Amersfoort onder ons. Krankeledenstraat 20 en 22. Archeologisch onderzoek. naar de resten van de. eerste stadsmuur.

Transcriptie

1 archeologie 20 Amersfoort onder ons Krankeledenstraat 20 en 22 Archeologisch onderzoek naar de resten van de eerste stadsmuur. Centrum voor Archeologie Gemeente Amersfoort november 2009

2 Amersfoort onder ons Krankeledenstraat 20 en 22 Archeologisch onderzoek naar de resten van de eerste stadsmuur. Centrum voor Archeologie Gemeente Amersfoort november 2009

3 Onderzoeksgegevens Onderzoek: Krankeledenstraat Meldingsnummer: 5017 Onderzoekscode: KLS Opdrachtgever: Gemeente Amersfoort Uitvoerder: Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort Locatie / adres: Krankeledenstraat 20-22, Amersfoort Perceel: AMF00.E.6693 (nr. 22) en AMF00.E.6694 (nr.20) Gemeente: Amersfoort Provincie: Utrecht Kaartblad: 32B (Amersfoort) Coördinaten (RD-stelsel): centrum x: , y nw-hoek x: , y: , no-hoek x: , y: , zw-hoek: x: , y: , zo-hoek: x: , y: Omvan plangebied: 183 m 2 CMA/AMK status: Terrein van hoge archeologische waarde ABP: 12, Binnenstad De originele onderzoeksadministratie en de vondsten bevinden zich in het archeologisch archief en depot van de Gemeente Amersfoort. colofon: Amersfoort onder ons deel 20 ISSN: november 2009 uitgave: Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort tekst: drs. T. d Hollosy, drs. L de Leeuw en drs. F.M.E. Snieder foto s:centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) tekeningen: Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) vormgeving: drs. T. d Hollosy druk: Mailfors BV Amersfoort onder ons is de reeks waarin het Archeologisch Centrum van de Gemeente Amersfoort de standaard eindrapportages (zoals bedoeld in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) van de door hun uitgevoerde archeologische onderzoeken publiceert. De reeks staat onder redactie en autorisatie van de stadsarcheologen van de Gemeente Amersfoort: mevr. drs. F.M.E. Snieder en dhr. drs. T. d Hollosy.

4 Inhoud Inhoud 3 3 Voorwoord Inleiding 4 5 INHOUD De locatie De ondergrond De historische omgeving De archeologische gegevens Het onderzoek Het resultaat Analyse en conclusie Samenvatting Literatuur Bijlagen afbeelding 1, de binnenstad van Amersfoort en omgeving en de locatie van het onderzoeksgebied (in rood).

5 Voorwoord Timo d Hollosy Amersfoort kent twee stadsmuren. Van de tweede ommuring, daterend uit de 15de eeuw, staat nog altijd een deel aan de noordkant van de binnenstad overeind. VOORWOORD 4 afbeelding 2, foto uit 1910 van de achterzijde van de huizen aan de Krankeledenstraat, met links de Lieve-Vrouwetoren (bron: Archief Eemland). Het hier beschreven onderzoek is uitgevoerd ter plaatse van het vierde en het vijfde huis, gerekend vanaf de toren. Van de eerste stadsmuur (en deze is een eeuwtje ouder) resteert veel en veel minder. De laatste, spaarzame muurfragmenten bevinden zich in de gevels en funderingen van de Muurhuizen, die, samen met gracht langs de West-, Zuid- en Weversingel, het verloop van de eerste ommuring aanduiden. Voor kennis over die eerste stadsmuur zijn we dus vooral afhankelijk van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek. In de afgelopen jaren is al heel wat van deze bijna geheel verdwenen stadsmuur onderzocht. Zo is bijvoorbeeld gebleken dat de stadsmuur overal onder de voorgevels van de Muurhuizen ligt. Maar dan is er die merkwaardige tekening uit 1947, gemaakt in een pandje aan de Krankeledenstraat, dat in datzelfde jaar is afgebroken. Op de tekening lijkt het, dat de stadsmuur bij de achtergevel heeft gelegen. Toen in 2003 de twee buurpanden werden gesloopt hebben de Amersfoortse monumentenzorgers én de archeologen samen de gelegenheid aangegrepen om die vreemde situatie eens zelf te onderzoeken.

6 Inleiding Lidewij de Leeuw en Francien Snieder Van 26 augustus tot en met 6 oktober 2003 is aan de Krankeledenstraat 20 en 22 5 INLEIDING archeologisch bodemonderzoek verricht. Aanleiding tot dit onderzoek was de bouw van een hotel op deze twee percelen, waarbij mogelijk archeologische resten in de bodem vergraven zouden gaan worden. Het onderzoek is in verschillende fasen uitgevoerd, afhankelijk van de planning en voortgang van sloop en nieuwbouw. De Krankeledenstraat ligt in de historische binnenstad van Amersfoort, waarvan de middeleeuwse structuur nog vrijwel geheel intact is. De archeologische waarde van de gehele binnenstad is dan ook zeer hoog: er mag vanuit worden gegaan dat zich overal archeologische resten in de bodem bevinden. De gehele binnenstad is aangewezen als Archeologisch Belangrijke Plaats (ABP 12, Binnenstad), hier geldt, dat voorafgaand aan alle bodemverstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm gelegenheid moet worden gegeven tot het doen van archeologisch onderzoek. Stadsmuur De locatie bevindt zich ter plaatse van de eerste stadsmuur van Amersfoort. Van de muur zelf is zeer weinig overgebleven; vanwege de kostbare bakstenen is deze op vele plaatsen tot op het fundament verwijderd. Op enkele plaatsen is de muur nog op een hoger niveau aanwezig. Zo heeft dhr. P.A. Teeling in 1947 bij de afbraak van het pand aan de Krankeledenstraat 24 overblijfselen van de stadsmuur opgetekend. Het onderzochte terrein grenst aan de locatie waar dhr. Teeling de stadsmuur waarnam en optekende. Het onderzoek bood dan ook een unieke mogelijkheid om aanvullende informatie omtrent de bouw en ouderdom van de eerste stadsmuur op deze locatie te verkrijgen. 1 Kwaliteitseis Nederlandse Archeologie, versie 2.0 Uitvoering Het onderzoek is in verschillende fasen uitgevoerd afhankelijk van de voortgang van de sloop en nieuwbouw. Het veldwerk heeft plaatsgevonden van 26 augustus tot en met 6 oktober 2003 en is uitgevoerd door de Sectie Archeologie van de Gemeente Amersfoort (in eigen opdracht). Het onderzoek stond onder verantwoording van mevr. drs. F.M.E. Snieder, seniorarcheoloog bij de Sectie Archeologie, de dagelijkse leiding lag in handen bij drs. L de Leeuw, met assistentie van drs. N. den Oude (beide projectarcheoloog bij de Sectie, via Vriens Archeoflex). De opgravings- en uitwerkingsploeg bestond verder uit de vaste groep medewerkers van de Sectie. Resultaat Dit rapport, een standaard rapportage zoals bedoeld in het KNA, bevat de uitgewerkte resultaten van het archeologisch onderzoek.1 afbeelding 3, luchtfoto van de Amersfoortse binnenstad uit De locatie van het onderzoeksgebied is in rood aangegeven.

7 De locatie Lidewij de Leeuw en Francien Snieder afbeelding 4 en 5, luchtfoto uit 2007 (links) en een uitsnede uit de kadastrale kaart (rechts) met de ligging van het onderzoeksgebied (in rood). DE LOCATIE 6 afbeelding 6 (rechtsonder), foto van de twee panden, vlak voor de sloop. Het hoge, witte pand rechts is nr. 22, links ernaast ligt nr. 20. De locatie ligt in het bebouwd stedelijk gebied van Amersfoort, aan de zuidwestzijde van de middeleeuwse kern, ter plaatse van de (voormalige) eerste stadsmuur, vlak naast de Lieve Vrouwetoren. Onderzoeksgebied afbeelding 7, ligging van het onderzoeksgebied (in rood) binnen de middeleeuwse kern van Amersfoort, met in geel de tracé s van de eerste (binnenste) en tweede (buitenste) stadsmuur. Het onderzoeksgebied strekt zich uit over de percelen nrs. 20 en 22 aan de Krankeledenstraat. De twee percelen worden aan de westzijde begrensd door de de gracht Westsingel, aan de oostzijde door de Krankeledenstraat en het Lieve Vrouwekerkhof. Aan de noord en zuidzijde bevinden zich de panden nr. 18 en nr. 24. Het onderzoeksgebied vormt een rechthoek met een grootste lengte van ruim 21,5 m en een grootste breedte van 8,5 m. De oppervlakte ervan bedraagt circa 183 m2. Huidig en recent gebruik Op het moment van de opgraving werd het terrein gereed gemaakt voor nieuwbouw. De resterende kelders waren reeds gesloopt en in opdracht van bureau monumentenzorg Amersfoort door Albert van Engelenhoven opgetekend en onderzocht. De panden zelf dateren uit de 19de eeuw maar bevatten oudere delen, teruggaand op 16de-eeuwse bouw. Toekomstig gebruik De panden Krankeledenstraat 20 en 22, inclusief alle achteraanbouwen, zijn gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw waarin een hotel gevestigd werd.

8 De ondergrond Timo d Hollosy en Francien Snieder Stuwwal en vallei Amersfoort ligt op de grens van hoog naar laag; deels op een uitloper van de Utrechtse heuvelrug en deels in de laagte van de Gelderse Vallei. Het reliëf heeft zijn vorm grotendeels gekregen in de voorlaatste ijstijd (Saalien, v. Chr., ook wel Riss-glaciaal genoemd), toen het landijs tot aan Midden-Nederland reikte. De ijsmassa stuwde de bevroren ondergrond omhoog en vormde zo de stuwwallen. In de warme periode die hierop volgde, het Eemien ( v. Chr., ook wel Riss- Würm Interglaciaal), smolt de ijsmassa. In het uitgesleten bekken ten oosten van de Utrechtse Heuvelrug, de Gelderse Vallei en de Eemvallei, kon het water moeilijk weg en ontstond een binnenzee: de Eemzee. Dekzand en beken Na die warme periode werd het weer kouder. In de laatste ijstijd (Weichselien, van tot jaar geleden) reikte het landijs niet helemaal tot aan Nederland, maar bleef het halverwege Denemarken steken.nederland bestond uit een poolwoestijn. De wind, die vrij spel had op de poolvlakte, verplaatste enorme hoeveelheden zand van de Utrechtse Heuvelrug naar de lager gelegen Gelderseen Eemvallei. Het inmiddels drooggevallen Eemzeebekken stoof vol met een vlakke deken van eolisch zand ( dekzand ) met daarop duinen ( dekzandruggen ). Diverse beken zochten tussen de dekzand ruggen hun weg. Ter hoogte van het huidige Amersfoort kwamen ze vanuit het zuid oosten bij elkaar en stromen gezamenlijk als de rivier de Eem verder naar het IJssel meer. Hoe de beken oorspronkelijk tussen de hoogtes in het binnenstedelijk gebied van Amersfoort stroomden is al jaren één van de vele archeologische onderzoeksdoelen. Veen In de huidige warme periode, het Holoceen (9.500 voor Chr. - heden) raakte het landschap langzaam begroeid met bossen. Tussen land en zee ontstond een vochtige zone waarin veen groeide. Door stijging van de grondwaterstand vond ook in de lagere delen buiten de zone, zoals in de valleien, veengroei plaats. De Eemvallei veranderde in een ondiep moeras en raakte uiteindelijk tot aan de stuwwallen overgroeid met basisveen. afbeelding 8, uitsnede uit de geomorfologische kaart. In rood is de stuwwal weergegeven, het niet gekarteerde deel - de bebouwde kom - is grijs. De rode stip markeert de locatie van het onderzoeksgebied. 7 DE ONDERGROND Bodem in de binnenstad Het terrein is op de geomorfologische en bodemkaart niet gekarteerd, maar de ervaring leert dat in de binnenstad voor namelijk dekzand voorkomt. afbeelding 9, Amersfoort en omgeving, beeklopen en stuwwal. De rode stip markeert de locatie van het onderzoeksgebied.

9 De historische omgeving Francien Snieder DE HISTORISCHE OMGEVING 8 Amersfoort Oudste nederzetting en Bisschoppelijke Hof De naam Amersfoort betekent voorde (een doorwaadbare plaats) door de Amer (de Eem). Het is de kiem van de stad: op de kruising van landwegen met een waterweg ontstond een nederzetting die uitgroeide tot de huidige stad Amersfoort. Rond het jaar 1000 woonden al boeren in het - hoog gelegen - zuidelijk deel van de latere stad. In de omgeving van de Koestraat en de Grote Haag zijn verschillende boerderijen uit de 11de en 12de eeuw gevonden. De oudste boerderijen zijn tot nu toe op het Mooierplein opgegraven. Deze dateren ongeveer uit het midden van de 11de eeuw. De bisschop van Utrecht vond hier rond 1100 de strategische plek die hij nodig had om een hof te vestigen, van waaruit de ontginning van de oostelijk gelegen Gelderse Vallei kon worden ondernomen. Een kruispunt van wegen, een goed verdedigbare hoogte in een nat gebied, aan de rand van de Gelderse Vallei, een gunstiger plek was in de wijde omtrek niet vindbaar. De bisschop koos voor zijn hofstede een kleine natuurlijke hoogte, een zandopduiking, verdedigd door omringend water en dicht bij de voorde. Opgravingen in de directe omgeving van de Sint Joriskerk maken het aannemelijk dat de hofstede zich bevond ter plaatse van de huidige kerk. De hofstede trok vervolgens handelaren en ambachts-lieden aan en de nederzetting groeide. Voorde afbeelding 10, de natuurlijke Eemloop (blauw), enkele oude wegen (bruin) en de mogelijke locaties van de voorde (cirkels) ingetekend op de (bij)kaart van Jacob van Deventer uit De oudste boerderijen zijn aan de zuidzijde van de stad aangetroffen (sterren). De pijl markeert de onderzoekslocatie. De voorde is archeologisch waarschijnlijk niet traceerbaar, maar er kunnen wel twee plekken worden aangewezen, die vanwege de kruising van een oude weg met een natuurlijke waterloop, hiervoor in aanmerking komen: de Bloemendalsestraat waar deze het Havik kruist en de Langestraat waar deze de Weverssingel kruist. Ophoging en ontwatering Door ophoging en verbetering van de waterafvoer (wijzigingen aan oorspronkelijke waterlopen en aanleg van afwateringssloten) kon het lager gelegen, natte gebied geschikt worden gemaakt voor bewoning en gebruik. Op meerdere plaatsen in de stad zijn sloten en ophogingslagen aangetroffen, de oudste daarvan dateren uit de 12de eeuw. De dikte van de ophogingen varieert tussen enkele decimeters en enkele meters.

10 Eén van de eerste grootschalige ingrepen in het gebied, was het graven van de Korteen de Langegracht. Dit heeft al kort na 1200 plaatsgevonden en twee doelen gediend: de hofstede met de zich daarbij ontwikkelende stedelijke nederzetting, kreeg aan de zuidkant een verdediging (aan de noordzijde vormde het water al een natuurlijke barrière). Tevens werd de waterafvoer verbeterd, want in plaats van de wijde bocht te maken, verliet het water nu rechtstreeks het gebied in westelijke richting. Stadsrechten en stadsmuur Toen Amersfoort in 1259 stadsrechten kreeg, volgden al gauw meer grootschalige ingrepen. Rond 1300 werd de eerste stadsmuur gebouwd met de daarbij horende (dubbele) gracht. In de stadsrechtverelening wordt Amersfoort aangeduid als oppidum hetgeen betekend dat er dan al enige vorm van versterking is. Mogelijk was er een aarden wal bijvoorbeeld langs de Langegracht. De bij de eerste stadsmuur behorende poorten, Viepoort, Havickerpoort en Rodetorenpoort zijn eerder gebouwd dan de muur. Daar spreekt het grote steenformaat voor, waarmee deze poorten zijn opgetrokken. Aan de buitenzijde van de muur werd een (mogelijk dubbele) gracht gegraven, waarvan nog altijd een deel rest: de Westsingel, Zuidsingel en Weverssingel. Ter plaatse van t Zand is deze stadsgracht gedempt. Aan de noordzijde is voor de gracht gebruik gemaakt van de natuurlijke meander van de Eem: de Weverssingel. Ter plaatse van het huidige t Zand groef men een gracht, evenals de Westsingel en een deel van de Zuidsingel (aan de oostzijde werd de bocht iets naar buiten gebracht). Vermoedelijk in die zelfde periode sneed men een volgende meander in de Eem af. Men groef het Spui en de (nieuwe) Eem. De oude Eem voldeed niet meer, het was een te traag, verzandend riviertje, waar grotere schepen niet op konden varen om de stad te bereiken. Expansie De groei en bloei van de stad in de 14 de eeuw deed het stadsbestuur omstreeks 1380 besluiten een tweede stadsmuur te bouwen. Toen een tweede stadsmuur eenmaal was aangelegd - voltooid rond raakte de eerste stadsmuur allengs in onbruik. Ter plaatse van deze stadsmuur werden vanaf eind 15 de eeuw de Muurhuizen gebouwd. In die bloeiperiode vestigde zich ook een aantal boeren in de nabijheid van de stad; zelfs in het gebied dat kort daarna binnen de tweede stadsmuur zou vallen. Opgravingen tonen dat veel van deze boerderijen weer na één of enkele generaties verdwenen, om plaats te maken voor de oprukkende stad. Enkele boerderijen zijn bínnen de stadsmuren in bedrijf gebleven, want op de 16 de - en 17 de -eeuwse plattegronden ziet men meerdere hooibergen, moestuinen en boomgaarden afgebeeld. In veel Amersfoortse huizen is nog altijd de boerderij-bouwstijl te herkennen. Stagnatie De economische welvaart van de 14 de eeuw en de groei van het stedelijke gebied die dat met zich meebracht, zette niet echt door in de eeuwen erna; deze stagneerde al in de 15 de eeuw. Amersfoort groeide pas aan het eind van de 19 de eeuw buiten haar ommuring. afbeelding 11, gereconstrueerd deel van de tweede stadsmuur met weergang en toren, vanuit de stadskant (binnenzijde) gezien. 9 DE HISTORISCHE OMGEVING

11 10 DE HISTORISCHE OMGEVING afbeelding 12, uitsnede uit de kaart van Braun en Hogenberg uit De pijl markeert de onderzoekslocatie. Mariawonder In 1444 vond er een gebeurtenis plaats, die Amersfoort tot bedevaartsstad zou maken; op 24 december van dat jaar liep de Nijkerkse Geertge Arents naar Amersfoort om haar intrede te doen in het St Agnes - klooster. Bij aankomst raakte ze onder de indruk van de grote stad en wierp het Mariabeeldje dat zij van huis had meegebracht in de gracht, omdat zij zich ineens schaamde voor de eenvoud ervan. Enkele dagen later, in de kerstnacht, kreeg de Amersfoortse dienstmeid Griet Albert Gysen tot drie maal toe een droom waarin zij - door Maria - opgeroepen werd het beeldje uit de gracht te vissen. De volgende dag vond zij daadwerkelijk het beeldje, waarmee een reeks van wonderen begon. Het beeldje belandde uiteindelijk in een kapel nabij de stadsmuur waar het al snel om haar wonderen beroemd werd en grote aantallen pelgrims naar Amersfoort trok. En met de pelgrims stroomde ook het geld binnen; al in 1445 kon worden gestart met de bouw van een grote kerk met een hoge, enkele toren: de Lieve-Vrouwekerk. Lieve Vrouwekerk en -kerkhof De ingang van de kerk lag tegenover die van de toren; beide waren namelijk door middel van een boog aan elkaar verbonden. In en om deze kerk werd begraven. In 1787 is het kerk gebouw (echter al niet meer in gebruik als kerk) verwoest door de ontploffing van de munitie, die daar lag opgeslagen. De toren overleefde de explosie. De laatste resten van de kerkruïne werden in 1845 opgeruimd, de begravingen zijn tot circa 1830 op de locatie - thans plein - doorgegaan. Krankeledenstraat / Lieve Vrouwestraat De Krankeledenstraat lag in de middeleeuwse stadswijk Breul of Breulstraat, tussen Korte- en Langegracht en de Zuid- en Westsingel. Hier lag - op het tegenwoordige Lieve Vrouwekerkhof - de voorganger van de gotische kruiskerk. Deze Lieve- Vrouwekapel, ook wel Sint-Joostenkapel genoemd, was gebouwd in de 14 de eeuw en hier kreeg het Mariabeeldje een plaats. Toen vervolgens de pelgrims toestroomden, besloot men de grotere kruiskerk te bouwen met de toren aan de Westsingel. Oorspronkelijk heette deze straat de Lieve Vrouwestraat (niet te verwarren met de huidige Lieve Vrouwestraat), maar al snel nadat de bedevaart in 1444 op gang was gekomen, ging men deze straat - waar doorheen de zieken en kreupelen liepen als zij via de Langestraat de stad in waren gekomen om de Lievevrouwekapel te bezoeken - de Krankeledenstraat noemen. Maar ook de oude naam bleef tot in de 19 de eeuw in gebruik. 16 de eeuw De oudste kaart van Amersfoort is die van Jacob van Deventer uit Het straten - plan rond het onderzoeksgebied is gelijk aan tegenwoordig; we herkennen het Lieve-Vrouwe kerkhof (mét de kerk), de Krankeledenstraat en de Lieve-Vrouwestraat. Ter plaatse van de onderzoekslocatie staat (schetsmatig) bebouwing aangegeven. Het is onduidelijk hoeveel panden en/of huizen hier staan. De kaart van Braun en Hogenberg uit 1588 toont veel meer details: langs de Krankeledenstraat staat een rijtje van zes panden met de lange zijde naar de straat en met tuinen tot op de gracht.

12 Blaeu uit De pijl markeert de onderzoekslocatie. De eerstvolgende kaart van Amersfoort is de begin-19de-eeuwse kaart van Slits. Het is tevens de eerste landmeetkundige plattegrond van Amersfoort en geeft een zeer betrouwbaar beeld van de stad. Langs de Krankeledenstraat is een huizenrij totaan de toren getekend, bestaande uit vijftien afzondelijke panden. Het onderzoeksgebied bevindt zich ter plaatse van het vierde en de helft van het vijfde pand. De kaart van Thomkins uit 1846 toont dezelfde situatie. Op een kaart uit 1888, gemaakt door van Vooren en Wagenmaker, is de situatie veranderd; het vijfde pand is hier verbouwd (een deel is bij het vierde pand getrokken) en het achterterrein is gesplitst in twee afzonderlijke percelen. 17de eeuw Op de stadsplattegronden uit de 17de eeuw, van Blaeu en van Janssonius en De Wit, beide rond het midden van die eeuw, zijn ook weer zes panden tussen langestraat en de Lieve-Vrouwetoren getekend, waarbij enkele een dwarse aanbouw aan de achterzijde hebben. Ter plaatse van het onderzoeksgebied staat ook een dwars gebouw. 18 de eeuw Voor gegevens uit de 18de eeuw zijn we volledig afhankelijk van geschreven bronnen; er zijn uit deze eeuw geen kaarten van de stad bekend. In het huisgeldenregister uit circa 1755, de Blaffert, is sprake van dertien panden (inclusief hoekpand aan de Langestraat) langs de Krankeledenstraat. HISTORISCHE 19 de en 20 ste eeuw 11 OMGEVING afbeelding 13, uitsnede uit de kaart van afbeelding 14 (links), uitsnede uit de kaart van Slits uit 1824 (in de door Van der Neut bewerkte versie) met de onderzoekslocatie (in rood). afbeelding 15 (rechts), uitsnede uit de kaart van van Vooren en Wagenmaker uit 1888 met onderzoekslocatie (in rood). DE Het is daarbij lastig te bepalen welke twee panden hiervan de twee op de onderzochte locatie zijn.

13 De archeologische gegevens Lidewij de Leeuw en Francien Snieder 12 DE ARCHEOLOGISCHE GEGEVENS afbeelding 16, de gevel van huis Tinnenburg met daarin zichtbaar de weergangbogen van de eerste stadsmuur, met rechts daarvan een reconstructietekening van het verdere vervolg van de muur. (bron: bureau Monumentenzorg, gemeente Amersfoort) afbeelding 17, reconstructietekening van de eerste stadsmuur met de weergang op bogen, gezien vanaf de binnenzijde (naar een tekening van A. van Engelenhoven) De stadsmuur en de Muurhuizen De eerste stadsmuur van circa 1300 is al op veel plekken archeologisch onderzocht. De Muurhuizen bleken op een aantal plaatsen met de voorgevel gefundeerd op deze muur. Dit is geconstateerd aan de noordzijde van de stad: Muurhuizen 139, 179 en 185. Aan de oostzijde van de stad is dit ook het geval, maar hier is de ruimte die de weergang (aan de stadzijde dus) oorspronkelijk innam, bij een aantal huizen door een soort uitbouw aan de voorkant in beslag genomen: bijvoorbeeld bij Muurhuizen 33 en het Secretarishuisje, Muurhuizen 109. Bij afbraak van het pand Krankeledenstraat 24 is in 1947 de stadsmuur, die daar tot enige meters hoog bewaard was gebleven, opgemeten en getekend door P.A. Teeling. Deze tekening is afgebeeld in Halbertsma s Zeven eeuwen Amersfoort, maar helaas is deze niet goed te duiden en werpt meer raadsels op, dan hij oplost. 2 Getekend lijkt een boog van de weergang, maar ook de aanzet van een tweede boog en dit is onverklaarbaar. Wel duidelijk is, dat het huis niet met de voorgevel op de stadsmuur rust, maar dat deze hier enkele meters naar achteren ligt ten opzichte van de voorgevel. Weergangbogen De bogen van de weergang zijn goed te zien in de gevel van het huis Tinnenburg en aan de zijgevel van het huis is duidelijk de stadsmuur te herkennen, zo duidelijk zelfs dat lange tijd gedacht is dat de restauratiearchitect in jaren veertig dit bewust had aangebracht of minstens had aangedikt. Bouwhistorisch onderzoek heeft echter uitgewezen dat de zichtbare resten van de stadsmuur authentiek zijn. 3 De bogen staan echter parallel aan de straat en niet - zoals op de tekening van Teeling - haaks erop. Aan de zijmuur van Tinnenburg is ook de hoogte van de stadsmuur af te leiden: ongeveer zeven meter. Ook de dikte is hier goed te zien, of liever gezegd de geringe dikte: bovengronds was de stadsmuur slechts anderhalf tot twee stenen dik, dus 50 tot 60 cm. Uit archeologisch onderzoek is gebleken dat ook op funderingsniveau de muur niet echt imposant te noemen valt: circa 70 cm. De gebruikte stenen hebben een formaat van circa 28 x 14 x 7, met een geringe variatie van 27 tot 29 cm. afbeelding 18, de opmetingen van P.A. Teeling, zoals is afgebeeld in het boek Zeven eeuwen Amersfoort. Stadspoorten Bij waarnemeningen aan ondergrondse restanten van de stadspoorten die zich in deze muur bevonden (de landpoorten Havickerpoort, Viepoort en Rode torenpoort) werden bakstenen gevonden van een gro- 2 - Halbertsma, 1959, p van Engelenhoven, 2006, pp

14 ter formaat (tot 32 cm) hetgeen spreekt voor een hogere ouderdom. Deze poorten kunnen al uit de tweede helft van de 13 de eeuw dateren. Muurhuizen Het is opmerkelijk dat het tracé van de eerste stadsmuur overal de monumentale bebouwing van de Muurhuizen heeft, behalve op een deel van de Breestraat en de Krankeledenstraat, waar de meeste huizen aanzienlijk kleiner en eenvoudiger zijn. Het lijkt er op dat in dit gedeelte aan de zuidzijde van de stad, de muur langer is blijven staan, dus ook later pas voor huizenbouw is ontwikkeld. Misschien stonden er nog lange tijd -houten- huizen tegen de muur en is die situatie tot in de 16 de eeuw zo gebleven. De stenen bebouwing dateert namelijk pas uit die tijd. Gracht(en) Behalve waar zich nu 't Zand bevindt, is de bij de eerste stadsmuur horende gracht wel bewaard gebleven; we kennen deze nu als de West-, Zuid- en Weversingel. Het water dat nu nog open ligt is echter enkel het buitenste gedeelte van de oorspronkelijke gracht. Zoals zo vaak bij stadsgrachten was deze waarschijnlijk dubbel en gescheiden door een strook grond, de singel genaamd. De gracht is bij verschillende opgravingen onderzocht. Bij veel Muurhuizen, daar waar de huizen met de voorgevel op de stadsmuur waren opgetrokken, bevindt zich de bebouwing en ook een deel van de tuin ter plaatse van dit aangeplempte gedeelte van de gracht. Het water was dus zeker twee maal zo breed als de huidige breedte van de gracht. Onderzoeken In de omgeving van het onderzoeks gebied heeft een groot aantal opgravingen plaatsgevonden. Relevant voor dit onderzoek zijn: Breestraat 4 en Lievevrouwekerkhof 5 Bij deze opgravingen (1984 en 1986) zijn sloten en afwateringsgrepels gevonden die dateren uit de 12 de en 13 de eeuw. Een deel van de sloten lijkt af te wateren op de Langegracht, andere staan hier haaks op. In deze periode, de 12 de, 13 de en begin 14 de eeuw, zijn de genoemde gebieden in gebruik als akkerland. Op het Lievevrouwekerkhof zijn sporen van een boerderij (paalgaten, leemvloeren, vlechtwerkwanden en een waterput) gevonden die daar tot ongeveer 1350 heeft gestaan. Daarna is het terrein opnieuw ingericht; de houten bebouwing heeft plaats gemaakt voor een kapel, die in latere tijd werd uitgebreid tot kruiskerk. Varkensmarkt 6 en Westsingel 7 Bij een archeologisch onderzoek ter plaatse van de Varkensmarkt (in 2001) zijn ook bewoningssporen van diezelfde periode gevonden, agrarische bewoning die zelfs doorliep tot in de 14 de eeuw. Ook aan de Westsingel (een opgraving van het perceel lopend van Hellestraat tot Westsingel, in 2008 uitgevoerd voorafgaand aan bouwwerkzaamheden voor een discotheek) werd in deze periode geakkerd en mogelijk was er ook bewoning of schuren. Een afwateringssloot van zuid/west naar noord/oost lopend, dateert uit de 13 de eeuw. In beide opgravingen zijn metaalslakken gevonden die duiden op de aanwezigheid van een smidse in de nabijheid. Breestraat 20 8 Bij de opgraving aan de Breestraat 20, op de locatie van de voormalige Mavo, was de verwachting hoog; hier zou de stadsmuur over een lengte van meer dan 50 m gevolgd kunnen worden. Maar helaas; van de stadsmuur is niets teruggevonden; sterker nog: de gracht begon vlak achter de gevellijn langs de Breestraat. De muur zelf lag ler plaatse van de voorgele, maar was volledig gesloopt, of bevindt zich onder de Breestraat. Vondstmeldingen Uit de omgeving van het onderzoeksgebied zijn veel bodemvondsten bekend, buiten de opgravingen om; toevalsvondsten die zijn gedaan bij diverse bode - mroerende werkzaamheden. Het betreft voornamelijk aardewerk uit de (Late) Middeleeuwen, zoals in de historische kern ook verwacht mag worden. Twee vondsten wijken echter af: in 1898 is bij de bouw van de gereformeerde kerk aan het Lieve Vrouwe - kerkhof een Neolitische bijl gevonden en in 1906 is een Mesolitische bijl van gepolijst graniet in een tuin aan de Krankeledenstraat gevonden DE ARCHEOLOGISCHE GEGEVENS 4 - Meldingsnummers 4908, 26613, en Meldingsnummers 9313, en Meldingsnummer Meldingsnummers en Meldingsnummer Archis waarnemingsnummers 743 en 746

15 Het onderzoek Lidewij de Leeuw 14 HET ONDERZOEK Onderzoeksvragen Voor dit onderzoek werden de volgende algemene onderzoeksvragen geformuleerd: Zijn er binnen het onderzoeksgebied archeologische resten aanwezig en zo ja: wat is de aard, datering, omvang, gaafheid en conservering ervan? Welke periodes zijn binnen de opgraving vertegenwoordigd en op welke manier? Hoe verhouden die zich tot de bekende, aanwezige periodes in de regio? Is op basis van de archeologische resten de natuurlijke gesteldheid van het terrein te reconstrueren en in hoe verre heeft dit een rol gespeeld bij het ontstaan en de ontwikkeling van het landschap en omgeving? Zijn er op basis van de archeologische resten uitspraken te doen over de bewoningsgeschiedenis en de gebruikers van deze locatie? Ook zijn er enkele specifieke onderzoeks-vragen gesteld, aangaande de eerste stadsmuur: Zijn restanten van de stadsmuur in de Krankeledenstraat nog aanwezig en zo ja: hoe is de muur dan gebouwd (stond de muur op een aarden wal of direct aan de gracht, was er een weergang, waren er openingen, zogenaamde vluchtpoortjes )? Indien resten van de stadsmuur aanwezig zijn, wat valt er dan te zeggen over de ligging en het tracé van de stadmuur? Is het mogelijk een nauwkeurigere datering van de stadsmuur vast te stellen? Zijn er op basis van de archeologische resten uitspraken te doen over eventuele voorgangers van de stadsmuur? van wanneer dateert de bewoning ter plaatse van de stadsmuur? Methode en werkwijze Werkputten, vlakken en profielen Opgraven gebeurt middels het aanleggen van werkputten. De verschillende werkputten krijgen volgnummers. Bij aanleg van een werkput wordt, na het verwijderen van de bovengrond, vlaksgewijs verdiept, totdat er duidelijke sporen in het vlak zichtbaar zijn. Een moeilijk moment: dieper gaan kan betekenen dat de sporen duidelijker worden, óf verdwijnen. Zowel de vlakken als de wanden van de werkput worden onderzocht; de sporen in het vlak leveren plattegronden, de wanden, profielen genoemd, leveren informatie over de gelaagdheid, diepte en bodemopbouw. De vlakken worden gedocumenteerd door middel van vlaktekeningen op millimeter - papier, schaal 1:50. De vlakken worden ook vastgelegd op dia. Vlakken worden per werkput genummerd. De vier wanden van een werkput worden naar hun globale windrichting benoemd; noord-profiel, zuidprofiel etc. Informatieve profielen van iedere werkput worden nauwkeurig beoordeeld, getekend op schaal 1:20, en gefotografeerd. Sporen, vondsten en monsters Alle aangetroffen archeologische sporen krijgen een individueel volg nummer (het featurenummer), net als alle verzamelde vondsten (het vondstnummer), waaraan alle verdere informatie wordt gekoppeld. Ieder spoor wordt afzonderlijk onderzocht. Ten behoeve van een beter inzicht in een spoor wordt meestal een dwarsdoorsnede aangelegd, het spoor wordt gecoupeerd. De doorsnede, de coupe, wordt indien nodig schaal 1:20 getekend en gefotografeerd. Na

16 documentatie van de coupes kan het verder afgegraven worden. Tijdens het onderzoek komen allerlei vondsten tevoorschijn. van alle vondsten wordt geregistreerd waar ze vandaan komen en bij welk spoor ze horen. De vondsten vertellen bij uitwerking meer over de datering en functie van het desbetreffende spoor. Om extra informatie uit een specifiek spoor te verkrijgen, kan er een heel scala aan monsters genomen worden. Meestal zijn dit botanische en zoologische (zeef)monsters. Ten behoeve van een datering kan men van organische stoffen 14 C monsters nemen. Monsters worden door externe specialisten uitgewerkt. Documentatie Ter documentatie van de gegevens worden foto-opnames, tekeningen en beschrijvingen gemaakt. Het meetsysteem wordt met behulp van Total Station vastgelegd in het Rijks coördinatenstelsel. Uitwerking van gegevens en vondsten Tijdens en na de opgraving worden de vondsten gereinigd en gesorteerd en door materiaalspecialisten geanalyseerd. De opgravings tekening worden gedigitaliseerd. Uiteindelijk worden alle gegevens uit de opgraving en van de specialisten, samen met de tekeningen en foto s, bijeen gebracht en geïnterpreteerd. Getracht wordt de onderzoeksvragen te beantwoorden en zo het verhaal, dat in het bodemarchief verscholen lag, te vertellen. Fasering Het onderzoek vond gelijktijdig met de sloop en de nieuwbouw van het hotel plaats. Om die reden is de opgraving in verschillende fasen uitgevoerd. Fase 1 Eind augustus is een smalle sleuf (werkput 1) getrokken van achter nr. 20 in de richting van de Krankeledenstraat. Omdat de sloopwerkzaamheden nog niet geheel voltooid waren, kon de sleuf slechts tot aan de achtergevel getrokken worden. Fase 2 In oktober vond het vervolg van de opgraving plaats. De kelders op het perceel waren op dat moment nagenoeg gesloopt. Het terrein kon nu vanaf de achtergevels tot aan de rooilijn van de Krankeledenstraat bestudeerd worden (werkput 2). afbeelding 19, foto van werkput 2, genomen vanaf het achterterrein in de richting van de Krankeledenstraat. Langs de straatkant is een damwand geplaatst. 15 HET ONDERZOEK Deponering en archivering Alle gegevens en het vondstmateriaal wordt bewaard in het archeologisch archief en depot van de Gemeente Amersfoort. Bouwhistorisch onderzoek Voorafgaand aan de sloop zijn de panden nr 20 en 22 zijn door Bureau Monumenten - zorg onderzocht en opgetekend. afbeelding 20, ligging van het onderzoeksgebied (in rood) en de twee onderzoeksfasen (fase 1 in oranje, fase 2 in blauw).

17 Het resultaat Timo d Hollosy en Lidewij de Leeuw 16 HET RESULTAAT - natuurlijk zand - grachtvulling - sloot / verstoring - baksteen muurwerk Werkputten, vlakken en profielen Er zijn twee werk putten aangelegd. Werkput 1 betrof een smalle sleuf aan de achterzijde van het terrein, zuidwestnoordoost georiënteerd en parallel gelegen aan de bebouwing aan de achterzijde van nr. 20. Werkput 2 lag in het brede deel aan de voorzijde van het terrein. Per werkput bleek één enkel vlak voldoende. De zijwand aan de oostzijde van werkput 2, op de grens met pand nr. 18 vormde de profielen 1 (achterzijde) en 3 (voorzijde). De westgrens van diezelfde werkput, ter plaatse van de zijmuur van het belendende pand, Krankeledenstraat nr. 24, vormde profiel 2. De eerste meters van de wand aan de oostzijde van werkput 1 vormde profiel 4. afbeelding 21: alle sporenkaart met daarop het dekzand (geel), de grachtvulling (grijs), de sloot of verstoring (gearcheerd) en de profielen met de baksteenmuren (in rood), waarin een beerkelder (in profiel 3) en een waterput (in profiel 1) zijn aangetroffen. Er zijn bij dit onderzoek 29 featurenummers en 8 vondstnummers uitgedeeld, 4 tekeningen en 18 foto-opnames gemaak. Sporen en structuren Binnen het onderzoeksgebied zijn 29 sporen (features) - waaronder één recente verstoring - onderzocht en gedocumenteerd. Ze vormen de resten van de natuurlijke bodem, een gracht, de stadsmuur, funderingen en muren van panden, een beerkelder en een waterput. De geassocieerde vondsten leveren de bijbehorende dateringen. Bodemopbouw Op een paar plaatsen in de profielen waren delen met oude bodemvorming zichtbaar. De oorspronkelijke hoogte van het dekzand ligt hier op ongeveer 1.10 m + NAP (jong dekzand). Tijdens de aanleg van werkput 1, alsook aan de zuidkant van werkput 2, is een verrommeld zandpakket met daarin veel puin en recent en subrecent materiaal aangetroffen; verrommelde bovengrond en ophogingslagen. Sloot / verstoring Ongeveer op de grens tussen de percelen 20 en 22 liep een spoor haaks op de Krankeledenstraat, van de straatkant richting het achterterrein en deze doorsneed vrijwel alle sporen in het vlak. Het gaat hierbij om een sloot of verstoring die mogelijk samenhangt met de bouw (of sloop) van de panden. Gracht Op het onderste niveau van de werkputten is een deel van de gracht gevonden die net buiten de stadsmuur liep. De gracht had in het vlak een noordwest-zuidoost oriëntatie en grenste aan de achtergevel van pand nummer 24. Het is het binnenste deel van de Westsingel, het deel dat aangeplempt is ten behoeve van de huizenbouw. Er zijn geen vondsten uit. Op historische gronden wordt de demping van de gracht vanaf eind 15 de eeuw gedateerd. De singel is niet gevonden.

18 afbeelding 22: foto van het vlak in werkput 2 met links het dekzand en rechts de gracht (de oever is in blauw gemarkeerd). Dwars door het vlak loop de sloot / verstoring (grenzen in rood)

19 18 HET RESULTAAT - natuurlijk zand - grachtvulling - sloot / verstoring - baksteen muurwerk - aangetroffen stadsmuur - reconstructie tracé stadsmuur Dwars op deze muur aan de westzijde is een in verband gemetseld stuk muur gevonden, minder hoog maar dat, gezien de grootte en het baksel van de bakstenen, het type mortel in de voegen en de formaten van de muur, zeer waarschijnlijk ook tot de stadsmuur behoorde. Het is goed moeglijk dat het een steunbeer is, tevens drager van de bogen van de weergang. De boog die er nu op rust, is van een latere datum. afbeelding 23: alle sporenkaart met de in de profielen aangetroffen stadsmuurfragmenten en het gereconstrueerde tracé van de muur. afbeelding 24: opgravingstekening van een deel van profiel 2 met daarin het stadsmuurfragment (in rood). Stadsmuur In de zijgevel van het pand nr 24 (zoals te zien in profiel 2) waren verschillende bouwfasen waar te nemen. Direct ten noorden van de achtergevel bevond zich een opvallend muurdeel, waarvan de bakstenen circa 28 tot 30 cm lang waren. De muur was in strekkend verband gemetseld en was anderhalve steen dik. De stenen waren gevoegd met schelpgruis mortel. Aan de bovenzijde was deze muur circa 50 cm dik. Ter hoogte van de vlijlaag aan de onderzijde was deze 70 cm dik. De onderzijde van deze muur bevond zich op een hoogte van 1,50 m + NAP. Tot op een hoogte van 4.70 m + NAP is de muur bewaard gebleven. De muur was dus minstens 3.20 m hoog. De onderste 40 cm lag ondergronds. Het formaat van de bakstenen, de dikte van de muur, de aanleghoogte en de ligging; alles duidt erop dat het hier om de eerste stadsmuur uit circa 1300 gaat. Aan de overzijde, in de zijgevel van pand nr. 18 (profiel 1) is een stuk muurwerk waargenomen, dat grote gelijkenissen heeft wat baksteenkleur, verband en NAP hoogte betreft, met de stadsmuur in profiel 2. Dit deel van de stadsmuur is vrij snel na het fotograferen door slopers echter weg - gebroken voordat deze kon worden getekend. Wel was de positie van de stadmuur aan de zuidzijde van het terrein te reconstrueren; de muur liep op een afstand van circa 60 cm parallel aan de gracht. stadsmuur steunbeer

20 afbeelding 25: foto van het deel van profiel 2 met daarin de stadsmuur.