Themadienst: Een joodse gids: Marc-Alain Ouaknin

Transcriptie

1 Themadienst: Een joodse gids: Marc-Alain Ouaknin Inleidende woorden In het kader van het jaarthema Gidsen of goeroes hield de joodse rabbijn en filosoof Marc-Alain Ouaknin een gedenkwaardige voordracht op de beraadsdag van de Remonstranten in maart in Amsterdam. Hij liet ons - toehoorders - in zijn keuken kijken, legde uit hoe hij tot zijn vaak verfrissende uitspraken komt, op basis van Bijbelteksten. In het Hebreeuws betekenen woorden (of woordenstammen) verschillende dingen tegelijk. Dat kan de vertaler tot wanhoop drijven. Of tot geweldige, onverwachte vondsten. Ouaknin gaf twee voorbeelden uit het Nieuwe Testament (volgens hem en vele anderen heeft ook deze tekst een - verloren - voorloper in het Hebreeuws). Hij besprak twee teksten die we zelf als christenen heel goed kennen, maar waar hij een totaal andere draai aan gaf. We bekijken, één voor één deze teksten, en wat Ouaknin ervan maakt. Houd u vast! De zaligsprekingen (maar dan anders) [Mattheus 5:1-12] 5-1 Toen hij de mensenmassa zag, ging hij de berg op. Daar ging hij zitten met zijn leerlingen om zich heen. 2 Hij nam het woord en onderrichtte hen: 3 Gelukkig wie nederig van hart zijn, want voor hen is het koninkrijk van de hemel. 4 Gelukkig de treurenden, want zij zullen getroost worden. 5 Gelukkig de zachtmoedigen, want zij zullen het land bezitten. 6 Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden. 7 Gelukkig de barmhartigen, want zij zullen barmhartigheid ondervinden. 8 Gelukkig wie zuiver van hart zijn, want zij zullen God zien. 9 Gelukkig de vredestichters, want zij zullen kinderen van God genoemd worden. 10 Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid vervolgd worden, want voor hen is het koninkrijk van de hemel. 22 mei 2016 ~ pagina 1

2 11 Gelukkig zijn jullie wanneer ze je omwille van mij uitschelden, vervolgen en van allerlei kwaad betichten. 12 Verheug je en juich, want je zult rijkelijk worden beloond in de hemel; zo immers vervolgden ze vóór jullie de profeten. Muziek: Der Nikolayver Bulgar Korte overweging Zo klinkt de gangbare protestantse vertaling (hier de NBG): gelukkig Gelukkig wie nederig van hart zijn, want voor hen is het koninkrijk van de hemel. En verder: Gelukkig de treurenden, Gelukkig de zachtmoedigen, enz. steeds met Gelukkig.. En ook de katholieke Willibrordvertaling heeft: Gelukkig Maar er zijn ook andere vertalingen. De Statenvertaling uit 1637 schrijft: Zalig de armen van geest, zalig zijn die treuren, die hongeren en dorsten naar de gerechtigheid etc. De Bijbel in de gewone taal (2013) zegt: 3 Het echte geluk is voor mensen die weten dat ze God nodig hebben. Want voor hen is Gods nieuwe wereld. 4 Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten. 5 Het echte geluk is voor mensen die vriendelijk zijn. Want aan hen zal God de aarde geven. Het draait dus telkens om het toekomstige geluk, de latere zaligheid van armen van geest, nederigen, treurenden etc André Chouraqui, auteur van een schitterende Franse vertaling van de Bijbel, veronderstelt ook het bestaan van een oorspronkelijk versie van het evangelie in het Hebreeuws. Het woord dat elke zaligspreking aankondigt (gelukkig, zalig) is in het Hebreeuws ACHER. En dat woord kan ook vertaald worden door: op weg. 22 mei ~ pagina 2

3 Op grond daarvan komt hij tot een andere vertaling: Op weg de vernederden van adem! Ja, het Koninkrijk is van hen. Op weg de rouwenden! Ja, ze zullen worden getroost. Op weg de eenvoudigen! Ja, ze zullen de aarde erven. Op weg de hongerigen en dorstenden naar gerechtigheid! Ja ze zullen verzadigd worden. Enz. Steeds met Op weg! Dat is heel wat anders. Er is hier geen sprake meer van een verwachting van geluk of zaligheid na het einde der tijden. Chouraqui verleent aan de tekst een interne dynamiek: hier is het de mens, de lopende mens, de zoekende mens, de strijdende mens, die zorgt dat troost, vrede en gerechtigheid komen. Zélf. Sommige christelijke vertalingen hebben deze dynamiek overgenomen en een schepje bovenop gezet: op de goede weg de rouwenden etc... Marc-Alain Ouaknin gaat nóg een stapje verder en nu komen we op onbekend terrein. In het Hebreeuws, zegt hij, kunnen woorden of woordenstammen twee of drie dingen tegelijkertijd betekenen. De stam ACHER betekent tegelijkertijd gelukkig en op weg! Beide vertalingen zijn correct maar als je voor een ervan kiest, valt de tweede betekenis weg. Het is gelukkig of op weg maar het is moeilijk om beide betekenissen tegelijkertijd te laten klinken. Maar, zegt Ouaknin, er is nog een derde betekenis van het woord ACHER, en die klinkt in het geheel niet in de gangbare christelijke vertalingen. ACHER (gelukkig, zalig, op weg) betekent ook: toestaan, zichzelf toestaan, en dus DURVEN. Luister wat de zaligsprekingen dàn worden: Toen Jezus de mensenmassa zag, ging hij de berg op. Daar ging hij zitten met zijn leerlingen om zich heen. Hij nam het woord en onderrichtte hen: Durf, de nederigen van de adem! Ja, het Koninkrijk Gods is van hen. Durf, de rouwenden! Ja zij zullen getroost worden. Durf, de bescheidenen! Ja, zij zullen de aarde erven. Durf, de hongerigen en dorstigen! Ja zij zullen verzadigd worden. Enz. Dus steeds met Durf! We zijn overgegaan van het fatalistische: gelukkig de nederigen, hongerigen naar gerechtigheid, enz, zij ZULLEN gelukkig worden, via het dynamische op weg die nederigen enz, zij zullen gelukkig worden 22 mei 2016 ~ pagina 3

4 tot het hemelbestormende Durf, NU, de nederigen, de rouwenden, de hongerigen naar gerechtigheid, dan word je getroost, gevoed, verzadigd. Ikzelf moest ervan bijkomen want deze vertaling verandert de betekenis van de overbekende zaligsprekingen totaal. Geen afwachting van troost en gerechtigheid in de toekomst meer, geen strijdbare weg die afgelegd moet worden, maar een oproep tot DURVEN in het heden, zodat allen nu en in de toekomst tot hun recht kunnen komen. De zaligsprekingen, zegt Ouaknin, vormen een concreet verhaal dat zou kunnen zeggen: Gelukkig de mens die het aandurft om op weg te gaan om de wereld te ontdekken en om uit te vinden hoe alle dingen zich tot elkaar verhouden en een bijzonder universum bouwen Of Ga op weg, durf. Sta jezelf toe, ontdek de wereld en hoe alles met elkaar samenhangt, en je zult gelukkig zijn! Ik weet niet hoe het u vergaat, maar ik ben hier ondersteboven van. En nu een tweede verhaal. De genezing van de lamme (maar dan anders) [Markus 2:1-14] [andere versie: Mattheus 9:1-8] 2 1 Toen hij enkele dagen later terugkwam in Kafarnaüm, werd bekend dat hij weer thuis was. 2 Er stroomden zo veel mensen toe dat er zelfs voor de deur geen plaats meer was, en hij verkondigde hun Gods boodschap. 3 Er werd ook een verlamde bij hem gebracht, die door vier mensen gedragen werd. 4 Omdat ze zich niet door de menigte konden wringen, haalden ze een stuk van het dak weg boven de plaats waar Jezus zat, en toen ze een opening hadden gemaakt, lieten ze de verlamde op zijn draagbed naar beneden zakken. 5 Bij het zien van hun geloof zei Jezus tegen de verlamde: Vriend, uw zonden worden u vergeven. 6 Er zaten ook een paar schriftgeleerden tussen de mensen, en die dachten bij zichzelf: 7 Hoe durft hij dat te zeggen? Hij slaat godslasterlijke taal uit: alleen God kan immers zonden vergeven! 8 Jezus had meteen door wat ze dachten en dus zei hij: Waarom denkt u zoiets? 9 Wat is gemakkelijker, tegen een verlamde zeggen: Uw zonden worden u vergeven of: Sta op, pak uw bed en loop? 10 Ik zal u laten zien dat de Mensenzoon volmacht heeft om op aarde zonden te vergeven. Toen zei 22 mei ~ pagina 4

5 hij tegen de verlamde: 11 Ik zeg u, sta op, pak uw bed en ga naar huis. 12 Meteen stond hij op, pakte zijn bed en ging weg; allen die dit zagen, stonden versteld en loofden God. Zoiets hebben we nog nooit gezien, zeiden ze. Korte overweging Ouaknin gaf een tweede voorbeeld van een totaal andere vertaling van bekende evangelieteksten. En dit voorbeeld is nog verrassender dan het eerste. U kent het verhaal van de genezing van de lamme. Het komt twee keer voor: één keer in Matteüs [9:1-9] en één keer in Marcus [2: 1-14]. Als je nu deze twee versies naast elkaar zet, en ook naast de vertalingen die ervan gemaakt zijn, ontdek je vreemde dingen. Bij Marcus wordt de verlamde man op een bed gebracht door vier personen. Door de drukte kunnen ze niet bij Jezus komen. Ze maken een gat in het dak en takelen de verlamde man naar beneden. Omdat ze zich niet door de menigte konden wringen, haalden ze een stuk van het dak weg boven de plaats waar Jezus zat, en toen ze een opening hadden gemaakt, lieten ze de verlamde op zijn draagbed naar beneden zakken. [NBG] In alle talen hebben vertalers zitten worstelen met dat bed. Want wat is het: draagbed, beddeke, matras, nog iets anders? Zij weten het niet! De Griekse Septuagint zegt KRABATOS, de Latijnse Vulgata (Jeronimus) zegt: GRABATUM. Dat wil zeggen: een klein veldbed, een bed voor de armen. U kent het vervolg van de tekst: Toen zei Jezus tegen de man die niet kon lopen: Sta op, pak je draagbed op, en loop naar huis. Meteen stond de man op. Hij pakte zijn bed op en liep weg. In deze versie van het verhaal, is de basis van de wonderlijke genezing het woord van de Meester, de opdracht van Jezus aan de verlamde man om op te staan en te gaan lopen. Maar de evangelist Mattheus vertelt iets heel anders. Bij hem geen massa die het onmogelijk maakt tot de Meester te komen. Geen gat in het dak van de synagoge, geen krachtinspanning van die vrienden daar op het dak. Niets van dat alles. Maar wel iets anders. Toen zei Jezus tegen de man die niet kon lopen: Sta op, pak je bed op, en loop naar huis. 7 De man stond op en liep naar huis. 22 mei 2016 ~ pagina 5

6 En hier, gebruiken de Griekse en Latijnse vertalingen van het evangelie een ander woord voor BED. Geen krabbatos of grabatus (bed, draagbed, klein bed) maar een ander woord: KLINE, LECTUS GELEZEN! Dus kun je lezen: Sta op, neem je leesvoer (wat je net gelezen hebt) en ga naar huis! Wat je gelezen hebt (hier in de synagoge), wat je leest (in het algemeen): dàt is waar je je naar kunt richten, dàt kun je naar huis meenemen en eruit leven. Eruit DURVEN leven, zoals de zaligsprekingen zo treffend zeggen. Ik ben benieuwd wat u hiervan vindt. Ikzelf ervaar deze wijze om met heilige teksten om te gaan als een ultieme vrijheid. Maar wél als een vrijheid die oproept tot verder zoeken, tot meer lezen, tot meer durven en tot krachtiger handelen. Zo moge het zijn. 22 mei ~ pagina 6