Innovatief intensiveren

Transcriptie

1 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening 1 oktober 2009

2

3 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening 1 oktober 2009

4 Colofon Amsterdam, 1 oktober 2009 De studie Innovatief Intensiveren in de Amsterdamse haven is gemaakt in opdracht van Haven Amsterdam door de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam. Samenstelling Vormgeving Begeleiding Opdrachtgever Margreet Leclercq Ben Teunissen Maurits de Hoog Bart de Vries Jan Egbertsen Pito Dingemanse Dertje Meijer

5 Inhoud Inleiding 7 1 Ruimtegebruik Amsterdamse haven Analyse ladingstromen, overslag en groeiverwachtingen Analyse havenareaal: natte en droge terreinen Analyse ruimteproductiviteit grootste terminals Benutting ligplaatsen 20 Bijlagen 60 Bijlage 1 Overzicht van geïnterviewden en deelnemers aan workshops 60 Bijlage 2 Resultaten HA verkenning Nieuwe kadegebonden terreinen 61 Bijlage 3 Intensief ruimtegebruik in de literatuur 62 Bijlage 4 De Regiodialoog 65 Bijlage 5 Aantekeningen workshop Bijlage 6 Besluiten MT HA Verkenning intensiveringsmogelijkheden Ervaringen in de Amsterdamse haven Ervaringen in de Rotterdamse haven Denkbare intensiveringsmaatregelen 25 3 Tien uitgewerkte intensiveringsmogelijkheden Gerichter inzetten van het uitgifte-instrumentarium Verhogen ruimteproductiviteit terminals Optimaliseren nat-droog Optimaliseren kolenketen Optimaliseren opslagtechnieken kolen Optimaliseren opslagtechnieken containers Optimaliseren gebruik 2e en 3e linie met transportsystemen Optimaliseren opslagtechnieken stukgoed Amerikahaven Noord-Oost Westhaven Zuid-Oost 49 4 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 56

6

7 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 7 Inleiding Aanleiding en doel Het college van B&W heeft onlangs de Havenvisie vastgesteld. Een slimme benutting van de huidige haventerreinen is daarin een centraal punt. Haven Amsterdam stelt zich als doel de gewenste en realiseerbare groei in de Amsterdamse haven tot 2020 (een verdubbeling van overslag tot ruim 125 miljoen ton goederen) te accommoderen op bestaande haventerreinen. In 2006 heeft Haven Amsterdam (HA) al een globale verkenning uitgevoerd naar intensiveringsmogelijkheden in het havengebied met het oog op de beperkte beschikbaarheid op middellange termijn van zogenaamde natte terreinen. Uit deze verkenning nieuwe kadegebonden terreinen is een aantal interessante opties naar voren gekomen voor de intensivering van het huidige gebruik. Haven Amsterdam wil deze (en mogelijk andere) opties nader onderzoeken om het beleid uit de Havenvisie concreet vorm te kunnen geven. Doel van de studie Innovatief Intensiveren in de Amsterdamse haven is een brede inventarisatie en verkenning van intensiveringsmogelijkheden binnen de Amsterdamse haven met een focus op uitbreiding van het oppervlak natte terreinen voor kadegebonden bedrijvigheid op een termijn van 3 tot 5 jaar. Op basis van de uitkomsten van deze studie heeft het managementteam van HA besloten over welke acties in een vervolgfase concreet worden uitgewerkt. Een overzicht hiervan is opgenomen als bijlage 6. Aanpak Haven Amsterdam heeft de Dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente Amsterdam (DRO) gevraagd de studie uit te voeren. Het onderzoek is uitgevoerd in drie fasen: oriëntatie, verkenning en tot slot verdieping en afronding. In de oriëntatiefase zijn de opdrachtnemers gebrieft door Haven Amsterdam over recente ontwikkelingen binnen de haven en de stand van zaken in het denken over mogelijke optimaliseringen. Er zijn interviews gehouden met unitleiders en medewerkers van de commerciële sector, de afdeling Strategie en Onderzoek en de Sector Infrastructuur en Milieu. HA heeft voor DRO een excursie verzorgd naar drie terminals in de Amsterdamse haven: de bulkterminal van IGMA, de overdekte stukgoedterminal van Waterland en de containerterminal van Ceres Paragon. Daarnaast heeft desk- en webresearch plaatsgevonden en zijn deskundigen van de TU-Delft en Havenbedrijf Rotterdam geconsulteerd. Dit leverde inzicht in de range van mogelijke intensiveringen. In de verkenningsfase is deze range nader verkend en is een selectie gemaakt van de 10 meest kansrijke principes voor innovatieve intensiveringen. Deze zijn in de verdiepingsfase nader doorgewerkt. Het tussentijdse resultaat is in een workshop voorgelegd aan medewerkers van HA, DRO, Havenbedrijf Rotterdam en TU-Delft. Ook waren er presentaties van de externen over hun praktijkervaringen met intensivering in havens. Dit heeft geleid tot een verdere aanscherping van de 10 intensiveringsmogelijkheden en tot conclusies en aanbevelingen. Een overzicht van geïnterviewden, excursie- en workshopdeelnemers is opgenomen als bijlage. Opzet In hoofdstuk 1 is een analyse weergegeven van het huidige ruimtegebruik in de Amsterdamse haven, waarbij gekeken is naar de ladingstromen, het huidige natte en droge gebruik van het havenareaal, de ruimteproductiviteit van de grootste terminals en de benutting van de ligplaatsen. Hoofdstuk 2 doet verslag van de verkenning van alle intensiveringsmogelijkheden. De verkenning heeft geresulteerd in een groslijst van ruim 60 intensiveringsmogelijkheden. Hiervan zijn er 10 geselecteerd, die in hoofdstuk 3 verder zijn uitgewerkt. In hoofdstuk 4 volgen de conclusies en aanbevelingen voor het vervolg. Dit document is een bewerking van de originele versie van Bedrijfsgevoelige informatie is weggelaten, waardoor dit document ook extern verspreid kan worden.

8 8 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening Overslag in Zeehavens Amsterdam en de Amsterdamse haven in 2007 Zeehavens Amsterdam Amsterdamse haven Goederensoort (mln. ton) (mln. ton) perc. Totaal 87,8 65,4 100% Natte bulk, waarvan: 26,6 26,5 41% Olieproducten 24,9 24,9 39% Overige natte bulk 1,7 1,6 2% Droge bulk, waarvan: 51,4 32,8 50% Agribulk (incl. veevoeders) 8,3 8,3 13% Veevoeders 7,3 7,3 11% Agribulk (excl. veevoeders) 1 1,0 2% Kolen 22,2 14,7 23% Ertsen / schroot 11,2 0,9 1% Overige droge bulk 9,7 8,7 13% Stukgoed, waarvan: 9,8 6,1 9% Ro/ro (excl. auto s) 0,8 0,8 1% Auto s 0,3 0,3 0% Containers en flats 3,6 3,4 5% Overig stukgoed 5,1 1,8 3% Zeehavens Amsterdam: havens van de gemeenten Beverwijk, Velsen-IJmuiden, Zaanstad en Amsterdam

9 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 9 1 Ruimtegebruik Amsterdamse haven In dit hoofdstuk komt aan de orde hoe de Amsterdamse haven functioneert. Allereerst wordt in 1.1 ingegaan op de overslag van de belangrijkste ladingstromen, op de groeiverwachtingen en op de ketens, waar de ladingstroom onderdeel van uitmaakt. Het cijfermateriaal is ontleend uit het rapport Havenoverslag, scheepsbewegingen en toelichting over de periode januari december 2007 van de Afdeling Strategie & Onderzoek van Haven Amsterdam. Ook is kennis geput uit de Atlas Haven-Stad 2007 (DRO-HA) en de gehouden interviews met medewerkers van Haven Amsterdam. Sinds de economische crisis zijn er veranderingen opgetreden in de overslagvolumes. Deze cijfers waren nog niet bekend ten tijde van het uitvoeren van deze studie. In 1.2 wordt het gebruik van het havenareaal in kaart gebracht, waarbij onderscheid gemaakt wordt naar nat en droog gebruik. In 1.3 vindt een analyse plaats van de ruimteproductiviteit van de grootste terminals in de haven. Dit biedt een goede basis voor het denken over mogelijke intensiveringen. Tot slot wordt in 1.4 het ligplaatsenbestand geanalyseerd. 1.1 Analyse ladingstromen, overslag en groeiverwachtingen Jaar 2007 In 2007 deden zeeschepen Zeehavens Amsterdam aan (het hele Noordzeekanaalgebied), waarvan de Amsterdamse haven. De totale overslag in Zeehavens Amsterdam in 2007 bedraagt 87,8 mln ton. Daarvan komt driekwart voor rekening van de Amsterdamse haven, namelijk 65,4 mln. De verdeling in ladingstromen is te zien in de tabel. Hieronder wordt ingegaan op de ontwikkelingen binnen de belangrijkste ladingstromen: Natte bulk: olie(producten) Droge bulk: kolen, agribulk en overige droge bulk Stukgoed: containers en overig stukgoed Olie(producten) In de Amsterdamse haven vindt veel opslag van strategische voorraden natte bulk plaats. Daarnaast vindt in toenemende mate menging (blending) van olieproducten plaats, voordat deze naar de eindbestemming worden gedistribueerd. Hierdoor heeft Amsterdam zich bijna ongemerkt ontwikkeld tot hub voor de op- en overslag van olieproducten zoals benzine en kerosine. Belangrijke olieterminals zijn Vopak, Oiltanking, BP, Eurotank, Westway en Nustar. De olieproducten die in Amsterdam overgeslagen worden zijn voor een belangrijk deel afkomstig uit Rusland. Halfproducten worden hier bewerkt en bijgemengd voor de Europese markt. Het blenden van de olie gebeurt in pijpen en in de tanks zelf. Dit is (van buiten) niet te zien. Dit blenden levert een hoge toegevoegde waarde op. In 2007 bedroeg de overslag van olieproducten in de Amsterdamse haven circa 25 mln. ton. De verhouding tussen inkomende en uitgaande lading naar zee is ongeveer Daarmee zijn de olieproducten veruit de grootste ladingstroom die de haven richting zee verlaat. In 2007 was de afvoer naar de Verenigde Staten hoog. Op de lange termijn zullen steeds meer olieproducten uit het Verre Oosten worden aangevoerd. HA verwacht een groei van bedrijven die biomassa en biobrandstoffen overslaan of produceren. De in de haven aanwezige installaties voor opslag en blenden van olieproducten zijn hier namelijk ook voor te gebruiken. Meer dan 60% van de olieoverslag vindt plaats op terminals in de Amerikahaven. Rond de Petroleumhaven en omgeving wordt minder dan 30% overgeslagen. Er komen dit jaar en komende jaren nieuwe tanks en steigers in gebruik (o.a. in de Afrikahaven), waardoor naar verwachting de overslag van olieproducten zal groeien. Met deze uitbreiding is de capa-

10 10 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening citeit om de toekomstige groei op te vangen verzekerd. Mede gezien de schaarste aan kadegebonden terreinen zullen er geen nieuwe olieterminals in de Amsterdamse haven worden gevestigd. Kolen Zeehavens Amsterdam is de tweede grootste Europese kolenoverslaghaven na Rotterdam, met in 2007 een overslag van circa 22 miljoen ton. Een grote rol is daarbij weggelegd voor Corus in IJmuiden met een jaarlijkse overslag van circa 7 mln kolen. De kolenoverslag in de Amsterdamse haven bedroeg in 2007 circa 14,7 mln. ton, een stijging van +19,6% t.o.v Vooral de aanvoer steeg met circa +25% naar 12,9 mln. ton. De afvoer via zee daalde met circa -6% tot 1,8 mln. ton. De overslag van kolen vormt zo n 25% van de overslag in de Amsterdamse haven. De kolen die in de Amsterdamse haven worden overgeslagen worden voornamelijk doorgevoerd naar het achterland, naar energiecentrales in Nederland en Duitsland. Ruim anderhalf miljoen ton wordt gebruikt door de elektriciteitscentrale aan de Hemweg. Deze kolen gaan via een overdekte transportband naar de centrale. De Hemwegcentrale heeft een jaarlijkse capaciteit van megawatt, waarvan 600 kolengestookt is. De centrale voorziet ongeveer 1 miljoen huishoudens in Amsterdam en omgeving van stroom. De Amsterdamse haven heeft vier kolenterminals: Rietlanden in de Amerikahaven, ACP in de Westhaven en de nieuwe ACT in de Afrikahaven (beide eigendom van Rietlanden), en OBA in de Westhaven. Op de terminals vindt behalve op- en overslag ook upgrading van kolen plaats. Kolen worden gemengd en gezeefd. Steenkool varieert van kwaliteit. Kolen van verschillende kwaliteit worden in lagen bovenop elkaar opgeslagen. Deze worden vervolgens verticaal afgegraven, waardoor een nieuwe kwaliteit ontstaat. Er hebben recent forse uitbreidingen van de kolenterminals plaatsgevonden. OBA is met bijna 10 hectare uitgebreid op het laatste stukje van het oude Fordterrein in de Westhaven. LBH/Rietlanden heeft op een 30 hectare groot terrein in de Afrikahaven een nieuwe moderne kolenterminal gebouwd. Om stofoverlast te voorkomen, is op de nieuwe kolenterminal een voor de haven uniek stofmonitoringsysteem toegepast. Steenkool is als brandstof sterk in ontwikkeling. Door toepassing van zogeheten clean coal technology (vergassing) wordt het gebruik van steenkool minder vervuilend. Om de uitstoot terug te dringen wordt onderzoek gedaan naar ondergrondse CO2-opslag. Er zijn wereldwijd nog grote voorraden steenkool aanwezig. Kolen worden niet meer in Europa gewonnen, maar geïmporteerd. De vooruitzichten m.b.t. groeipotentie in de kolenoverslag in de Amsterdamse haven zijn positief. De Amsterdamse haven heeft de komende jaren echter voldoende capaciteit voor overslag van steenkool. Een verdere uitbreiding van de capaciteit is dan ook niet voorzien.

11 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 11 Agribulk In de droge bulksector speelt de agribulk een belangrijke rol. Belangrijke landbouwproducten die in bulk in Amsterdam worden aangevoerd zijn veevoeders, palmpitten, soja, zonnebloempitten en vruchtensappen. Deze grondstoffen worden geïmporteerd en in Amsterdam verwerkt tot halffabrikaten. De totale overslag van agribulk kende in 2007 een lichte stijging van +3% naar 8,3 mln. ton. Overigens betreft maar liefst 87% van de agribulkoverslag veevoeders. Agribulk wordt vooral aangevoerd en verwerkt door het bedrijf Cargill en overslagbedrijf IGMA (onderdeel van Cargill). Cargill heeft vijf vestigingen in de Amsterdamse en Zaanse havens. IGMA slaat bulkgoederen over; agribulk, mineralen en ook biomassa. Ook doet IGMA aan parcel service : het bedrijf verkoopt laadruimte op schepen. Hierdoor wordt de invoer van agribulk gecombineerd met de invoer van industriële mineralen (zoals talk en papier). Deze goederen hebben namelijk dezelfde landen van herkomst. De markten voor sojabonen, zonnebloempitten en vruchtensappen kennen een lichte groei. De markt voor veevoeders zal teruglopen door het krimpen van de veestapel in Europa. De verwachting is dat de vraag naar biobrandstoffen in Noordwest Europa zal leiden tot een toename in de import van bepaalde oliehoudende zaden. Daarnaast is wellicht groei te verwachten t.b.v. biomassa (vaste agribulk producten die worden bijgestookt in elektriciteitscentrales). Overige droge bulk Andere droge bulk producten betreffen cacao, meststoffen, bouwgrondstoffen (zand, grind), mineralen, fosfaten, ijzer, staal en halffabrikaten voor onder andere de keramische, papier- en verfindustrie. Hierbij gaat het in totaal om circa 10 miljoen ton op jaarbasis. Het merendeel hiervan is overslag van zand, grind en mineralen (waaronder graniet en steenkorrel). In 2007 werd circa 6,8 mln. ton aan bouwgrondstoffen overgeslagen. Bouwgrondstoffen worden steeds meer ingevoerd, omdat ze steeds minder in Europa worden gewonnen. Bouwstoffen vormen daardoor een steeds grotere sector in de invoer. Deze grondstoffen worden in de haven verwerkt tot producten voor de bouw, zoals beton, asfalt en stortsteen voor spoorwegen. Een deel van de bouwgrondstoffen wordt, veelal per binnenvaartschip, weer doorgevoerd naar betonfabrieken en asfaltcentrales elders in Nederland. Voor zowel lading als nieuwe vestigingen is dit een groeimarkt vanwege de aflopende concessies voor rivierzand en grind. De laatste jaren heeft de aanvoer van zand en grind over zee geprofiteerd van een lage waterstand van de Rijn in het najaar, waardoor aanvoer over de rivieren niet mogelijk was. In Vergelijking aantal containers Amsterdam-Rotterdam die situatie kiezen klanten voor aanvoer over zee i.p.v. aanvoer via de Rijn vanwege prijs en leveringszekerheid. In 2007 was er geen sprake van een lage waterstand en werd het gebaggerde zand per binnenvaart vervoerd. Circa een derde van de ingevoerde mineralen en halffabrikaten voor keramische, papier- en verfindustrie wordt regionaal verwerkt. De rest wordt als grondstof doorgevoerd voor de Europese markt (veelal per binnenvaartschip of vrachtwagen). Grote mineralenterminals zijn: Amfert, USA Vlothaven, Eggerding, Van Egmond en IGMA. Grote bouwgrondstoffenterminals zijn: Hanson, Graniet Import, AGM, Heijmans Westhaven en Steenkorrel (Paes). Containers De overslag van containers in de Amsterdamse haven was 3,4 mln. ton in Dit betekent een groei van +5,7% t.o.v Het aantal overgeslagen TEU s groeide in 2007 met +26,2% naar Hiervan waarvan TEU leeg. De Amsterdamse haven is op dit moment een relatief kleine speler in de containermarkt. In de haven van Rotterdam is de containeroverslag een factor 25 hoger. Amsterdam Rotterdam Factor Aantal containers :26 Aantal TEU :28 Aantal tonnen :24 Groeiverwachting TEU :8

12 12 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening De aanvoer van containers in Amsterdam vindt voornamelijk plaats vanuit Japan, China en West-Afrika. In de Amsterdamse haven zijn verschillende terminals gevestigd waar containers worden overgeslagen, waaronder Ceres, USA, VCK en Waterland. Het merendeel van de containeroverslag vindt plaats bij de Ceres Paragon Terminal, één van de snelste containerterminals ter wereld. De terminal is in 2006 goed gaan draaien. Containers zijn redelijk duur om te laden, want er is relatief veel tijd mee gemoeid. Oorspronkelijk werden daarom alleen hightech goederen per container vervoerd. De afgelopen jaren heeft een vercontainerisering in de scheepvaart plaatsgevonden. Deze zal ongetwijfeld doorzetten. De meeste containers komen uit de productielanden in het Verre Oosten (m.n. China). Het komt voor dat op de terugweg de (anders lege) containers worden gevuld met zaken als oud papier of oud ijzer. Naar verwachting zet de groei in de containervaart op Amsterdam op de lange termijn door. Meer lijndiensten, grotere schepen en meer voor Amsterdam bestemde lading per schip veroorzaken deze groei. Ook speelt een rol dat in de omliggende havens capaciteitstekorten ontstaan, terwijl in de Amsterdamse haven nog ruimte is voor de verwerking van containers. De congestie in Rotterdam en Hamburg was in 2007 zo ernstig dat de beide havens lege containers niet meer accepteerden. Hierdoor steeg de overslag van lege containers in de Amsterdamse haven in 2007 met +129% naar containers. De Ceres-terminal draait pas op een derde van zijn capaciteit. Optimistische verwachtingen ten aanzien van de opkomende containervaart zijn voor Haven Amsterdam en Ceres aanleiding om de reservering van 52 ha voor uitbreiding van de terminal aan de oostzijde van de Afrikahaven aan te houden. Bij een aantal van ongeveer TEU s komt het realiseren van de tweede Ceres containerterminal in beeld. Om een florerende containerhaven te kunnen zijn, is een minimale omvang nodig. Ambitie van HA is een groei tot 3 miljoen TEU per jaar. Dit levert werk aan 200 à 300 containerbinnenvaartschepen per dag. Met de beoogde massa zijn bovendien ook voldoende lege containers in de haven beschikbaar (empty depot), die gevuld kunnen worden voor de overzeese retourvaart. Hierdoor wordt de Amsterdamse haven interessanter als bestemming. Overig stukgoed De grootste stukgoedterminals in de Amsterdamse haven zijn de Waterland Terminal, VCK, USA Amerikahaven, Ceres Westhaven, Koopman en USA/Ter Haak in de Westhaven. De All Weather Terminal van Waterland was de eerste in zijn soort die de overslag van kwetsbare goederen onder een dak mogelijk maakte. Deze terminal verminderde niet alleen de hoeveelheid afgekeurde goederen, maar verbeterde ook de arbeidsomstandigheden. De overslag in stukgoed (exclusief containers) was in ,7 mln. ton, 15% meer dan in Hiervan is 1,1 mln. ton Ro/Ro lading (waaronder auto s) en 1,5 mln. ton overig stukgoed. De overslag van het aantal auto s is in 2007 met +33,8% gestegen naar De stijging is te zien zowel bij de aanvoer (met +29,5% naar ), als bij de afvoer (met +43,4% naar ). De stijging van de auto-overslag heeft te maken gehad met de uitbreiding van Koopman (17 ha). Daarnaast heeft Nissan gebrek aan ruimte in Engeland en Duitsland hetgeen leidt tot meer auto-overslag in de Amsterdamse haven. De overslag van papier heeft in 2007 een stijging gekend van +13,4% naar 0,31 mln. ton. De oorzaken van deze stijging zijn: het aantrekken van nieuwe pakketten zoals bij Waterland Terminal; de toename van het overslagvolume van papier bij bestaande pakketten, het nieuwe

13 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 13 railconcept waarbij rollen papier via Waterland per spoor aankomen en per zeeschip verder naar Londen gaan. In de toekomst wordt Oost-Europa een steeds belangrijker afzetgebied voor nieuwe personenauto s en zwaar rollend materieel. Deze trend kan een belangrijke rol spelen bij de extra overslag van auto s in de Amsterdamse haven. Door de wereldwijde verandering van de productielocaties komen er veel nieuwe Ro/Rostromen op gang. Een voorbeeld hiervan is de rederij Höegh Autoliners die nieuwe Ro/Ro schepen (speciaal voor het vervoeren van auto s en andere Ro/Ro lading) laat bouwen. Conclusie Van de verschillende sectoren in de Amsterdamse haven is olie momenteel de belangrijkste inkomstenbron en ladingstroom (25 mln. ton); goed voor bijna 40% van de overslag. Kolen nemen een tweede plaats in (15 mln. ton). Bouwgrondstoffen (zand, grind, mineralen) en veevoeders (onderdeel van agribulk) delen een derde plaats (ieder 7 mln. ton). Containers en overig stukgoed (inclusief Ro/ Ro) zijn eveneens belangrijke goederenstromen (ieder 3 mln. ton). HA streeft voor de periode tot 2020 naar een verdubbeling van de overslag naar 125 miljoen ton, vooral in de sectoren energie, containers, agribulk, bouwgrondstoffen. Daarmee wordt vooral ingezet op marktsegmenten met toekomst en wordt een zekere spreiding van risico s nagestreefd. De Amsterdamse haven neemt een uiteenlopende positie in de verschillende sectoren. Soms ligt de nadruk op overslag en doorvoer, naar het achterland of short-sea in Noordwest- Europa. In andere sectoren worden goederen ook bewerkt of verwerkt tot half- of zelfs eindproducten (olie, Ro/Ro, agribulk, bouwgrondstoffen). Soms worden goederen ook korte of langere tijd opgeslagen (olie, kolen, containers, mineralen). Voor het ruimtebeslag is het interessant deze aspecten afzonderlijk te bekijken. Voor elke stap in de keten zijn er andere intensiveringsmogelijkheden.

14 14 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening 1.2 Analyse havenareaal: natte en droge terreinen Omvang havenareaal Het Amsterdamse havengebied (inclusief haventerreinen aan Noordelijke IJ-oever en Oostelijk Havengebied) beslaat hectare, waarvan hectare voor bedrijfsterreinen (nat en droog) en hectare voor havenbassins en infrastructuur. Amsterdam heeft in 2008 nog 145 hectare natte terreinen uit te geven. Aan droge terreinen is nog 185 hectare beschikbaar. Van de natte terreinen in Amsterdam heeft 100 hectare al een bestemming (reservering uitbreiding containerterminal Ceres Paragon en terminal Vopak). Terreinoppervlaktes per havenbekken in Amsterdamse haven ( ) De andere 45 hectare zijn verspreid over een aantal kavels, waarvan er slechts enkele groter zijn dan 10 hectare. (bron: Havenvisie 2008) In de tabel zijn terreinoppervlaktes per havenbekken te zien. Deze cijfers zijn afkomstig van de Bedrijfslocatiemonitor van de gemeente Amsterdam, stand van zaken Het is opmerkelijk dat de omvang van het (uitgeefbaar) havenareaal verschilt in diverse bronnen. Nat en droog ruimtegebruik Met nevenstaande kaart is het natte en droge gebruik van de haven in beeld gebracht. Dit is gedaan voor alle kavels groter dan 1 hectare. De kavels kleiner dan 1 hectare zijn evenals de Bruto oppervlak Netto oppervlak Uitgeefbaar terrein (ha) (ha) (ha) nat (ha) droog (ha) Afrikahaven ,7 115,6 103,8 11,8 Atlaspark West ,4 84,2 0,0 84,2 Atlaspark Oost 84 59,8 44,2 0,0 44,2 Amerikahaven NW 114,4 82,2 3,3 0,0 3,3 Amerikahaven ZW 137,3 81,2 9,4 8,0 1,4 Amerikahaven NO 331,8 217,6 82,9 42,6 40,3 Amerikahaven ZO 224,2 128,7 3,9 2,0 1,9 Westhaven West 225,9 155,1 4,1 0,0 4,1 Westhaven Oost 322,3 183,4 7,9 5,2 2,7 Petroleumhaven eo 246,9 162,6 11,1 8,0 3,1 Mercuriushaven eo 173,3 65,1 4,4 0,0 4,4 Minervahaven 126,4 41,0 1,6 0,0 1,6 Totaal 2.395,5 1453,8 372,6 169,6 203,0 Bron: Bedrijfslocaties in Amsterdam 2008 nog uitgeefbare terreinen grijs gekleurd. De kavels waarop overslag plaatsvindt zijn geel gekleurd en de kavels zonder overslag paars. Bij bestudering van deze kaart vallen een aantal zaken op: De terminals, terreinen met overslag, liggen verspreid over de hele haven. Tussen de terminals zijn grote verschillen in terreinoppervlakte en kadelengte. In de volgende paragraaf wordt ingezoomd op de grootste terminals. Op veel kadegebonden terreinen vindt geen overslag plaats. Deze natte terreinen met droog gebruik verdienen nadere aandacht. In de volgende hoofdstukken wordt hierop ingegaan. Een groot deel van het havenareaal bestaat uit kavels kleiner dan 1 hectare. Hier zijn circa 300 bedrijven gevestigd. Het verdient aanbeveling om een beter zicht te krijgen op het gebruik van deze relatief kleine terreinen. Vele kleintjes maken ook een groot oppervlak. De focus van deze studie richt zich alleen op de grootste terminals in de Amsterdamse haven. Ruimtegebruik per ladingstroom Op nevenstaande kaart zijn de verschillende activiteiten in de haven weergegeven. Diverse ladingstromen worden weergegeven. Ook worden stedelijke milieuhinderlijke functies en overige stedelijke functies onderscheiden. De meeste functies zijn over de hele haven verspreid. Er is geen scherpe clustering van ladingstroom per havenbekken.

15 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 15 Kavelgebruik in de Amsterdamse haven op kavel zonder zeeoverslag: droog gebruik kavel met zeeoverslag: nat gebruik kavel < 1 ha uitgeefbare kavel

16 16 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening Ruimtegebruik in de Amsterdamse Haven olie kolen food mineralen en bouw containers en stukgoed milieuhinderlijke havengerelateerde of stedelijke droge functies niet-milieuhinderlijke havengerelateerde of stedelijke droge functies uitgeefbaar of niet in gebruik

17 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 17 Dit is te verklaren doordat het Westelijk Havengebied in fases is uitgegeven. Zo startte bijvoorbeeld de uitgifte van de Westhaven e.o. rond 1960, die van de Amerikahaven rond 1970 en die van de Afrikahaven rond Aanbeveling HA beschikt over veel databestanden die allemaal hun eigen doel hebben, waaronder bijvoorbeeld het zeehavengeldenbestand, het uitgiftebestand en ligplaatsenbestand. Deze bestanden zijn moeilijk te koppelen, waardoor lastig integrale analyses kunnen worden gemaakt. Als alle bestanden onder gebracht zouden worden in een geografisch informatiesysteem (GIS) is dit wel mogelijk. Naast visualisatie is analyse van geografisch gebonden informatie een belangrijke toepassing binnen GIS. Door bewerkingen, berekeningen en analyses binnen een GIS-omgeving is het mogelijk om objecten waarvan hun ligging ruimtelijk bekend is beter te beheren. Een begin is hiermee gemaakt. De gegevens van de grootste 25 terminals zijn door een medewerker van HA in GIS opgenomen. Hierdoor is de analyse van 1.4 mogelijk. Bij een actief gebruik van GIS door HA is het mogelijk om de weergegeven kaarten telkens te actualiseren. Voor nu is vooral van belang dat de kaarten inzicht geven in waar kansen zijn voor verdere intensivering van het natte gebruik.

18 18 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening 1.3 Analyse ruimteproductiviteit grootste terminals Rode draad bij betere benutting van de ruimte is het begrip ruimteproductiviteit = de feitelijk geproduceerde of vervoerde eenheden per hectare per jaar. De ruimteproductiviteit is de resultante van de technische capaciteit en de benutting daarvan. Verhoging van de ruimteproductiviteit is een trend, die in verschillende sectoren aanwijsbaar is. Intensivering van het ruimtegebruik in de haven betekent voornamelijk het realiseren van een hogere doorzet in tonnen per ha terrein of strekkende meter oeverlengte. Ruimtegebruik van de grootste terminals Ladingstroom Abs. (ha) Ruimtegebruik Perc. Olie % Kolen 108 7% Agribulk 34 2% Mineralen en metaal 62 4% Bouwgrondstoffen 24 2% Containers 113 8% Stukgoed 94 6% Subtotaal % Totaal haven % In beeld is gebracht wat de ruimteproductiviteit is van de grootste terminals in de Amsterdamse haven. Samen verzorgen deze bedrijven circa 97% van de totale overslag en 94% van de zeehavengelden. Ze nemen ongeveer de helft van het haventerrein in beslag (circa 683 ha). Vergelijking van de cijfers van verschillende ladingstromen lijkt weinig zinvol. De overslag van alle ladingstromen wordt weliswaar berekend in tonnen, maar dit zegt niet veel over het ruimtebeslag van deze tonnen (of over het aantal benodigde scheepsbewegingen). De dichtheid oftewel soortelijke massa (=massa/ volume) van de goederen verschilt immers. Daarom is alleen de ruimteproductiviteit van verschillende terminals met dezelfde lading vergeleken. Dit geeft inzicht op waar kansen liggen voor verdere intensivering. Deze informatie kunnen accountmanagers gebruiken in gesprekken met de terminals over hun terreingebruik. Aangezien de meeste erfpachtcontracten een looptijd hebben van 30 tot 50 jaar, heeft HA geen formele macht om intensivering af te dwingen. Nauwe samenwerking met de bedrijven is dan ook van belang. Voor de grootste terminals is de overslag in tonnen vergeleken met de terreinoppervlakte van de terminals in vierkante meter en de bijbehorende nuttige oeverlengte in strekkende meters. De kadelengte van worteleinden en insteekhavens is niet meegerekend, omdat daar geen zeeschepen kunnen aanmeren. Op basis van deze informatie ontstaat een: Index van de gemiddelde doorvoer in tonnen per vierkante meter terrein, en een Index van de gemiddelde doorvoer in kiloton per meter oeverlengte. Deze twee indices maken een vergelijking van de ruimteproductiviteit per terminal mogelijk. Opslagcapaciteit Hierboven is de ruimteproductiviteit van de terminals verbonden aan de hoeveelheid overslag. De overslagcapaciteit wordt mede bepaald door de opslagcapaciteit. De huidige opslagcapaciteit is niet van alle terminals bekend. Om aanbevelingen te kunnen doen over de mogelijke ruimtewinst, is het noodzakelijk om allereerst de opslagcapaciteit van de terminals in beeld te brengen. Daarbij speelt ook een rol hoe lang lading aan wal blijft (zogeheten dwell-time voor containers). Ook dit kan nader worden onderzocht. Hoe korter lading aan wal blijft, hoe meer overslag er gerealiseerd kan worden. Volgens een deskundige is voor olie een factor 6 tussen overslag en tankage optimaal.

19 Innovatief intensiveren in de Amsterdamse haven 19 Conclusies Zowel binnen dezelfde ladingstroom als tussen de verschillende ladingstromen zijn grote verschillen in ruimteproductiviteit te zien. Binnen dezelfde ladingstromen zijn verschillen met bijvoorbeeld een factor 4 zijn geen uitzondering. Voor sommige verschillen zijn aanwijsbare verklaringen. Terreinen die relatief veel kadelengte hebben, scoren automatisch laag op deze ruimteproductiviteitsindex. Verdere bestudering van de cijfers levert wellicht een ideale kade-terreinverhouding op. Andere verklaringen hebben betrekking op de bedrijfsvoering: vindt er enkel overslag plaats of ook verwerking, vindt er enkel doorvoer plaats of ook opslag van strategische voorraden. De situering van de steigers ten opzichte van de kade kan een rol spelen. Insteekhavens leveren productiviteit op, want deze worden niet meegerekend als oeverlengte. Of het een nieuwe of oude terminal betreft kan ook een rol spelen. Het gebruik van bandsystemen is ook van invloed. In overleg met betrokken bedrijven kunnen er waarschijnlijk nog meer verklaringen worden gevonden. Gemiddelde ruimteproductiviteit per keten Keten Overslag Oeverlengte Index Oppervlakte Index (tonnen) (meter) kiloton/m terminal (in m2) tonnen/ m2 olie , ,11 kolen , ,29 food , ,25 metaal , ,15 mineralen , ,35 bouwgrondstoffen , ,76 containers , ,51 stukgoed , ,22 totaal , ,24 In de volgende hoofdstukken wordt ingegaan op verschillende mogelijkheden om de ruimteproductiviteit op de terminals op te voeren.

20 20 Gemeente Amsterdam Dienst Ruimtelijke Ordening 1.4 Benutting ligplaatsen De grootste terminals uit de vorige paragraaf zijn goed voor 97% van de overslag in de Amsterdamse haven. De overige 3% komt voor rekening van een twintigtal bedrijven, die incidenteel overslaan. Deze terminals gebruiken hun locaties en kades niet optimaal. Misschien kunnen ze ook ingezet worden voor noodzakelijke ligplaatsen voor binnenvaart en wachtende zeeschepen. Dit geldt ook voor de onderbenutte ligplaatsen bij de grootste terminals en voor de kades van echt droge bedrijven. Door het in kaart brengen van de onderbenutte ligplaatsen, ontstaat zicht op waar intensivering mogelijk is. In deze paragraaf wordt hiertoe een eerste aanzet gegeven met een analyse van het ligplaatsenbestand van HA. In dit bestand wordt per havenbekken voor alle ligplaatsen geregistreerd hoeveel schepen er per jaar zijn geweest en hoeveel de totale overslag is geweest. De geocodering van de ligplaatsen is een punt van zorg: de precieze locatie van de ligplaatsen is niet altijd duidelijk. Onderstaande analyse beperkt zich tot de benutting van alle ligplaatsen per havenbekken. Aantal schepen per ligplaats De meeste van de 160 ligplaatsen zijn gesitueerd in het oostelijk deel van de haven: de Mercuriushaven (40), de Petroleumhaven (34) en Westhaven Oost (29). In deze drie havens zijn ook de meeste onbenutte ligplaatsen te vinden. Vooral in de Petroleumhaven liggen veel onbenutte ligplaatsen. In 2007 blijken aan maar liefst 36% van de ligplaatsen in de Amsterdamse haven geen schepen hebben gelegen. Op circa de helft van de benutte ligplaatsen meren maximaal 50 schepen per jaar aan. Slechts 17% van de ligplaatsen worden door meer dan 100 schepen gebruikt. Het aantal steigers dat door meer dan 100 schepen gebruikt wordt is in alle havenbekkens redelijk gelijk: 3 à 4. Alleen de oostzijde van de Amerikahaven en de Petroleumhaven scoren onder de maat. In de Mercuriushaven en de Petroleumhaven zijn relatief veel ligplaatsen waar tussen de 50 en 100 schepen komen. In de meeste havenbekkens zijn ongeveer evenveel ligplaatsen die intensief worden benut. De havens die beduidend meer ligplaatsen hebben, hebben ook aanzienlijk meer onbenutte ligplaatsen. Er is vast een optimum voor het aantal ligplaatsen per wateroppervlak en het aantal ligplaatsen per kadelengte. In deze studie wordt hier verder niet op ingegaan. Overslag per ligplaats Voorts blijkt dat aan 38% van de ligplaatsen in de Amsterdamse haven in 2007 geen overslag heeft plaatsgevonden. Op 41% van de benutte ligplaatsen wordt bovendien minder dan ton overgeslagen. Het aantal steigers waar meer dan ton wordt overgeslagen is in alle havenbekkens redelijk in evenwicht: 2 à 4. Voor de meeste havenbekkens geldt dat er een verband lijkt te zijn tussen het aandeel steigers met veel schepen en het aandeel steigers met veel overslag. Westhaven West laat een ander beeld zien. Komt dit doordat hier relatief veel kleine schepen komen? Of komt dit doordat de ligplaatsen alleen gebruikt worden als tijdelijke ligplaats voor bijvoorbeeld barges? Nadere analyse biedt mogelijk een antwoord. Totale overslag per havenbekken Bovenstaande cijfers zeggen niet alles. Het is ook goed om ze af te zetten tegen de totale overslag in de havenbekkens. Dan wijzigt het beeld enigszins. Zo liggen bijvoorbeeld in de Mercuriushaven veel onbenutte ligplaatsen. Op de benutte ligplaatsen wordt echter een relatief hoge overslag gerealiseerd. De meeste overslag wordt gerealiseerd in Westhaven Oost en Amerikahaven Zuid-West. Conclusie Bovenstaande analyse is niet meer dan een eerste aanzet. Om te kunnen adviseren welke ligplaatsen intensiever gebruikt kunnen worden, is nadere bestudering van het gebruik en de ligging van de afzonderlijke ligplaatsen nodig. Feit is dat er veel on(der)benutte ligplaatsen in de Amsterdamse haven zijn. Hier is zeker een intensiveringsslag te maken. Vooral in de Petroleumhaven en de oostzijde van de Amerikahaven is sprake van een onderbenutting. Ook gekeken naar de totaal gerealiseerde overslag, horen deze havenbekkens niet tot de best presterende. De havenbekkens Amerikahaven Zuid-West en Amerikahaven Noord-West worden het meest intensief gebruikt.