolering en het oppervlaktewater. Het verstandig opvangen, bergen en afvoeren van water kan toekomstige wateroverlastproblemen beheersen en zoveel mogelijk voorkomen. Daarnaast biedt (openbaar) groen bij klimaatadaptatie van stedelijke gebieden mogelijkheden de bodem te benutten. Groen speelt een belangrijke rol in tijden van extreme droogte en hitte. Parken zorgen voor afkoeling waardoor het zogenaamde hitte-eilandeffect in de stad wordt verkleind (Foto 1). Door de openbare ruimte en particuliere tuinen in te richten met klimaatbestendig groen wordt deze ruimte optimaal gebruikt voor de klimaatadaptatie van steden (het voorkomen van wateroverlast en het terugdringen van het hitte-eilandeffect). Deze twee bodemgerelateerde thema s, openbaar groen en waterberging, komen in dit rapport aan de orde. Pagina 9 van 65

11 In het rapport wordt een overzicht gegeven van de mogelijkheden voor het optimaal benutten van de bodem bij het nemen van klimaatadaptatiemaatregelen in het stedelijke gebied. Het rapport is opgebouwd aan de hand van de bodemthema s, zoals die zijn opgesteld door de Nederlandse overheid. Mogelijke klimaatadaptatiemaatregelen in steden zijn aan deze thema s gerelateerd. Daarnaast kan het realiseren van (openbaar) klimaatbestendig groen en waterberging in de bodem meer doelen dienen, zoals het bevorderen van de volksgezondheid, leefbaarheid, veiligheid en economie van de stad en zijn bewoners. Ook wordt een aantal praktijkvoorbeelden gegeven van gemeentes die al klimaatbestendige maatregelen genomen hebben met, waar mogelijk, hun ervaringen. Bij de literatuurverwijzingen zijn websites opgenomen waar meer informatie over de onderwerpen uit dit rapport te vinden is. Maatregelen met betrekking tot (openbaar) groen Er kunnen binnen steden verschillende typen (openbaar) groen onderscheiden worden. Voor elk van die typen groen is in Tabel 1 aangegeven wat de bijdrage ervan kan zijn aan het klimaatbestendig maken van steden. Bovendien zijn de positieve neveneffecten van deze groentypen voor de stad en haar bewoners aangegeven. In het algemeen dragen de verschillende vormen van (openbaar) groen voornamelijk bij aan de klimaatbestendigheid van steden, doordat ze het waterbergend vermogen vergroten, CO 2 -uitstoot verminderen en voor verkoeling zorgen in tijden van extreme hitte (reduceren van het hitteeilandeffect). De voorgestelde maatregelen rondom (openbaar) groen vertonen ook relaties met andere bodemthema s. De bodemthema s (zie Tabel 1) die een rol spelen in dit verband zijn waterberging en -opslag, afdekking/verdichting, biodiversiteit, bodemvruchtbaarheid en verdroging. Daarnaast hebben de verschillende typen groen nog andere positieve effecten op steden: ze verbeteren de luchtkwaliteit, zorgen voor een betere leefbaarheid van de stad en ze bevorderen de gezondheid van de inwoners (reductie van stress, meer recreatie- en sportmogelijkheden). Ook kunnen ze een rol spelen in de integratie tussen bewoners en zo de sociale samenhang vergroten. Een economisch effect kan optreden door verhoging van de huizenprijzen in groene stedelijke omgevingen. Pagina 10 van 65

12 Tabel 1 De mogelijke maatregelen ter verhoging van de klimaatbestendigheid in steden door (openbaar) groen en de kwalitatieve bijdragen voor de stad en haar bewoners hierop en de relaties met bodemthema s. Type groen Bodemthema Effect op klimaatbestendig maken stad Groene daken en muurbeplanting Park, moestuin en volkstuin, groene infrastructuur Waterberging en -opslag, Afdekking, Biodiversiteit Waterberging en -opslag, Afdekking, Biodiversiteit, Verdroging, Bodemvruchtbaarheid Stadstuin Waterberging en - opslag, Afdekking, Biodiversiteit, Bodemvruchtbaarheid, Vergroot waterbergend vermogen, geeft verkoeling, vermindert CO 2 -uitstoot, isoleert gebouwen (temperatuur en geluid),reduceert energiegebruik. Vergroot waterbergend vermogen, geeft verkoeling, vermindert CO 2 -uitstoot, zorgt voor behoud van ecosysteemdiensten (bodemvruchtbaarheid en waterberging). Vergroot waterbergend vermogen, geeft verkoeling, vermindert CO 2 - uitstoot, zorgt voor behoud van ecosysteemdiensten (bodemvruchtbaarheid en waterberging) Andere kwalitatieve bijdragen (baten) voor stad en bewoner Milieu en de volksgezondheid: verbetert luchtkwaliteit. Natuur: verhoogt biodiversiteit. Economie: duurzaamheid van het dak. Milieu en de volksgezondheid: verbetert luchtkwaliteit, zorgt voor gezondere leefomgeving, bevordert sociale samenhang wijk (interculturalisatie, ontmoetingsplaats voor oudere mensen en mindervaliden) bevordert actief zijn, reduceert stress en voorkomt ziekte Natuur: verhoogt biodiversiteit Economie: impuls opbouw achterstandswijk, verhoging OZB, goedkoop beheer groen Milieu en de volksgezondheid: verbetert luchtkwaliteit, zorgt voor gezondere leefomgeving, bevordert actief zijn, reduceert stress en voorkomt ziekte Natuur: verhoogt biodiversiteit. Pagina 11 van 65

13 Voorbeelden van mogelijke maatregelen en actuele ontwikkelingen bij gemeenten Groene daken Groene daken is een verzamelnaam voor platte- en hellende daken met begroeiing. Die begroeiing kan bestaan uit vetplantjes (Sedum), kruiden, mos en/of gras, maar ook uit struiken en bomen. Groene daken worden voor het klimaatbestendig maken van de stad gebruikt voor waterberging (Foto 2). De capaciteit van waterberging in de stad moet vaak vergroot worden om tijdens periodes van extreme regenval het hemelwater op te vangen. In dicht stedelijk gebied is het fysiek en economisch gezien vaak moeilijk om open water aan te leggen, zoals grachten, beken, waterpartijen, fonteinen en vijvers. Groene daken bieden daarom een oplossing. In verschillende gemeenten wordt al actief gewerkt aan de aanleg van groene daken. Met subsidies en voorlichting worden ook particulieren gestimuleerd. Voorbeelden hiervan zijn de gemeente Tilburg en de gemeente Rotterdam. Het stadskantoor van de gemeente Tilburg was het eerste gemeentekantoor met een groen dak. Bij de planvorming voor nieuwe gemeentelijke gebouwen heeft het college in 2008 besloten om voortaan standaard te onderzoeken of een groen dak mogelijk is. In het eigen groen-, water- en milieubeleid neemt de gemeente Tilburg de aanleg van groene daken op en stimuleert de gemeente de aanleg van groene daken in de stad. Verder onderzoekt de gemeente in overleg met andere overheden (waterschappen, provincie en rijk) of een tijdelijke subsidieregeling mogelijk is. Ook de gemeente Rotterdam stimuleert de aanleg van groene daken binnen het Rotterdam Climate Initiative (RCI). Zo is er een aantrekkelijke subsidie voor huiseigenaren en heeft de stad inmiddels zo n m 2 aan groene daken gerealiseerd op diverse gemeentelijke gebouwen. Er is een groen dakterras op het Groothandelsgebouw aangelegd, waar iedere eerste zondag van de maand een informatief en inspirerend programma wordt aangeboden en persoonlijk advies gegeven wordt over groene daken. Foto 2 Groene daken zorgen voor waterberging en geven meerwaarde aan de leefomgeving. Foto 2: Augustenborg Botanische daktuin, Zweden Pagina 12 van 65

14 Parken Stadsparken hebben een belangrijke functie in het terugdringen van het hitteeilandeffect. Ze zijn niet alleen zelf koeler maar koelen ook zowel overdag als s nachts de omgeving. De schaduw die bomen geven zorgt ervoor dat het zonlicht de stenen delen niet bereikt en verwarmt. De energieomzetting van bomen zorgt voor een hogere luchtvochtigheid, waardoor het effect van de straling van de zon vermindert en de temperatuur daalt. Stadsparken verhogen bovendien het waterbergende vermogen van het stedelijk gebied doordat water de bodem kan indringen en vastgehouden kan worden. Daarnaast vinden mensen parken een prettige omgeving om te verblijven. Parken kunnen worden gebruikt om klimaatvraagstukken te koppelen aan andere maatschappelijke problemen, zoals gezondheidsproblemen door normoverschrijding van de luchtkwaliteit. Meer groen kan bijvoorbeeld de fijnstofconcentratie in de lucht verlagen. Groen in parken zorgt voor zuurstof. Bovendien brengen parken, pleinen en binnentuinen mensen samen en moedigen ze mensen aan om actief te zijn. Groen voorkomt dat mensen ziek worden. Een groene omgeving heeft een indirecte positieve invloed op bepaalde gezondheidsindicatoren en psychische kenmerken. Groen verhoogt de waarde van huizen met 4 tot 8% door de mooie groene leefomgeving. Achterstandswijken hebben vaak verwaarloosde openbare ruimtes. Het opknappen van een park in een achterstandswijk kan een impuls geven aan de opbouw van de levensgemeenschap. Het bevordert ook de integratie van bewoners door het gebruik van groene ruimtes voor sociale evenementen mogelijk te maken. Moestuinen en volkstuinen Een volkstuin is een stukje grond waarop men siergewassen en/of groente mag telen en waarop men veelal ook nog een huisje of schuurtje mag plaatsen. In een volkstuin is bijna geen afdichting of waterdoorlatende verharding van het oppervlak, zodat hemelwater direct in de grond kan doordringen. Het groen beïnvloedt de temperatuur in de stad s nachts door uitwaseming. Groen verplaatst daarbij koel water uit de grond naar de lucht, waardoor de temperatuur in de stad daalt. Ook zorgt een volkstuin voor natuur- en recreatiebeleving en levert het een bijdrage aan milieuvriendelijke mobiliteit doordat recreëren dicht bij huis bijdraagt aan de kwaliteit van de leefomgeving en duurzaamheid. Moes- en volkstuinen kunnen gebruikt worden om klimaatvraagstukken te koppelen aan andere problemen die in de maatschappij leven, zoals het bestrijden van overgewicht. Het werken in de tuin levert een bijdrage aan de volksgezondheid. Verder kan het dienen als inburgeringinstrument: allochtonen zijn vaak gewend om een groentetuin te hebben en zijn ook gebruikers van volkstuincomplexen. Op de volkstuin vindt integratie plaats tussen bewoners. Een volkstuin zorgt voor actieve recreatie voor een kwetsbare, groeiende doelgroep van ouderen. Het is een ontmoetingsplaats voor oudere mensen die thuis vaak geïsoleerd leven. Ten slotte bieden volkstuinen natuureducatieve potentie voor jong en oud. Pagina 13 van 65

15 Foto 3 In een volkstuin kan hemelwater direct de grond in. Volkstuinen leveren een actieve recreatie voor een groeiende doelgroep van ouderen. Foto: Volkstuinvereniging De Vier Jaargetijden,Wijchen. Maatregelen met betrekking tot het waterbergend vermogen van de bodem De bodem speelt een cruciale rol in de waterberging. Een belangrijke factor voor klimaatadaptatie in het stedelijk gebied is daarom het vergroten van de capaciteit van de bodem, om het water te absorberen en het water (tijdelijk) te bergen, en zo piekafvoeren naar het oppervlaktewater te doen verminderen. In Tabel 2 wordt een korte beschrijving gegeven van mogelijke maatregelen die in stedelijke gebieden kunnen worden genomen ter voorkoming van wateroverlast, waarbij de bodem een rol speelt. Ook is hierin een aantal meer technische maatregelen opgenomen, die zijdelings verband houden met de bodem, maar niet volledig uitgaan van de intrinsieke mogelijkheden van de bodem als waterberging. Naast de bodem wordt ook het stedelijk oppervlaktewater meegenomen, omdat dit een sterke link heeft met zowel de bodem, het bodemgebruik als ook het grondwater. Mogelijk te nemen maatregelen zijn de aanleg van natuurlijke of kunstmatige waterbuffers of wadi s (bovengronds) en ondergrondse waterberging- en infiltratiesystemen. Ook kunnen door profilering van het maaiveld en het laten meestromen van hemelwater in het straatprofiel piekafvoeren en de druk op het riool verminderd worden. Gemengde rioolstelsels of smartdrains hebben ditzelfde effect. Er kan in steden gekozen worden voor waterpasserende verharding (met gaten of brede voegen) of waterdoorlatende verharding (met een hoge infiltratiecapaciteit). Daarnaast kan men denken aan de aanleg van waterpleinen, die als waterbuffer fungeren bij hevige regenval. Ook de inrichting van het stedelijk oppervlaktewatersysteem helpt bij het vergroten van het waterbergend en -afvoerend vermogen. De voorgestelde maatregelen rondom het waterbergend vermogen van de bodem vertonen relaties met andere bodemthema s. De bodemthema s die in dit verband een rol spelen zijn: chemische bodemkwaliteit, biodiversiteit, ondergronds ruimtegebruik, bodemdaling en verdroging/vernatting. Pagina 14 van 65

16 Naast de effecten van deze maatregelen voor het waterbergend en infiltrerend vermogen van de bodem, zijn er ook positieve neveneffecten: vermindering van de kans op wateroverlast in steden draagt bij aan de veiligheid en verlaagt het risico op schade aan huizen, infrastructuur en dergelijke. De waterbuffers kunnen een recreatieve nevenfunctie vervullen en dragen er aan bij de stad een groene uitstraling te geven. Een aantal van de genoemde maatregelen is heel zichtbaar en dichtbij voor de stadsbewoners. Burgers zullen zich hierdoor bewuster worden van de heersende klimaat- en waterproblematiek in hun woonomgeving. In Tabel 2 worden de mogelijke maatregelen samengevat. Tabel 2 Overzicht van mogelijke maatregelen ter vergroting van het absorberend en waterbergend vermogen van de bodem en ter voorkoming van wateroverlast in stedelijke gebieden vanuit het oogpunt van de bodem Maatregel Omschrijving Toepassing (voorbeelden) Aandachtspunten (voor-/nadelen) Maatregelen die betrekking hebben op de intrinsieke bodem (bodemmatrix) Aanleg van wadi s Een wadi is een veelal begroeide verlaging van het maaiveld die bij hevige regenval onder water komt te staan, doordat hemelwater via het dak naar de wadi wordt afgevoerd. Eventueel voorzien van ondergelegen infiltratievoorziening. Helden, Houten Een wadi fungeert ook als zuiveringsfilter voor het regenwater. Wadi s worden door bewoners gewaardeerd als wijkdecoratie. Wadi s leiden echter tot verontreiniging van de bodem met zware metalen (Verschoor en Brand, 2008). Profilering maaiveld Natuurlijke waterbuffer Kunstmatige waterbuffer Wanneer het straatprofiel anders ingericht wordt, wordt het mogelijk extra berging aan te leggen. Bepaalde delen, bijv. bermen, kunnen bij regen onderlopen zonder overlast te veroorzaken. Een natuurlijke plas, vliet o.i.d. dient als waterbuffer door piekafvoeren van regen- of rivierwater op te vangen. Kunstmatige voorziening voor het tijdelijk opslaan van water aan het bodemoppervlak. Zuid-Hollands plassengebied, Friese Meren Bij het creëren van nieuw groen kan een dubbelfunctie als recreatie/waterbuffer worden overwogen. Dubbelfunctie recreatie/waterbuffer mogelijk. Pagina 15 van 65

17 Infiltratiesysteem/ Ondergrondse waterberging Flexibel peilbeheer Een ondergrondse infiltratievoorziening bestaande uit een berging waar het water via een buis of sleuf terechtkomt. Vanuit hier kan het wegzijgen naar de ondergrond. Grondwaterstanden worden niet op een vast peil gehouden, natuurlijke fluctuatie wordt toegestaan. Eindhoven (nieuwbouwwijk Meerhoven) Polder Botshol, Loosdrecht, Naarden Op dit moment weinig tot geen geschikte methoden beschikbaar voor reiniging. Nadelen: o.m. voor de landbouw Maatregelen die betrekking hebben op de relatie bodem/grondwater - oppervlaktewater Circulatie van het open watersysteem. Overdimensioneren van de buffer- en opslagcapaciteit. Betere doorstroming Rekening houden met verwachte verhoogde neerslag en piekafvoeren. Waterschappen: GGOR (gewenst grond- en oppervlaktewater regime). Capaciteit van het watersysteem wordt aangepast aan toekomstige klimatologische omstandigheden. Waterkwaliteit en menging in het oog houden. Stilstaand water koppelen aan watersysteem. Piekneerslag beter kunnen afvoeren door betere doorstroming. Waterkwaliteit en menging in het oog houden. Technische maatregelen die verband houden met de ondergrond, maar niet direct met de bodemmatrix Meestromen hemelwater in straatprofiel. Waterpleinen Straatprofielen en oeverzones zo inrichten dat meestromen met (rivier)water mogelijk wordt. Een waterbassin waarin regenwater wordt verzameld. Op een later tijdstip kan het water alsnog afgegeven worden aan het grondwater of afgevoerd worden naar het riool. Goten, greppels. Ontgronding tussen tegels, klinkers, openbaar groen e.d. Dresden: verwijderen van obstakels die doorstromen bemoeilijken. Goes (wijk Ouverture). Rotterdam, uitwerking door DE URBANISTEN en studio Marco Vermeulen. Opdrijfverschijnselen van kabels en leidingen. Door water zichtbaar te maken in het straatbeeld wordt de burger bewust gemaakt van het watersysteem en de zorg daarvoor. In periodes dat het plein niet onder water staat, kan het voor andere doeleinden gebruikt worden, bijv. recreatie (speelveld). Pagina 16 van 65

18 Waterdoorlatende verharding Waterpasserende verharding Verharding uit poreus materiaal Verharding met vergrote voegen waardoor het water infiltreert. Gemeente Cranendonck (Gastel) Gevaar van dichtslibben is reëel. Speciale zuigmachines kunnen hiervoor oplossing bieden. Het laten infiltreren van stedelijk regenwater leidt tot verontreiniging van het grondwater en kan tot problemen leiden voor de drinkwatervoorziening. Gescheiden stelsel Smartdrain Meer onafgedekte bodem in tuinen en plantsoenen Locatiekeuze verstedelijking Systeem dat bestaat uit twee aparte buizenstelsels voor de gescheiden inzameling en afvoer van afvalwater en regenwater. Voorziening waarin het eerste (mogelijk verontreinigde) regenwater gescheiden wordt afgevoerd van het overige regenwater. Vergroten van de infiltratiecapaciteit van de bodem door minder verharding op plaatsen waar dat niet nodig is. Bouwen op locaties waar de bodemgesteldheid en grondwaterstand geschikt zijn. Houten, Utrecht (Leidse Rijn), Alkmaar Overige maatregelen Concept kan eenvoudig geïntegreerd worden in renovatiewerkzaamheden zoals wegreconstructies. Pagina 17 van 65

19 Voorbeelden van mogelijke maatregelen en actuele ontwikkelingen bij gemeenten Wadi s Een speciaal type van een kunstmatige waterbuffer is de wadi. Dit is een vrij ondiepe verlaging van het maaiveld, zonder steile wanden of oevers, die bij hoge waterstanden of zware regenbuien onder water komt te staan. Een wadi is veelal begroeid met (moerasachtige) vegetatie en kan ook uitgebreid worden met een ondergrondse infiltratievoorziening. Wadi s (Foto 4) worden door buurtbewoners vaak hoog gewaardeerd als wijkdecoratie. Daarnaast, omdat wadi s vaak gelegen zijn in woonwijken, kan informatieverstrekking over wadi s in wijken helpen bij het burgerbewustzijn rond de waterbergingsproblematiek in steden. Onder andere in de gemeente Houten en de gemeente Helden heeft men al wadi s aangelegd in nieuwbouwwijken. Foto 4 Voorbeeld van een wadi in een nieuwbouwwijk in Helden. Foto: gemeente Helden. Infiltratiekratten Door de relatief grote hoeveelheid verhard oppervlak in stedelijke gebieden kunnen riolerings- en zuiveringssystemen lokaal gemakkelijk overbelast raken. Daarnaast vermindert de natuurlijke infiltratie van water, wat kan leiden tot een verlaging van het grondwaterpeil. Ter voorkoming van deze problemen kan de aanleg van een drainage- en infiltratiesysteem uitkomst bieden. Hierdoor wordt neerslag wat op het verharde oppervlak valt kunstmatig opgeslagen en geïnfiltreerd in de bodem. Een voorbeeld van ondergrondse waterberging zijn infiltratiekratten. Overtollig regenwater kan hier gemakkelijk instromen en geborgen worden zolang de bodem verzadigd is met water. Wanneer de waterverzadiging van de bodem weer afneemt, kan het water uit de kratten langzaam infiltreren in de bodem. Veel van deze systemen zijn zo uitgevoerd dat zij ook onder verhard oppervlak (bijvoorbeeld parkeerterreinen) toegepast kunnen worden. De gemeente Gouda (Foto 5) werkt aan de plaatsing van infiltratiekratten onder het wegdek van straten. Zij dienen zo als waterberging, maar tegelijkertijd als fundering voor de wegen op slappe grond. Pagina 18 van 65

20 Foto 5 Aanleg van infiltratiekratten onder de Emmastraat in Gouda. Infiltratiekratten houden tijdelijk water vast na een extreme regenbui. Water kan later infiltreren in de bodem. Waterpleinen Een andere oplossing voor het opvangen van piekafvoeren en het voorkomen van wateroverlast in steden is het waterplein. Een waterplein is een verdiept aangelegd plein waar regenwater vanuit de omgeving naartoe kan stromen en tijdelijk wordt vast gehouden. Hierdoor wordt het stedelijk watersysteem ontlast en neemt de wateroverlast in de buurt af. In droge tijden staat er geen water op het plein en doet het plein dienst als speel- en sportplaats. Ook bij kleine en middelgrote regenbuien stroomt er geen water naar het plein toe. Regenwater wordt met eventueel vuil dat op straat ligt weggepompt en afgevoerd naar het riool. Zodra de buien zwaarder worden, kan de kleine pomp het water niet meer verwerken. Het water, dat intussen schoner is (het vuil is immers al met de eerste bui weggevoerd), stroomt via een overstort door een zuiveringsfilter naar het plein. Als de regen voorbij is en de singels weer op het oude waterniveau zijn, kan het waterplein worden geleegd. Via een buis die aansluit op het diepste punt van het plein kan het water langzaam naar een singel stromen. Een eerste waterplein is ontwikkeld aan de Westersingel in Rotterdam (Foto 6). Na evaluatie van de eerste praktijkervaringen worden mogelijk meer waterpleinen in Rotterdamse wijken aangelegd. Foto 6 Beeldenterras Westersingel. Dit waterplein in Rotterdam loopt alleen bij extreme buien onder water Pagina 19 van 65

21 Aanbevelingen voor het beleid Het is raadzaam dat de overheid het belang van de bodem voor de klimaatbestendigheid van steden inzichtelijk maakt voor gemeenten door op dit thema aan te haken bij andere beleidsterreinen zoals infrastructuur, volksgezondheid, veiligheid, kwaliteit en leefbaarheid van de openbare ruimte en gebouwde omgeving, natuureducatie en duurzaamheid. Daarnaast kan de overheid gemeenten duidelijk maken dat nú investeren in klimaatbestendigheid in de toekomst gaat renderen. De overheid kan ook de burgers wijzen op dingen die zij zelf, als individu, kunnen bijdragen aan de klimaatbestendigheid van hun stad. Subsidies voor het nemen van maatregelen door gemeenten en particulieren zullen een extra stimulans vormen. Aanbeveling voor verder onderzoek Aanbevolen wordt om in samenwerking met gemeenten en/of waterschappen een aantal locaties/steden binnen Nederland te selecteren als casestudie en voor die gebieden een gedetailleerde kosten-batenanalyse uit te voeren van mogelijk te nemen klimaatadaptatiemaatregelen. Daarbij moeten de directe én indirecte kosten en opbrengsten worden meegenomen. Pagina 20 van 65