HANDLEIDING BEGELEIDING BIJ BORSTVOEDING 1 E EN 2 E LIJN WERKGROEP BORSTVOEDING AMSTERDAM EN AMSTELLAND

Transcriptie

1 HANDLEIDING BEGELEIDING BIJ BORSTVOEDING 1 E EN 2 E LIJN WERKGROEP BORSTVOEDING AMSTERDAM EN AMSTELLAND September 2013

2 2 LOGO S

3 3 INLEIDING INLEIDING Vuistregel 1 en stap 1 in de Jeugdgezondheidszorg: De instelling dient een beleid ten aanzien van borstvoeding op papier te hebben, dat standaard bekend wordt gemaakt aan alle betrokken medewerkers. De Handleiding Borstvoeding Amsterdam heeft jaren als basisrichtlijn gediend voor de zorg bij borstvoeding in Amsterdam. Deze handleiding is aan vernieuwing toe. De Richtlijn begeleiding bij borstvoeding 1 e en 2 e lijn van het Netwerk Utrecht hebben wij gebruikt als basismateriaal. Wij zijn het Netwerk Utrecht erkentelijk voor de toestemming hiervoor. Er is tevens gebruik gemaakt van de Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding. De Werkgroep Borstvoeding Amsterdam en Amstelland is opgericht in 1996 met als doel de samenwerking ten behoeve van borstvoeding te verbeteren tussen ziekenhuizen, kraam en Jeugdgezondheidszorg. Het is uitgegroeid tot een werkgroep waarin onderstaande organisaties zijn vertegenwoordigd en die samenkomen met een vaste regelmaat van 4 keer per jaar. Instellingen en disciplines Werkzaamheden en doelstellingen Streven naar een eenduidig beleid inzake borstvoeding advisering, zodat ouders optimaal begeleid kunnen worden en de kans op een geslaagde en langdurige borstvoedingsperiode toeneemt. Zorgen dat ouders minimaal de borstvoeding geven voor de duur die de ouders zichzelf hadden voorgenomen. Daarvoor zijn de volgende doelstellingen geformuleerd: gen in elkaars werkgebied. landelijke richtlijnen bij gebruiken. rakter en wordt ondersteund vanuit het management van de betrokken organisaties.

4 4 INLEIDING Uitgangspunten Het borstvoedingsbeleid is gebaseerd op de volgende uitgangspunten: dat kinderen waar ook ter wereld vanaf de geboorte uitsluitend borstvoeding kunnen krijgen. Instellingen die kraamzorg verlenen worden-aangemoedigd te zorgen voor een beleid dat de borstvoeding beschermt en ondersteunt. gramma Borstvoeding. geleiding van de moeder met de gezonde, op tijd geboren zuigeling. Voor zuigelingen die onder verantwoording van een kinderarts of andere specialist vallen, kunnen andere richtlijnen gelden. Ook dan geldt echter, wanneer de gezondheid van de moeder en haar baby het toelaten, de adviezen in de handleiding gevolgd kunnen worden. Wat de kans van slagen vergroot bij het geven van borstvoeding. wordt geen voorlichting over kunstmatige zuigelingenvoeding gegeven, noch over flessen en spenen, tenzij op nadrukkelijk verzoek van de cliënt zelf. Deze producten worden ook niet door de instelling of medewerkers gratis verstrekt of verspreid. den deze verspreid door deze organisaties. wuste keuze hebben gemaakt voor kunstmatige zuigelingenvoeding, deze uiteraard gerespecteerd dient te worden. Het niet door de cliënt expliciet uiten van de wens kunstmatige zuigelingenvoeding te gaan geven, wordt door de kraam-zorgverpleegkundige en kraamverzorgende opgevat als een vanzelfsprekende keuze voor borstvoeding. Aandachtgebieden In het borstvoedingsbeleid zijn onder andere de volgende aandachtsgebieden opgenomen:

5 5 INLEIDING Praktijk Het bepalen van het borstvoedingsbeleid en de introductie van de handleiding nu aanwezige zorgmedewerkers, zal de lactatiekundige de borstvoedingshandleiding een vaste plaats geven in het inwerkprogramma van nieuwe medewerkers. De continuïteit van de kwaliteit van zorg voor borstvoeding wordt ook door haar bewaakt. Elke medewerker in de zorg krijgt deze handleiding, in handzaam formaat, in haar bezit. Van de medewerkers wordt verwacht dat zij werken volgens deze schrijft. Om te komen tot een optimale acceptatie van deze handleiding, is het concept wordt het elke twee jaar geëvalueerd binnen de Werkgroep Borstvoeding Amsterdam en Amstelland en tegen de achtergrond van de actuele ontwikkelingen gehouden. NB: Per organisatie kan het protocol iets verschillen. Structuur van de handleiding De handleiding is gebaseerd op de internationaal breed aanvaarde beleidsuitgangspunten: de Tien vuistregels voor het welslagen van de borstvoeding en de Zeven Stappen voor ondersteuning van borstvoeding in de Jeugdgezondheidszorg. Ter informatie zijn twee hoofdstukken toegevoegd over Borstvoeding en Leefstijl en Borstvoeding en Anticonceptie : paragraaf 11 en 12. De hoofdstukken zijn opgebouwd uit een of meerdere paragrafen waarbij een - gevoegd. Hoewel er veel over elk onderdeel geschreven kan worden, is alleen de meest De zorgacties zoals beschreven in deze richtlijn worden door de betrokken medewerkers verricht, tenzij expliciet een andere functionaris is vermeld. Wij hopen dat deze borstvoedingshandleiding in de komende jaren haar bijdrage kan leveren aan een goed borstvoedingsklimaat, zodat borstvoeding een zo goed mogelijke start maakt, waardoor een zo groot mogelijke kans bestaat dat de baby Werkgroep Borstvoeding Amsterdam & Amstelland september 2013

6 6 INLEIDING NAMENLIJST NETWERK AMSTERDAM Adinda Blonk, lactatiekundige AcK-Zorgmaat Frances Reefs, zelfstandig lactatiekundige, Amstelland ziekenhuis Ingrid Hollerman, lactatiekundige de Baker Kraamzorg Christel Damen, lactatiekundige De Boezemvriend Amsterdam Myrte van Lonkhuijsen, lactatiekundige Borstvoedingscentrum Trudy van der Helm, lactatiekundige Borstvoedingspraktijk Osdorp Loes Leguit en Chantal Levers-Honkoop, lactatiekundigen Bovenij Ziekenhuis Lia de Jong, zelfstandig lactatiekundige en doula Andrea van der Kieft en Ada Keur, lactatiekundigen GGD Amsterdam Annelies de Haan, zelfstandig lactatiekundige ZINkraamzorg Ruth Sedney, zelfstandig Lactatiekundige Ruth Sedney en Nel van Wengerden, lactatiekundigen Geboortecollectief Amanda Kwant, lactatiekundige De Kraamvogel Simone Compier, lactatiekundige Mammae Mia kraamzorg Antoinette van Geemen, lactatiekundige Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Kristel de Lijster, lactatiekundige SAG JGZ Mirjam Hulst, Nienke Abels en Elma de Pater, lactatiekundigen SLAZ Bea Mok en Monique Bijsmans, lactatiekundigen Slotervaart Ziekenhuis Marloes Smidtman, verloskundige kring Amstelland en Meerlanden, lactatiekundige Ineke van Straeten, zelfstandig lactatiekundige Imen Marvan, verloskundige Verloskunde in West, lactatiekundige

7 7 INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE Inleiding 3 Voorwoord 9 A Scholingsbeleid ten aanzien van borstvoeding 13 B Borstvoedingsrichtlijn 14 1 Voorlichting en voorbereiding tijdens de zwangerschap 14 2 Borstvoeding na de bevalling 17 3 Borstvoeding in de kraamtijd Aanlegtechniek, voedingshoudingen en toepassingen Rooming-in en huid op huid contact Voeden op verzoek 29 4 Bijvoeden, flessen en spenen 33 5 Afkolven en bewaren van moedermelk 36 6 Borstvoeding na de kraamperiode Continuïteit van de zorg rondom borstvoeding Evaluatie van de zorg rondom borstvoeding 44 7 De meest voorkomende problemen bij de moeder Pijnlijke tepels Stuwing Te veel moedermelk Te weinig moedermelk Mastitis Spruw Van kunstmatige zuigelingenvoeding over naar borstvoeding Borstvoeding na een borstoperatie 65 8 De meest voorkomende problemen bij de baby De slaperige baby De onrustige baby Het weigeren van de borst Het steeds loslaten van de borst Geelzucht Darmkrampen Stille ondervoeding Advies weegbeleid 80 9 Borstvoeding in bijzondere situaties Sectio De meerling De premature baby De dysmature baby De baby van de diabetische moeder De baby met schisis De baby met het Syndroom van Down De allergische baby Perinatale sterfte Borstvoeding tijdens de Ramadan 101

8 8 INHOUDSOPGAVE 10 Borstvoeding op de lange termijn Groei en ontwikkeling van de borstgevoede baby Borstvoeding en werk of studie buitenshuis Beginnen met vaste voeding Het afbouwen van de borstvoeding Tandjes krijgen Seksualiteit en zwangerschap Tandemvoeden Borstvoeding en leefstijl Borstvoeding en anticonceptie 116 Bijlagen I Wanneer tijdelijk geen borstvoeding 118 II De wijze van afkolven en materiaalkeuze 119 III Afkolfschema 120 IV Alternatieve voedingsmethoden 121 V Landelijke adressen borstvoedingsorganisaties en andere belangrijke adressen 127 VII Beslisboom Jack Newman 130 Index 132 Namenlijst Netwerk Amsterdam 136

9 9 VOORWOORD VOORWOORD 1 tekst: website Stichting Zorg voor borstvoeding: Stichting Zorg voor Borstvoeding 1 kwaliteitssysteem in de gezondheidszorg de ouders de beste garantie geeft op consistente zorg voor borstvoeding van hoge kwaliteit. Het programma dat Zorg voor Borstvoeding aanbiedt berust op kwaliteitsonderzoek waarbij internationale criteria gelden. Het gaat om een samenhangend geheel van beleid, deskundigheidsbevordering en vaardigheden. Niet alleen de procedures die de instelling hanteert, worden beoordeeld, maar ook de praktijk zoals zorgverleners en cliënten deze ervaren. De instelling die het continuïteit daarvan. Deze keuze heeft een positief effect op de partners in de ketenzorg en komt het welslagen van de borstvoeding aantoonbaar ten goede. In Nederland zijn de borstvoedingscijfers laag, hoewel er sinds 1996 een duidelijke stijging valt waar te nemen. herhaalde uitspraken op VN bijeenkomsten dat borstvoeding beschermd, be vorderd en ondersteund dient te worden, zoals bijvoorbeeld terug te vinden voor de Volksgezondheid in het IGZ-Bulletin een duidelijk standpunt over het belang van borstvoeding geformuleerd. nationale beleidsuitspraken: de gezondheidszorg krijgt een instrument om de best mogelijke zorg te verlenen in de begeleiding bij borstvoeding. Ook in Vuistre gels voor het welslagen van de borstvoeding, die de grondslag vormen voor een goed beleid en wetenschappelijk aantoonbaar effectief zijn. Deze instellingen kunnen dan het UNICEF Certificaat Zorg voor Borstvoeding behalen. Stappen voor ondersteuning van borstvoeding in de JeugdGezondheidsZorg

10 10 VOORWOORD 10 VUISTREGELS papier te hebben, dat standaard bekend wordt gemaakt aan alle betrokken medewerkers. vuistregel 2: Alle betrokken medewerkers leren de vaardigheden aan die noodzakelijk zijn voor het uitvoeren van dat beleid. en de praktijk van borstvoeding geven. geholpen met borstvoeding. leggen en hoe zij de melkproductie in stand kunnen houden, zelfs als de baby van de moeder gescheiden moet worden. noch extra vocht, tenzij op medische indicatie. of fopspeen gegeven. gemoedigd en vrouwen worden bij het beëindigen van de zorg naar deze groepen verwezen. 7 STAPPEN JEUGDGEZONDHEIDSZORG papier te hebben, dat standaard bekend wordt gemaakt aan alle betrokken medewerkers. noodzakelijk zijn voor het uitvoeren van dat beleid. en de praktijk van borstvoeding geven. en ondersteund met aandacht voor preventie en oplossing van problemen. ongeveer 6 maanden over het algemeen geen andere voeding nodig heeft dan moedermelk en dat de borstvoeding, gecombineerd met andere voedingsmiddelen, daarna kan doorgaan zolang moeder en kind dat wensen. van borstvoeding te combineren met werk of studie buitenshuis. disciplines over de begeleiding van borstvoeding en zij verwijst de ouders naar borstvoedingsorganisaties.

11 11 VOORWOORD BORSTVOEDING TNO Preventie en Gezondheid in Leiden voert parallel aan het werk van Zorg voor Borstvoeding regelmatig een evaluatieonderzoek uit om te kijken naar het begin In een afsluitend TNO rapport zijn de gegevens over de hele periode van 2000 tot 2003 samengevoegd en op meer details geanalyseerd. Eind ling worden ook vergeleken met die van voorgaande jaren. In dit rapport wordt ook gekeken naar de combinatie borstvoeding - kunstvoeding en met name naar de verhouding: meer borstvoeding dan kunstvoeding of andersom. Bovendien is er aandacht voor een aantal vuistregels. BORSTVOEDINGCIJFERS 2010 LANDELIJK ach tergrondinformatie/ borstvoedingscijfers De resultaten zijn bekend geworden van de meest recente peiling melkvoeding voeding percentages zijn in 2010 niet gestegen. Op basis van 1448 ingevulde deren dat het startpercentage in vergelijking met de peiling van 2007 gedaald Tabel 1 Percentages uitsluitend met moedermelk gevoede zuigelingen bij de geboorte 1 Lanting et al.,2002(a); 2 Lanting et al., 2002 (b) 3 Lanting et al., 2003; 4 Lanting et al.,2006 * In 2007 kon door een relatief laag aantal deelnemers in deze groep geen gerfundeerde conclusie worden getrokken #: 3 maanden werd gedefinieerd als 13 ± 2 weken; ^: 6 maanden werd gedefinieerd als 26 ± 4 weken. Leeftijd kind e dag 75,2 79,7 80, mnd. 53,4 52,3 56, mnd. 39,2 43,3 44, mnd. 32,4 35,0 31, mnd. 22,8 26,7 25, mnd. 16,6 23,4 30, mnd. 18,5 16,8 17,6 20 *

12 12 VOORWOORD Borstvoeding cijfers Amsterdam (GGD+SAG+Diemen) en Amstelland BV GV BV+GV BV GV BV+GV BV GV BV+GV pp. meteen a.d. borst 74,59 77,87 77,92 45,33 48,60 49,14 HB 10e - 14e dag 62,60 18,73 81,33 62,12 19,57 81,69 63,02 18,09 81,11 4 weken 54,26 18,64 72,90 54,14 19,65 73,79 55,20 18,72 73,92 2 maanden 44,75 18,79 63,54 45,15 19,23 64,38 44,87 19,49 64,36 3 maanden 35,43 18,02 53,45 36,42 18,76 55,18 37,73 17,50 55,23 4 maanden 27,33 18,41 45,74 28,66 20,24 48,90 28,53 18,41 46,94 6 maanden 18,94 16,69 35,63 20,24 15,21 35,45 19,82 15,32 35,14

13 13 SCHOLINGSBELEID TEN AANZIEN VAN BORSTVOEDING A SCHOLINGSBELEID TEN AANZIEN VAN BORSTVOEDING Vuistregel 2 + stap 2 in de JeugdGezondheidsZorg: Alle betrokken medewerkers leren de vaardigheden aan die noodzakelijk zijn voor het uitvoeren van dat beleid. Doelstelling kinderverpleegkundigen, verpleegkundigen JGZ, consultatiebureauartsen, te houden. Algemeen De deelnemende organisaties bieden elke nieuwe medewerker een bijscholing ding gegeven aan medewerkers. De medewerker krijgt periodiek schriftelijke informatie over borstvoeding toegestuurd. Probleem Alle betrokken medewerkers hebben behoefte aan een eenduidig beleid op het gebied van borstvoeding en de uitvoering hiervan. Procedure - en kindzorg: Evenals aan medewerkers met een 0-urencontract wordt de bijscholing ook verplicht. De instellingen zijn verantwoordelijk om jaarlijks de borstvoedingskennis van up-to-date te houden.

14 14 VOORLICHTING EN VOORBEREIDING TIJDENS ZWANGERSCHAP B RICHTLIJN 1 VOORLICHTING EN VOORBEREIDING TIJDENS DE ZWANGERSCHAP Vuistregel 3 + stap 3 in de Jeugdgezondheidszorg: Alle zwangere vrouwen worden voorgelicht over de voordelen en praktijk van borstvoeding geven. Doelstelling De aanstaande ouders zijn voorgelicht over de voordelen van borstvoeding en voorbereid op de wijze waarop ze hun baby gaan voeden. Algemeen De aanstaande ouders kiezen zelf op welke manier ze hun baby gaan voeden. Het is de taak van de zorgverleners daarover heldere voorlichting te geven zodat zij komen tot een persoonlijke, weloverwogen keuze. Tijdens de zwanger- besteden aan de voeding van de baby. Een positieve keuze voor borstvoeding verdient ondersteuning door nadere uitleg over de voordelen van uitsluitend moedermelk tot ongeveer 6 maanden. Tevens dient men praktische informatie te geven en adressen waar ouders voor meer ondersteuning terecht kunnen. Daarbij mogen de zorgverleners niet de indruk wekken dat kunstmatige zuigelingenvoeding, wat betreft samenstelling, gelijkwaardig is aan borstvoeding. Het is van belang dat de voorlichting tijdens de zwangerschap leidt tot een weloverwogen voedingskeuze op grond van voldoende en feitelijke informatie. Het uiteindelijke besluit verdient uiteraard respect. Prenatale Borstvoeding Anamnese (PBA) Bij een goede begeleiding van de borstvoeding is een PBA van belang. Dit wordt gedaan door de intaker van de kraamorganisatie, of door de verloskundige van de verloskundigepraktijk of ziekenhuis. Hierin is aandacht voor:

15 15 VOORLICHTING EN VOORBEREIDING TIJDENS ZWANGERSCHAP Algemene voorlichtingsbijeenkomst De aanstaande ouders worden uitgenodigd voor het bijwonen van een van de voorlichtingsbijeenkomsten over borstvoeding die tenminste drie maal per jaar wor den georganiseerd door de betrokken ziekenhuizen, jeugdgezondheidszorg en kraamzorgorganisaties. De bekendmaking van deze bijeenkomsten vindt plaats zo mogelijk door middel van een advertentie in de regionale nieuwsbladen, websites en aan plakbiljetten in de wachtkamers van de betrokken verlos- deze bijeenkomsten wordt algemene voorlichting gegeven over het geven van borstvoeding. Het doel van deze voorlichtingsbijeenkomsten is om ouders een weloverwogen voedingskeuze te laten maken Inhoud voorlichting de gezondheidsvoordelen voor de baby bij uitsluitend borstvoeding de bevrediging van zuigbehoefte van de baby. extra ondersteuning door informatieavonden, minicursussen van borst- zorgdragen voor een goede hygiëne. het verschil tussen borstvoeding en kunstmatige zuigelingenvoeding het verschil in zuigtechniek. Zorgprobleem

16 16 VOORLICHTING EN VOORBEREIDING TIJDENS ZWANGERSCHAP Zorgacties De verloskundige/(huis)arts/gynaecoloog: - - begeleidingsgroepen van VBN en LLL. jeugdgezondheidszorg: De intaker: ven en aan de zwangere vrouw die nog geen keuze heeft kunnen maken, voorlichting, informatie en advies aan de hand van de checklist, over: de voorbereiding van de borsten. - ning door lactatiekundigen. -

17 17 BORSTVOEDING NA DE BEVALLING 2 BORSTVOEDING NA DE BEVALLING Vuistregel 4: Moeders worden binnen 1 uur na de geboorte van hun kind geholpen met het geven van borstvoeding. Doelstelling - 1 uur na de geboorte komt de melkproductie sneller op gang. Algemeen Direct na de geboorte is het lichaamscontact tussen de moeder en de baby erg belangrijk. Beiden verkeren in optimale alertheid en zoeken intensief contact met elkaar. De meeste pasgeborene vertoont duidelijk zoek- en zuiggedrag en tact tussen beiden blijven het belangrijkste. Het aanleggen van de baby binnen 1 uur na de geboorte heeft een positieve invloed op: werking zodat het bilirubinerijke meconium wordt uitgescheiden voordat de van melkproductie. Zorgprobleem zuigreflex verstoren en de hormoonafgifte belemmeren, waardoor de melk-

18 18 BORSTVOEDING NA DE BEVALLING Zorgacties Stimuleer de moeder om de baby aan te leggen, observeer deze vaardigheid en bied zonodig hulp aan. Algemene adviezen - de baby zo kort mogelijk.

19 19 3 BORSTVOEDING IN DE KRAAMTIJD 3.1 FYSIOLOGIE EN OPBOUW VAN DE MELKPRODUCTIE 3 3 Bronnen: Begeleiding bij borstvoeding; A. de Reede, 2009; ISBN Medication and Mothers Milk, ed. 2010, - Thomas Hale, Ph.D. Borstvoeding: hoe werkt het?; VBN via Vraagbaak borstvoedingsarchief; Nanny Gortzak via Doelstelling De zorgverlener heeft kennis van de fysiologische factoren die de melkproductie beïnvloeden. Zij is tevens op de hoogte van de wisselwerking tussen psychische en fysiologische factoren die nodig is voor een ongecompliceerde borstvoedings- ervaring. Algemeen Voor het welslagen van de borstvoeding is het nodig dat ouders goed worden begeleid. Deze begeleiding bestaat uit het verstrekken van de juiste informatie en het bieden van ondersteuning bij problemen. Anatomie van de borst De borsten bestaan uit klierweefsel, vet en ondersteunend bindweefsel. Ongeveer 15 tot 25 trossen melkliertjes, de alveoli, monden uit in melkkanalen. Een aantal melkkanalen voegen zich zoals de wortels van een boom samen, zodat de tepel uiteindelijk minder melkopeningen heeft dan er klierweefsel segmenten in de borst zijn. Zowel de tepel als de tepelhof zijn rijkelijk voorzien van zenuwen. Deze gevoeligheid is van groot belang omdat daardoor de reflexen van het voeden gestuurd worden. Rond de tepelhof bevinden zich de klieren van Montgomery: het zijn talgkliertjes die de huid van tepel en tepelhof soepel houden tijdens de borstvoedingsperiode door extra vetafscheiding. Fysiologie van de melkproductie Tijdens de laatste zwangerschapsmaanden hebben veel vrouwen last van vochtafscheiding uit de borsten. Anderen hebben hier totaal geen last van en het zegt niets over de mate van succes bij het geven van borstvoeding. Pas na de geboorte van de baby en de placenta kan de melkproductie echt beginnen. Hormonen en reflexen spelen hierbij een grote rol: Klierweefsel bestaande uit alveoli en kleine melkkanaaltjes (ducti) Vet tussen het klierweefsel Klierweefsel Vet onder de huid Melkkanaaltje Tepelhof Tepel met verschillende kanaalopeningen

20 20 Prolactine Op de eerste plaats gaat het om prolactine, het hormoon dat nodig is voor de aanmaak van moedermelk uit bloed. Het wordt aangemaakt in de hypofyse en is één van de factoren voor aanmaak van moedermelk. Tijdens de zwangerschap is het gehalte aan prolactine ongeveer 20 keer zo hoog als daarvoor. Na de bevalling houden borstvoedende moeders gedurende de eerste weken een hoge prolactine spiegel. Deze hogere waarde neemt geleidelijk af, zodat na ongeveer zes maanden het prolactinegehalte nog maar weinig verhoogd is. Toch kan ze nog volop borstvoeding geven. Dit geeft aan dat de melkproductie niet afhankelijk is van de hoogte van de prolactinespiegel. Vraag en aanbod Voor een goede melkproductie is het veel belangrijker dat de voeding regelmatig wordt afgenomen. Hoe vaker de baby drinkt, hoe meer melk er aangemaakt wordt. Veel vraag stimuleert het aanbod. Als de borsten niet regelmatig effec tief geleegd worden, treedt er spanning op in het melkklierweefsel. Vooral gedurende de eerste periode na de bevalling mogen de borsten niet te vol blijven. In de moedermelk zelf lijkt dan een opeenhoping van peptiden te ontstaan die de productie van moedermelk belemmeren. Dit mechanisme wordt de belemmeringfactor genoemd. De productie neemt af en in ernstige ming van de melkproductie wordt door spanning in de borst ook de toeschietreflex belemmerd: de spiercellen die de voeding naar buiten moeten stuwen, kunnen zich niet meer krachtig samentrekken. Oxytocine en de toeschietreflex Bij de moedermelkproductie speelt ook oxytocine een rol. Het wordt gemaakt in de hypofyseachterkwab. Dit hormoon heeft verschillende functies: invloed van oxytocine trekken de spiercellen rond de alveoli zich met kracht samen. De voeding wordt daardoor naar de melkuitgangen in de tepel ge- kan de eerste dagen na de bevalling, vooral tijdens het voeden, leiden tot het gevoel van naweeën. Dit vermindert het risico op infecties en nabloedingen. In principe is bij dit hormoon een prikkeling van de tepel de belangrijkste stimulans. Sommige vrouwen ervaren de toeschietreflex vooral in de eerste weken of maanden als een tintelend, prikkelend gevoel, anderen voelen alleen wat spanning in de borst en weer anderen merken niets. De borst waar de baby niet aanligt, kan gaan lekken. Het functioneren van de toeschietreflex kan door emoties beïnvloed worden, zowel in positieve als in negatieve zin. Zo kan de melk spontaan toeschieten bij de gedachte aan de baby en kan het toeschieten belemmerd worden door pijn

21 21 en spanning. Ook vrouwen die hun melk gedurende langere tijd afkolven, erva- 4 Bron: Voormelk en achtermelk; Nanny Gortzak, 2004 via voorachter.html Voormelk en achtermelk 4 Voormelk is de eerste melk die tijdens een voeding gedronken wordt. Het is de melk die al wat langere tijd in de borst zit. Deze melk bevat relatief minder vet dan de achtermelk, de melk die als laatste uit de borst komt. De achtermelk wordt dan ook langzamer verteerd dan de voormelk. De borsten maken voortdurend melk aan. Hierbij geldt dat hoe leger de borst is, hoe sneller er melk wordt aangemaakt. Deze melk wordt opgeslagen in de melkklieren en melkkanalen. De melk die net gemaakt is, bevat veel vet. De vetdeeltjes die in de melk voorkomen en die de melk calorierijk maken, plakken aan elkaar of aan de wanden van de melkproducerende cellen. Wanneer de borst niet geleegd wordt, dan wordt dit vet geleidelijk weer opgenomen in het omringende borstweefsel. Hierdoor wordt de melk minder vet. Hoe langer de melk in de borst zit, hoe lager het vetgehalte. De baby zal in het begin van een voeding dus eerst de minder vette melk krijgen. Maar door de toeschietreflex komt er nieuwe, vette melk in de borst die zich vermengt met de nog aanwezige melk. Er is dus geen scherpe overgang tussen voor- en achtermelk. Naarmate er echter meer tijd tussen een voeding zit, zal het verschil tussen voormelk en achtermelk groter zijn. Dus: hoe vaker er gevoed wordt, hoe meer vet er nog in de melk zit die zich in de melkkanalen bevindt en hoe sneller de baby deze vettere melk kan drinken. Opbouw van de melkproductie De gezonde, voldragen pasgeborene heeft de eerste dagen voldoende aan het colostrum, totdat de melkproductie goed op gang is. Vaak aanleggen bouwt voeding wisselen. Hierbij spelen de toeschietreflex, de activiteit en eetlust van de baby een rol. De behoefte aan moedermelk neemt toe als de baby groeit. - De melkproductie wordt gestimuleerd door:

22 22 Zorgprobleem van de melkproductie. Zorgacties van de melkproductie en het in stand houden daarvan. Algemene adviezen Zorgprobleem Er is sprake van een belemmerde of afwezige toeschietreflex. Zorgacties achterhaal de oorzaak van het probleem door middel van observatie en an- geef de moeder informatie over bevorderende en belemmerende factoren ten aanzien van het toeschieten van de melk. Algemene adviezen een paar keer diep in en uit ademen, massage van borst, rug en schouders, de toeschietreflex op. Vaak is een paar keer al genoeg om het lichaam aan te leren om zelf de toeschietreflex op te wekken. Dit middel moet voorgeschreven worden door een arts. In bijzondere situaties zijn er moedermelkbanken t.w.: en

23 AANLEGTECHNIEK, VOEDINGSHOUDINGEN EN TOEPASSINGEN Doelstelling De moeder kan de baby zelf aanleggen en is op de hoogte van de variabele voedingshoudingen. Algemeen De moeder legt de baby zelf aan. De zorgverlener kan eventueel bijsturen, zodat de moeder zelf ervaart hoe ze de baby naar zich toe kan brengen. Het aanleren van een goede aanlegtechniek en -houding bevordert de zelfred zaamheid en geeft vertrouwen in het geven van borstvoeding. Belangrijk is om de eerste dagen dezelfde voedingshouding te kiezen die past bij de situatie. Een ontspannen houding met voldoende ondersteuning voor moeder en baby is het uitgangspunt. De techniek van het aanleggen De baby is goed aangelegd als de mondholte gevuld is met borstweefsel en de tepelhof in het verlengde van de tepel ligt. De tong maakt peristaltische, ritmische golfbewegingen onder de tepel en tepelhof, waardoor een vacuüm ontstaat waardoor de melk gaat stromen. Zodra de mond gevuld is met melk, slikt de baby en haalt vervolgens adem. Deze cyclus herhaalt zich eens per seconde. Juiste positie van de tepel in de mond Goed aangelegd De baby is goed aangelegd als deze drinkt met de mond wijd open en deze mooi sluit rond de tepel en een groot deel van de tepelhof. De lippen zijn naar buiten gekruld en de tong ligt onder de tepelhof en is zichtbaar voor de hulpverlener. De kin drukt iets in, zodat het neusje de borst raakt, maar niet indrukt. De wangen zijn bol, de baby smakt niet en de moeder heeft geen pijn. Na het snelle, ritmische zuigen, om de toeschietreflex op te wekken, verandert het zuigpatroon in diepe regelmatige teugen en drinkt de baby echt melk. Slik ken is te zien en te horen. De kaakspieren zijn volop in beweging. Het rustige tempo van zuigen, slikken en ademen blijft zich in een vaste volgorde herhalen totdat opnieuw de melk toeschiet. Aan het eind van een voeding worden de pauzes langer, voelt de borst soepel aan, is de baby tevreden en laat zelf los. C-greep Aandachtspunten

24 24 van de baby gecorrigeerd door de heupjes dichter naar de moeder te bren- VOEDINGSHOUDINGEN Madonnahouding Madonnahouding voeden in zittende houding, ook: madonnahouding de arm van de baby achter de rug van de moeder, de baby in zijligging tegen toepassingen: algemene houding. Zijligging doorgeschoven in zittende houding, ook: Engelse houding een zittende houding, de baby ligt op rechterarm en de moeder steunt het de linker borst wordt aangeboden door linkerhand. toepassingen: beginhouding waarbij de moeder goed kan bijsturen. liggend op de zij voeden de moeder ligt goed op haar zij, eventueel gesteund door een kussen in de zodra de baby aanstalten maakt om te happen, de vrije arm gebruiken om de een opgerolde handdoek als rugsteuntje voor de baby gebruiken. toepassingen: als de moeder last heeft van hechtingen.

25 25 Bakerhouding zittend voeden met de baby onder de arm, ook: baker/rugbyhouding de baby ligt op een kussen naast de moeder, met de beentjes onder de arm de onderarm ondersteunt de rug van de baby en het hoofdje rust in de hand van de moeder. toepassingen: zittend met de baby rechtop op schoot eventueel een kussen op schoot bij de moeder om de baby op de goede de kaak van de baby wordt ondersteund door de rechterhand en het hoofdje door de linkerhand. toepassingen: als het kind een luchtweginfectie heeft. Rugligging liggend op de rug voeden de baby ligt op de buik van de moeder waarbij het hoofdje van de baby wordt ondersteund. toepassingen: bij een te grote melkproductie.

26 26 Zorgprobleem lende voedingshoudingen. Zorgacties Algemene adviezen Biological Nurturing Biological Nurturing (BN) Moeder leunt ontspannen achterover en de baby ligt op zijn buik over de buik van zijn moeder. Het lichaam van de moeder ondersteunt de hele voorzijde van muleerd worden en de baby meestal in staat is om zichzelf goed aan te leggen. De houding van de moeder maakt dat ze zelf ontspant, wat voeden prettiger en beter laat verlopen. BN is eenvoudig en makkelijk toe te passen. Als moeders geen instructie krijgen over voedingshoudingen is het een manier van voeden die ze van nature zelf kiezen. Vanuit biologisch standpunt gezien hebben zowel moeders als baby s een aangeboren vermogen tot borstvoeding. Bij BN maak je gebruik van dit natuurlijke vermogen. toepassingen: bijeen heftig toeschietreflex bij een te grote melkproductie

27 ROOMING-IN EN HUID OP HUID CONTACT Vuistregel 7: Moeder en kind mogen dag en nacht bij elkaar op een kamer blijven. Doelstelling Door rooming-in zijn moeder en baby dag en nacht samen. De moeder herkent en begrijpt de signalen van de baby en reageert op de behoefte aan lichaamscontact en voeding. Het samenzijn bevordert de hechting, zelfredzaamheid en het zelfvertrouwen van de moeder. Algemeen Moeder en kind verblijven vanaf de geboorte dag en nacht in dezelfde kamer. Pasgeboren baby s verkeren in een staat van afwisselend lichte en diepe slaap en perioden van wakker zijn. Een baby die wil drinken zal zuigbewegingen ma ken en de handjes naar de mond brengen en als laatste gaan huilen. Voor het geven van borstvoeding is het nodig om deze signalen te herkennen en de baby naar behoefte te voeden. Ook als moeder en baby gescheiden zijn door extra zorg, is het belangrijk om het samenzijn te bevorderen. Voordelen van rooming-in 1 Uit: Borstvoeding Natuurlijk ; G. de Jonge, kinderarts: borstvoeding en veilig slapen, nr 1, 2004 Veiligheid 1 Rooming-in betekent dat de baby in de directe nabijheid van de moeder verblijft. Maar in het kader van de veiligheid slaapt de baby zeker de eerste 6 maanden niet samen met de ouders in één bed. Na de voeding wordt de baby van de ouders staat. Het samen slapen in één bed verhoogt het risico voor een plotseling, onverwacht overlijden van een zuigeling, jonger dan vijf maanden. Dit risico wordt extra groot in combinatie met een of meer van de volgende omstandigheden: