Grondregels voor het agogisch handelen

Transcriptie

1 Grondregels voor het agogisch handelen

2 De PM-reeks verschijnt onder hoofdredactie van Jan de Ruijter

3 Copyright: Uitgeverij Nelissen, Soest 2004 Omslagontwerp: Matt Art Concept & Design, Haarlem ISBN: NUR: 753 1e druk: 2004 ALLE RECHTEN VOORBEHOUDEN Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan met zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Uitgeverij Nelissen Postbus 3167, 3760 DD SOEST Telefoon: , telefax:

4 Inhoud DEEL 1 TOELEIDING 9 1 Reflecteren op regels Wat zal dit hoofdstuk bieden? De regels van een professie Regels in het welzijnswerk Regels helpen bij twijfel Regels in de organisatie Wat doen regels voor de beroepssector? Nader op weg naar grondbeginselen Waar gaat het om in dit boek? Regels als de gemeenschappelijke basis voor de agogische sector De schaal, het niveau van handelen als indelingsprincipe Overige hoofdstukken 24 2 Wat zijn regels, in welke variëteiten komen ze voor? Inleiding Varianten en verwanten, verkenning van het assortiment Clustering van de verzameling Omschrijving en kadrering Focus 40 DEEL 2 REGELS IN DE PRAKTIJK BRENGEN 43 3 Regels hanteren met aandacht voor het eigen karakter van de agogie Wat zal dit hoofdstuk bieden? Doelgericht veranderen, beïnvloeden tot het betere De werker werkt met anderen Het handelen brengt het overwinnen van spanningen met zich mee Contextueel handelen 54 4 Regels nader leren kennen: drie essentiële dimensies Wat zal dit hoofdstuk bieden? De vrijheid om te doen of te laten Waar of wanneer: context en gebruikswaarde van een regel De inhoud van de aanbeveling Gedragsbeïnvloeding in achtvoud 59 5 Regels maken Wat zal dit hoofdstuk bieden? Het proces van regels maken: een aantal tips Het proces van regels maken: stappenschema 67

5 5.3 Eisen qua deugdelijkheid Eisen qua vorm Eisen in het gebruik Toetsen en bijstellen: een communicatieproces 73 DEEL 3 GRONDBEGINSELEN 77 6 Toeleiding tot de grondbeginselen Over grondregels in een professie Principiële plaatsbepaling binnen het geheel van regels Overige kenmerken van grondregels Waarom werken grondbeginselen zo? Grondbeginselen thematisch gerangschikt in de volgende hoofdstukken 83 7 Kansen die uniciteit biedt Inleiding Onderscheid je van anderen door specifieke meerwaarden toe te voegen Focus op insluiten Mét aanzien des persoons! Manoeuvreer strategisch tussen zorg en eigenarbeid Wees beginselvast, maar richt je op inspireren, niet op beleren Breng verbeeldingskracht in 92 8 Risico s voor de expert Inleiding Wees er op tijd bij om een relatie te starten of weer te beëindigen Vergroot eerst de koek voordat je deze in te kleine parten moet verdelen Wees autonoom in de samenwerking Improviseer bij zich plotseling voordoende problemen op de werkvloer Vermijd verkeerde koppelingen: treed congruent op 97 9 Uitdagingen in de omgang met een weerbarstige omgeving Inleiding Wie betaalt, bepaalt? Ontlok feedback, vermijd de confrontatie niet Houd je dekking intact door aandacht voor je draagvlak Overstijg patstellingen, wees uiteindelijk een bruggenbouwer Laat het tij niet verlopen 105 DEEL 4 NAZORG Slotbeschouwing en opdrachten 111

6 10.1 Rode draad: waarom zou je je als professional eigenlijk aan regels houden? Opdrachten 119 Illustratie aan de hand van Nora s gouden tips 133 Literatuur 147

7 Deel 1 TOELEIDING Dit deel 1 bestaat uit twee hoofdstukken. Het eerste biedt een klassieke introductie van het onderwerp van het boek en legt uit hoe de tekst is opgebouwd. Het tweede hoofdstuk lijkt op de schatkamer van een verzamelaar. Zo n twintig typen regels waar agogen, maar niet alleen zij, in hun werk tegen aanlopen, worden in de toonzaal gebracht. Dat zal een verwarrende, maar ook vermakelijke veelheid zijn. De typen regels die belangrijk zijn voor de alledaagse praktijk worden benoemd en gesorteerd om verder in het boek aandacht te krijgen.

8 1 Reflecteren op regels 1.0 Wat zal dit hoofdstuk bieden? Tijdens een afsluitende evaluatie op het eind van haar vierde jaar vroeg ik een studente wat zij nu eigenlijk op de sociale academie geleerd had. Haar antwoord was: Ik heb vooral geleerd dat de dingen nooit zomaar gebeuren, er zit een reden en een geschiedenis achter. Deze studente vertelde over haar ontdekking van het proces, het zicht krijgen op het fasegewijs rijpen van (wan)toestanden. Voor haar was vanaf dat moment het proces een belangrijke sleutel. Niets in de sociale werkelijkheid zat voor haar vanaf dat moment nog onwrikbaar vastgeschroefd, alles werd vatbaar voor verbetering. Voorwaar, een radicaal perspectief. Het proces dus als ahaerlebnis. Met dit boek wil ik de student een verse aha-erlebnis bezorgen: de ontdekking van regels. Nut, noodzaak en plezier van het regelgeleid handelen komen aan bod. Het eerste hoofdstuk dient daarbij als toeleiding naar de materie. De volgende vragen staan centraal: over wat voor soort regels heb ik het eigenlijk? Waarom zou een hulpverlener of welzijnswerker zich er iets van moeten aantrekken? Hoe kun je als agoog regels herkennen? Hoe kunnen hulpverleners zelf regels maken? Kwesties als deze worden in dit hoofdstuk aangestipt om de belangstelling voor het onderwerp op gang te brengen. 1.1 De regels van een professie Elk beroep kent vaststaande opvattingen over wat te doen in sommige situaties en wat na te laten in andere. Dit zijn regels die van generatie op generatie worden doorgegeven en herbevestigd. Prak tijkervaring balt zich daarin samen, kennis cumuleert zo. Die regels gebieden, zijn in die zin wél verplichtend. Tegelijkertijd kennen regels een zekere openheid. Ze bieden ruimte voor eigen invullingen, voor het toesnijden naar de context. De bedoelde regels dragen een vrijheidsdrang in zich, ze neigen ernaar een model, een theorie of een school binnen de vaktraditie te ontstijgen. Als een vak iets voorstelt, zijn deze regels bekend, begrijpelijk en toepasbaar. Zulke regels veranderen ook niet snel en zijn bestand tegen de hypes van het moment. De regels hebben die lange adem dankzij de effectiviteit van de oplossingen die zij genereren. 1.2 Regels in het welzijnswerk Het zou opmerkelijk zijn als voor het agogisch handelen in het welzijnswerk zulke regels niet golden. Toch werden ze als zodanig nooit geboekstaafd - hoewel fragmenten of benaderingen ervan in de literatuur natuurlijk wel voorkomen. Zo is er bijvoorbeeld de beroepscode van het maatschappelijk werk. Daarin worden ethische regels geformuleerd. Hoewel deze code uiterst belangrijk is, biedt hij toch te weinig. Want zulke regels geven niet meer aan dan wat je moet doen of laten om fatsoenlijk te handelen. Het complement betreft de regels voor het slagen, dus succesvol handelen. De regels die wij op het oog hebben gaan over effectief handelen als welzijnswerker Regels helpen bij twijfel Als agoog beïnvloed je. Je taak is samen met mensen verandering aan te brengen of deze te bestendigen. Zorgen dus dat het goede behouden blijft, het kwade gekeerd wordt en het betere opgeroepen wordt.

9 Al doende kom je in de praktijk in situaties waar de juiste weg, of de juiste voortzetting van de interactie niet bij voorbaat gegeven is. Routine faalt, de automatische piloot stokt. Context en wat je waarneemt als specifieke opgaven daarin, maken je onzeker. Je staat voor een keuze, maar kan niet beslissen. Je weet soms niet eens wat de opties zijn. Hoe kom je uit zo n verlammend keuzevraagstuk? Je kunt terugvallen op theorie, je beroepscode, collega s of je ervaring. Je kunt gebruikmaken van intuïtie of ideologie. Je kunt improviseren of gokken. Maar je kunt ook gebruikmaken van regels. Regels geleiden je handelen, maar helpen ook bij het nadenken erover. De creatieve professional is een reflecterende professional, die regels ook gebruikt als een steen om zijn instrumentarium aan te wetten. Aanpalend aan regels zijn Aanwijzingen Beslisregels Geboden (als opdrachten) Gedragsregels en(/in) beroepscode Grondregels Huisregels van een instelling Ongeschreven regels binnen de organisatie Principes Procedures Protocollen Regels van de kunst Regels van het spel Richtsnoeren en richtlijnen Spreekwoorden, gezegden en volkswijsheden Standaarden Stelregels Vuistregels en ezelsbruggetjes Wetten Zo n regel is bijvoorbeeld: Je moet beginnen met waar de cliënt is. Die uitspraak roept bij maatschappelijk werkers een glimlach van herkenning op. Deze gouden stelregel ontsluit bij casebesprekingen een wereld van betekenissen. De aanwezige vakbroeders delen de waardering voor dit argument. Inderdaad, als je in het begin van je relatie met de cliënt een te grote veranderingsstap eist, dan zal deze afhaken. Tegelijkertijd vormt de uitspraak een ambigu adagium. Immers, waar bevindt die cliënt zich? Wat is dat voor een ruimte of route waar hij zich ophoudt? Vertelt informatie hierover iets over de veranderbereidheid van de cliënt? Hoe trefzeker kun je die ruimte inschatten? Mag op hem/haar druk uitgeoefend worden? Dat zijn vragen die direct achter de regel opdoemen. Een regel fungeert op deze manier als een heuristisch principe. Ofwel, de regel richt het zoeken naar aanknopingspunten. 1.4 Regels in de organisatie

10 Natuurlijk, iedereen is bekend met zoiets als de cultuur van de organisatie ; de ongeschreven regels van het omgangsspel. Maar er is meer. Zo zijn er ook de officiële huisregels, zoals die in menige inrichting aan bezoeker, klanten en personeel worden uitgereikt. Daarin staan bijvoorbeeld bepalingen over openings- en sluitingstijden of het gebruik van tabak en dergelijke. Daarenboven kan de agogische staf van een instelling, bewust of onbewust, tal van regels hanteren in het werk. Bijvoorbeeld over hoe te handelen bij geweld. Een professional leert zulke regels herkennen en weet een dialoog daarover aan te gaan met zijn/haar collega s. In dit boek bied ik daartoe handreikingen. Waar bij ook geleerd wordt hoe collega s gezamenlijk regels kunnen opstellen voor hun instelling of de interorganisationele samenwerking. 1.5 Wat doen regels voor de beroepssector? Op welke manieren draagt een regel binnen een beroepsgroep bij tot beter handelen? Regels binden ervaring: in de regel is een grote hoeveelheid kennis over de praktijk samengebald. Bijvoorbeeld: de strategie van een protestactie overlaten aan de bewonersgroep die je ondersteunt als opbouwwerker (dat werkt nu eenmaal het beste). Die kennis helpt bij het interpreteren van situaties. Bij voor beeld wanneer de cultureel werker gaat programmeren, hanteert hij onbewust tal van vuistregels over leeftijd en sekse om te bezien of groepen samengevoegd kunnen worden. Aan de hand van regels evalueren en corrigeren collega s elkaars optreden. Je moet mensen hun verantwoordelijkheid niet uit handen nemen, dat geeft geen emancipatoire leerervaringen, kan dan zo n aanwijzing zijn. Regels helpen bij het kiezen in dilemma s en het oplossen van (loyaliteits)conflicten. Een bekend loyaliteitsconflict in het welzijnswerk is kiezen tussen de behoeften aan - meer - tijd en aandacht van de cliëntgroep en de prioriteiten die de werkgever heeft vastgelegd. Een persoonlijke regel kan zijn: Ik moet mijn gezin niet de dupe laten worden van het verder afknijpen van de budgetten in de zorgsector. Regels helpen het handelen rechtvaardigen. Dikwijls haalt een chef een verdelingsregel - bijvoorbeeld een standaardnorm - aan om het handelen van werkers op één lijn te krijgen. Dus in de strijd van de noden van het individu versus de standaardnormen worden leuzen gehanteerd als gelijke monniken, gelijke kappen, of: Zorg dat je als collega s niet tegen elkaar uitgespeeld wordt vanwege uiteenlopende normen. Regels vervullen een belangrijke communicatieve functie in het beroep: via dit voertuig spreken professionals elkaar aan over belangrijke beslissingen in het werk. Zo zijn er regels om veiligheid te garanderen in een instelling, maar ook afspraken om een minimum niveau qua kwaliteit te handhaven. Voorbeelden: Laat elke bezoeker altijd het detectie poortje passeren, respectievelijk: Opbouwwerkers dragen in zichten en vaardigheden over aan de ondersteunde groep. Alleen dan zal er sprake zijn van versterking. 1.6 Nader op weg naar grondbeginselen Regels verschillen in reikwijdte en gebiedendheid. Bekend zijn vuistregels waarmee ruwe schattingen te maken zijn over de vraag wat het best lijkt om te doen. Vuistregels kunnen persoonlijk zijn. Zo gaf een professional te kennen tijdens een interview: Ik werk niet alleen aan gedrag en zelfbeeld van de cliënt, maar zoek ook altijd in de omgeving van de cliënt naar een hefboom voor verbetering. Naast vuistregels zijn er regels die passen bij een specifieke methode. Bij brainstorming als methode om op nieuwe ideeën te komen, geldt bijvoorbeeld als regel dat er een fase van ongecensureerd spuien voorafgaat aan het beoordelen van de oogst aan suggesties.

11 Ik onderscheid echter ook nog fundamenteler regels; de grondbeginselen van het beroepsmatig handelen van agogen. Deze grondbeginselen krijgen extra aandacht in dit boek vanwege hun ver-strekkende invloed. Grondbeginselen zijn voorschriften voor typerende (klassieke) situaties, die door elke beroepsgenoot in acht genomen dienen te worden als hij/zij wil slagen. Succesvol agogisch handelen bestaat voor een belangrijk deel uit het op juiste wijze interpreteren van een zich voordoende situatie in termen van de grondbeginselen. 1.7 Waar gaat het om in dit boek? In dit boek gaat het erom liefde bij te brengen voor de regels van het vak. Dit voor de beroepen van maatschappelijk werker, SPH er en CMV er. 2 Met opzet wordt gekozen voor het onzakelijke begrip liefde. Ik had ook kunnen spreken van weten, kennen, de werking ervan kunnen inschatten, et cetera. Maar je moet mijns inziens voor regels warm gaan lopen. Regels horen geen bedreiging te zijn voor werkers, maar handige en plezierige instrumenten. Regels helpen bij twijfel, zo stelde ik in een paragraaf hiervoor. In dat verband gebruikte ik de term dilemma, een woord met een negatieve bijklank. Regels als methodische categorie bieden meer dan slechts een uitweg uit lastige situaties. Een probleem kan een uitdaging vormen. Een lastige situatie hoeft geenszins alleen maar ellende te betekenen. Regels ontdekken of zelf maken voor zulke momenten is een plezierige, creatieve bezigheid. Effectiviteit, Mores en Moraal Wat senioren tegenover junioren in een beroep onderscheidt, is onder meer de vaardigheid om met regels om te gaan. Regels moeten eigen gemaakt worden, regels laten zich ook niet blindelings toepassen. Altijd vraagt de situatie om duiding, altijd zijn er uitzonderingen denkbaar. Voorts: indien de regel opgaat, moet deze toch geïnterpreteerd worden. Welke aanwijzingen vloeien voort uit het toepassen van de regel in deze situatie? Wat moet nu concreet gedaan of vermeden worden? Een junior is vaak herkenbaar aan stroeve, stijve hantering van regels. Zo werkt dat (hier) niet kan het commentaar zijn van een oudgediende, als een junior juist pleit voor regelvastheid. Senioren werken niet louter volgens het spoorboekje. Wel laten zij de praktijkwijsheid die in de regels van het vak opgeslagen zit, altijd op de achtergrond meelopen. Om deze, waar nuttig en nodig, naar de voorgrond te brengen. Regels hebben dus een functie in de interne hiërarchie. Regels hebben ook een functie van het afbakenen en beschermen van het territoir van een beroepsgroep. Ze onderstrepen de mores van de club: Zo doen we dat nu eenmaal hier. Die club-gedragsregels zijn vaak expliciet geformuleerd en hebben een ethische strekking. Beroepsgenoten spreken elkaar aan op de naleving ervan. Soms in de vorm van een tuchtcommissie, al dan niet met buitenstaanders aangevuld. Deze regels om fatsoenlijk en conform de beroepscode te opereren komen in dit boek niet aan de orde. Het gaat hier weliswaar om belangrijke regels. Hun functie is echter anders, ze dienen de maatschappelijke positie van een beroep. Die regels scheppen voorwaarden voor de beroepspraktijk. De regels die ik behandel, gaan niet over de moraliteit of maatschappelijke positie, maar over de effectiviteit van het agogisch interventierepertoire. Natuurlijk komen niet alle regels aan bod - wie kent die trouwens allemaal? Wel leg ik nadruk op de sector-overstijgende. Regels dus die voor vakbroeders in SPH, MWD en CMV tegelijk gelden.

12 Hierboven staan in het plaatje de verschillende instanties die iets verwachten van de professional. Dikwijls verwachten of eisen die instanties ook nog eens gelijktijdig iets van de werker. De kunst van het vakbekwaam opereren is om geen van die instanties te verwaarlozen, en tegelijkertijd als werker integriteit en gezondheid te behouden. Dat is dikwijls lastig. Cliënten willen van alles, maar de werkgever heeft andere prioriteiten bepaald. De beroepsgenoten eisen een bepaalde kwaliteit, waar de subsidiënt niet altijd voor wil betalen. Et cetera, et cetera. De subsidiënt is in het plaatje met een stippellijn aangegeven; voor de eerstelijner speelt deze niet rechtstreeks een rol, maar op de achtergrond. Als het goed is, vangt de werkgever (chef) de directe druk op en vertaalt de verlangens van de financier in regels en instructies voor de werker. De subsidiënt is daarom even buiten de macro-/meso-/microsystematiek gehouden. De voornaamste invloeden worden hieronder nog eens benoemd: Instantie Niveau Inhoud van de regels Beroepsgenoten Macro Kwaliteit en als vakman/-vrouw han delen Werkgever/ Meso Doelgericht, als betrouwbaar collega organisatie handelen Cliënten/ Micro Interactief meerwaarden toevoegen gebruikers aan oplossend handelen door/met de cliënt

13 Deze invloeden op de eerstelijnswerker bieden drie argumenten om zich intensief met regels bezig te houden: Regels leren kennen om adequaat als professional in de sector mee te kunnen draaien (macroniveau) De werker kan meer kwaliteit bieden door zijn interventierepertoire mede te baseren op de regels van het vak. Zulke regels moeten niet blindelings worden toegepast. Integendeel. Zorgvuldig handelen als agoog brengt met zich mee dat hij/zij zich afvraagt of en hoe een regel van toepassing is op de aangetroffen situatie. Regels hanteren om zo je werk in een organisatie te kunnen afstemmen (mesoniveau) Regels helpen bij het coördineren. Je kunt beter doorstoten naar de kern van de zaak, de essenties van een probleem als je je niet telkens hoeft af te vragen wat de afspraken zijn over de aanpak. Binnen een team kun je blindvaren op je collega s als je met hen duidelijke afspraken gemaakt hebt, die zij ook gewoon zijn te honoreren. Regels maken om als individu(en) meerwaarde te kunnen blijven toevoegen (microniveau) Professionaliteit manifesteert zich niet alleen in het kennen, herkennen en hanteren van regels. Werkers ontwikkelen zelf regels voor hun handelen, in reactie op de vele uitzonderingen die zij waarnemen. Reflexieve professionals zijn vaak met regels in de weer: zij onderzoeken de strekking en toetsen de geldigheid. Ze bespreken de uitzonderingen met collega s of vragen hun feedback op de regels die zij zelf maken. De beste aanpak in regels terug willen laten komen, kan een even nuttige als aangename bezigheid zijn. Zo n samenspraak met collega s sluit ook aan bij gaande discussies over de beroepen in de sociale sector, zowel in de praktijk als in de opleidingen. 1.8 Regels als de gemeenschappelijke basis voor de agogische sector Elk van de opleidingsprofielen onderstreept het reflexieve karakter van het beroep. Reflexief, simpel omschreven als: niet alleen doen, maar ook denken ; niet alleen het boekje volgen, maar ook creatief zijn. Zo wordt in de profielen expliciet een aan de professie bijdragende rol van de beroepskracht naar voren geschoven. Zie bijvoorbeeld de gemeenschappelijke oproep - hier in de SPHbewoording: (...) kritisch te reflecteren op eigen beroepsmatig handelen, houding en motivatie vanuit theoretische en normatieve kaders (item 19 uit het SPH-opleidingsprofiel). Het kennen, herkennen en leren hanteren van regels wordt zo van groot belang voor de vorming als professional. Daar is nog een reden voor. Je moest als agoog altijd al wel over schuttingen kijken en klauteren. Tegenwoordig wordt het steeds normaler dat sectordomeinen overschreden worden en beroeps identiteiten zich vernieuwen. De grenzen van werksoorten vervagen, interorganisationele samenwerking wordt meer en meer gewoon, juist ook tussen specialisten. Welnu, ook in het interorganisationeel verkeer is het normaal om regelgeleid gedrag te verwachten. Zodra een professional zich aan de regels houdt, verlangt hij dat ook van collega s. Juist wanneer je samenwerkt met professionals uit andere sectoren, kunnen verwachtingen licht omslaan in misverstanden. De onuitgesproken vooronderstelling dat een vertrouwde regel ook in andere settingen geldt, is immers snel gemaakt. Opnieuw een reden om sensitiviteit voor regels in de beroepspraktijk te ontwikkelen.

14 Met dit boek wordt nog een derde aansluiting bij de actualiteit gelegd. Want heden ten dage, in het begin van dit nieuwe millennium, wint de gedachte veld dat de genoemde beroepen een gemeenschappelijke ondergrond hebben. Men spreekt ook wel over social work als gemeen kader voor de opleidingen, alsook over sociale interventiekunde als gemeenschappelijke theoretische basis. Voor dit zich uitbottende studiegebied van de sociale interventiekunde zal reflectie over regels een stimulans vormen. Met dit boek daag ik (beginnende) beroepsbeoefenaren dan ook uit zich af te vragen: Zijn er regels van het vak die voor door CMV, SPH en MWD be streken domeinen gezamenlijk gelden? Het zal duidelijk zijn dat ikzelf die vraag positief beantwoord. Dit boek bevat met name in de latere hoofdstukken veel materiaal ter onderbouwing. Mensen houden van regels. Bekend is dat op het rood-zwarte speelvlak in het casino geen enkele regel opgeld doet. De roulette kent geen geheugen. Toch hanteert bijna elke speler een of meer regels. Voor de fervente spelers zijn er zelfs in specialistische winkels systeemboeken te koop. Deze liefhebbers zijn vaak bovengemiddeld intelligent, zij zullen in de loop van hun gokcarrière ook gehoord en gelezen hebben dat geen enkel systeem deugt. Toch blijven zij via vaste patronen Lady Luck zoeken. De aantrekkingskracht van rituelen is een ander voorbeeld van de gehechtheid van de mens aan regels: collectief binden leden van een gemeenschap zich aan arbitraire beperkingen. Dat is een haast even sterke kracht als de seksualiteit of de wil om te geloven. Regels hebben ook een grote overlevingswaarde zoals blijkt uit verhalen over extreme beproevingen. Zodra gevangenen in de vernietigingskampen van de Tweede Wereldoorlog zichzelf geen regelmaat oplegden - hun kampgenoten noemden hen dan muzelmannen - kon de dood zijn slag slaan. Organisaties houden ook van regels. Arbeid is een van de oervormen van sociaal functioneren. Taakdifferentie en coördinatie regelen is een van de eerste dingen waar mensen toe overgaan bij gezamenlijke arbeid. Versteende regels kunnen een organisatie onleefbaar en onproductief maken. Chaos en telkens het wiel uitvinden zijn de resultanten van een beleid dat te weinig regels stelt. 1.9 De schaal, het niveau van handelen als indelingsprincipe

15 Ik heb al drie hoofdonderwerpen geïntroduceerd. Die zullen in onderscheiden hoofdstukken aan bod komen. Ter herinnering geef ik telkens eerst het onderwerp aan en vervolgens de plek in het boek. Macroschaal: het belang van regels te leren kennen om als professional in de sector mee te kunnen draaien. Ik behandel dit vakbekwaam opereren als beroepsgenoot aan de hand van de vragen: hoe kun je regels leren kennen, op welke wijze zijn regels opgebouwd en waaraan ontlenen zij hun werking? Deze waarde van regels voor het beroep kan niet goed vastgesteld worden als niet eerst wat nauwkeuriger de verschillende typen regels gecatalogiseerd zijn. Daartoe zullen we in hoofdstuk 2 een tour d horizon maken, waarmee de weg vrij is om in hoofdstuk 4 de kenmerken van regels aan de orde te stellen, zoals: duidelijkheid over de plek, de gelegenheid, het moment dat ze spelen. Vergelijk het voetbalspel: alleen tijdens het voetballen zijn de regels van het voetbalspel relevant ( 4.1). 3 het advies: de inhoud van de aanbeveling of het voorschrift, bijvoorbeeld wanneer een penalty de sanctie is ( 4.2). het al dan niet vrijwillige karakter van het advies. De meeste voetbalregels laten de arbiter een kleine of grotere mate van toepassingsvrijheid ( 4.3). Mesoniveau: regels leren hanteren om je werk te kunnen doen en je functioneren met collega s intra- en interorganisationeel af te stemmen. Hoe spelen regels een rol tijdens het samen handelen in de beroepspraktijk? Hoe ga je ermee om als professional? In hoofdstuk 3 leg ik deze vraag als volgt uiteen: Hoe spelen regels in op het doelgericht veranderen door de werker? ( 3.1) Hoe grijpen regels aan op het sociale karakter van het handelen? ( 3.2) Bij welk type situaties zijn regels bij uitstek functioneel en wat is dan de functie van regels in grote lijnen? ( 3.3) Micro-oriëntatie: regels leren maken om als individu(en) meerwaarde toe te voegen. Kun je zelf ook regels maken? Welke momenten zijn geschikt? Hoe doe je dat? Deze kwesties komen in hoofdstuk 5 aan bod. Waarover zou je regels kunnen formuleren? Welke complicaties dreigen en hoe verloopt het constructieproces in stappen? ( 5.1 tot en met 5.3) Welke eisen mag je stellen aan regels; over toetsen en zich toetsbaar opstellen ( 5.4 tot en met 5.6) Overige hoofdstukken Met deze eerste vijf hoofdstukken is nog maar de helft van dit boek geïntroduceerd. Hoofdstuk 6 tot en met 9 behandelen de grondregels voor de agogische beroepen, ook weer in drievoud opgebouwd. Na hoofdstuk 6 als toeleiding tot de grondbeginselen volgt: Hoofdstuk 7 Microniveau: uniciteit als uitdaging; Hoofdstuk 8 Mesoniveau: expertrisico s; Hoofdstuk 9 Macroniveau: omgang met een weerbarstige omgeving. Hoofdstuk 10 bevat ten slotte de slotbeschouwing, gevolgd door opdrachten en voorbeelden als didactisch ondersteuningsmateriaal.

16 2 Wat zijn regels, in welke variëteiten komen ze voor? 2.0 Inleiding Regels fungeren zo n beetje als de zwaartekracht of de gezondheid. Door onachtzaam te handelen dringt die invloed zich dan snel op. Doorgaans sta je echter niet stil bij de vraag hoe sterk regels gedrag beïnvloeden. Om regels vooraan in het bewustzijn te brengen, wordt hieronder een overzicht geboden. Dit hoofdstuk brengt verschillende soorten regels, hun eigenschappen en hun invloed in kaart. Vooralsnog zal deze collectie een doolhof lijken, mede door het non-indelingsprincipe van de alfabetische volgorde. Maar op het eind, na de expositie, worden de regels gesorteerd op hun belang voor het agogisch handelen. De bonte veelvoud wordt dan ook verminderd: een aantal typen van secundair belang komt verder niet aan bod in het boek. 2.1 Varianten en verwanten, verkenning van het assortiment Aanwijzingen Een van de eerste functies van een regel is om bij twijfel over de koers die ingeslagen moet worden, houvast te bieden. De regel is een wegwijzer in de mist door de aanwijzing die erin vervat zit. Geen regel zonder aanwijzing, zo biedt de regel zich aan als heuristisch hulpmiddel. Cherchez la femme geldt onder rechercheurs die een raadselachtige moord willen onderzoeken (in boeken). Dr. Laing verkondigde de aanwijzing dat als het gezin een ziek familielid afleverde bij de psychiatrische inrichting, bij het afscheid een deel van de ziekmakende factoren weer in de auto stapte. Een aanwijzing kan een onderdeel van een regel vormen, maar er zijn vele aanwijzingen die niet op een regel gebaseerd zijn, noch een regel impliceren. Beslisregels Bij twijfel niet inhalen, is misschien wel de bekendste. In de rechtspraak leeft het gezegde: In dubio pro reo : bij twijfel kieze men voor de beschuldigde. Veel voorkomende dilemma s in andere beroepspraktijken worden evenzeer vergezeld door hun beslisregels. Katholieke artsen moesten conform de moraalleer van hun kerk voor het kind kiezen, als bij een bevalling de situatie zou ontstaan dat óf de moeder óf het kind het niet zou halen (en de dokter ten gunste van een van beiden zou kunnen ingrijpen). Wanneer de opbouwwerker in een situatie terecht is gekomen waarin hij moet kiezen wiens belang hij vooral versterkt, dan is de norm dat hij kiest voor het zwakste belang, respectievelijk het meest onderdrukte verlangen (zie het Statuut Opbouwwerk). Beslisregels zijn dus regels voor een bijzondere klasse van handelingen, namelijk: besluiten nemen. Geboden Geboden worden hier opgevat als leefregel. Een voedingsleer of een deugdenleer kan daarbij als fundament dienen: Mijd varkensvlees, Eert Uw vader en moeder. In dezelfde antropologische sfeer liggen de taboes: regels voor wat gedaan of gezegd mag worden.

17 Hoewel beroepsgenoten onderling elkaar zeker via regels kunnen gebieden, vormen leefregels of taboes zoals hier opgevat, geen gedragsvoorschrift voor professionals. Wel kunnen zij zulke regels aanraden aan cliënten. Leefregels kunnen immers zeker een wetenschappelijke ondergrond hebben. Het Algemeen Dagblad van 28 januari 2003 gaf bijvoorbeeld in een groot artikel op pag. 23 nog eens een overzicht van hetgeen zwangere vrouwen zouden moeten mijden. Naast de bekende risicofactoren van roken, koffie, stress, lijnen, alcohol en drugs, wordt gewezen op de gevaren van rauwmelkse kazen en rauw vlees (salmonellabesmetting of kans op infecties als listeriose of toxoplasmose), de kattenbak schoonmaken (een parasiet in de poep van katten biedt ook gevaar op toxoplasmose) en kaneel eten (kaneel bevat de smaakstof coumarine en er zijn aanwijzingen dat die stof schadelijk is voor ongeboren baby s). Gedragsregels en(/in) beroepscode Een gedragscode is voor een professionele beroepsuitoefening een onontbeerlijk instrument. Daardoor is het mogelijk dat toegepaste werkmethodieken en de bereikte resultaten ( ) onafhankelijk getoetst kunnen worden. Voor de beroeps vereni ging is de gedragscode vooral te beschouwen als een stelsel van normen en waarden. Het gaat niet zozeer om regels als wel om principes en attitudes. Met deze toelichting op haar Beroepscode door de Orde van Or ga ni satie Adviseurs, geeft de Orde aan dat haar regels zelfs verinnerlijkt moeten worden, wil men een respectabel beroepsgenoot zijn. Zo is er ook een code voor de maatschappelijk werker. Ook daarin schrijft de betreffende beroepsvereniging voor, wat hoort en wat niet hoort binnen de beroepsuitoefening. De normen waar de beroepsgenoten zich aan moeten houden, worden gespecificeerd. Zo n code bevat overigens regels met een dubbel karakter. Ethisch getoonzet, dus gericht op gewetensvolle bejegening en respect voor degenen die afhankelijk zijn van de professional. Tege lijker tijd fungeren de regels in een beroepscode als middel om de maatschappelijke aanvaardbaarheid van het handelen van de beroepsgroep op peil te houden. Bij sommige beroepen, zoals artsen en accountants, wordt de naleving ervan bevorderd met een vorm van tuchtrechtspraak. Beroepscodes hebben dus een beschermende functie. Door het beroep te beschermen, wordt de klant beschermd. Door de klant te beschermen, wordt het beroep beschermd. Grondregels (of: grondbeginselen) en grondhouding Het begrip grondregel komt in de agogiek niet zo veel voor. Bekender is de grondhouding als zijnde de voornaamste oriëntatie ten opzichte van de cliënt. Rogers bijvoorbeeld, benoemde drie grondhoudingen: congruentie (= bij Rogers: echtheid), empathie en onvoorwaardelijke positieve achting. Een grondhouding is in hoge mate gedragsbepalend en fungeert als filter voor toegelaten uitingen van de agoog. Rogers vertelt trouwens ook wat een werker zo min mogelijk moet doen. Hij geeft daarmee aanwijzingen voor wat je moet nalaten. Dat is oordelen, belonen, ergernis tonen of interpretaties uitspreken. De grondhouding fungeert daarmee opnieuw als filter dat verkeerde neigingen onderdrukt. In het verlengde van het begrip grondhouding hanteren wij het begrip grondregel, synoniem met grondbeginsel. Grond be gin se len zijn voorschriften voor typerende (klassieke) situaties, die door elke beroepsgenoot in acht genomen dienen te worden als hij/zij wil slagen. Deze bijzondere klasse van regels in de agogie krijgt veel aandacht in dit boek. Huisregels

18 Huisregels contrasteren fraai met grondregels. Huisregels hebben per definitie een beperkt en nauwkeurig omzoomd werkingsgebied. Zij zijn ook veranderbaar en horen als zodanig niet bij het vak, maar dringen wel in het handelen van de professionals in de desbetreffende instelling door. Hoewel op basis van vrije verkiezing ingesteld, zijn de huisregels meestal geenszins op een gril gebaseerd. In een aardewerkfabriek bijvoorbeeld, geldt de stelregel dat je niet zonder beschermende kleding de pottenbakoven in mag. Die huisregels ballen dikwijls een grote mate van praktijkervaring samen. Ze grenzen aanvaardbare en onaanvaardbare risico s ten opzichte van elkaar af. Decennialange of zelfs generaties lange praktijkervaring kan erin gestold aanwezig liggen. In de Amsterdamse Jordaan gold bijvoorbeeld de huisregel - in dit geval tevens de buurtregel - dat wanneer een kostganger verliefd werd op de dochter des huizes, hij een ander kosthuis moest zoeken ( men moet de kat niet op het spek binden ). Je moet het zo doen, niet anders, dat is hier de norm. Het zijn vooral instellingen, die in het kader van hun verantwoordelijkheden tegenover de werker en de cliënt, zulke voorschriften of instructies geven. In beginsel moeten die regels van het huis nageleefd worden. Als nietnaleving (bij nader onderzoek) niet door de beugel kan, volgen negatieve sancties. Huisregels zijn geen onderdeel van het vak, hoewel ze een belangrijke plaats kunnen innemen in de feitelijke functie-uitoefening van de professional. In een psychiatrische inrichting kan de regel van het huis zijn dat bij bepaalde normovertredingen, een patiënt de isoleercel krijgt voor een poos. In de meeste jongerencentra hangt tegenwoordig wel een bordje met daarop vermaningen zoals: niet spuiten, niet slikken, niet dealen, geen wapens. Daar zit een idee achter, gebaseerd op ervaring, over voorwaarden waaronder agogie pas mogelijk kan worden. Huisregels zijn gericht op het scheppen van een te bewerken agogisch veld. Ze hebben de functie van randvoorwaarden voor het verloop van de bedrijfsprocessen in de organisatie. Je kunt zo onder meer: zaken geruster aan anderen overlaten (delegeren); zorgen dat er in gelijke gevallen overeenkomstig gehandeld wordt (gelijke behandeling); vermijden dat er telkens ad hoc overlegd moet worden (routines scheppen regelmaat); duidelijk maken hoe en waar de verantwoordelijkheden liggen (men weet bij wie men moet zijn). Ongeschreven regels (van het huis of van het spel) Ook in jeugdherbergen, parochiezaaltjes en wasserettes hangen de lijstjes met geboden en verboden. Tijdelijk gebruik van voorzieningen door passanten, roept kennelijk verschriftelijking, of uitgebreider: reglementering op. Evenwel komen er in zulke, maar eigenlijk in de meeste organisaties, ook tal van ongeschreven regels voor. Onder jongerenwerkers gelden zulke regels bijvoorbeeld over het inschakelen van politie en/of ouders wanneer zij op de hoogte raken van crimineel gedrag van jongeren. Patiënten in een psychiatrische inrichting haten niet zelden dit derde web van regels: het regime. 4 Sterker nog, ongeschreven regels zijn niet aan organisaties gebonden. Ze spelen bijvoorbeeld ook een rol bij het onderhandelen, voorrang verlenen of flirten. Ze hoeven ook geenszins schadelijk te zijn. Voor het uitgaan, dansen en vrijen gelden onder jongeren tal van ongeschreven regels, die het minnespel in banen moeten leiden. Om in je subcultuur mee te tellen, moet je de ongeschreven regels ervan kennen. Ze worden ook als geheime tips aan de borreltafel aan novices overgeleverd. De regels gaan over belangrijke typen interacties. Ongeschreven regels kennen heeft een grote overlevingswaarde binnen het milieu (de groep, organisatie of subcultuur) waar je bij wilt horen. Scott-Morgan zegt het expliciet op zijn Amerikaans: Als je de verborgen regels binnen je bedrijf niet kunt [ontcijferen] en hun implicaties niet kunt begrijpen, kun je nooit voorspellen waar Jack de Ripper je zal overvallen om je volgende veranderingsprogramma om zeep te helpen. (blz. 36)

19 Principes Het woord principe hanteer ik hier in de betekenis van algemeen uitgangspunt voor het handelen. Bijvoorbeeld: bij classificaties streven bibliothecarissen of andere taxonomen ernaar, indelingscategorieën zo min mogelijk of geen overlap te laten vertonen. Een agoog streeft naar realisering van waarden. Een principe in het jongerenwerk is bijvoorbeeld dat een jongere die over de schreef is gegaan, een tweede kans verdient. Voor een rooms-katholieke priester vormt het betuigen van naastenliefde een principe. Principes geven geen duidelijke handelingsaanwijzingen voor concrete gevallen, maar verschaffen rechtvaardigingen voor het handelen. Rechtvaardigingen waarvan de gebruiker hoopt of verwacht dat die geaccepteerd zullen worden in de kring waar hij of zij deze uit. Procedures Om verwarring met techniek te voorkomen, hanteer ik de term procedure hier als standaard, of gestandaardiseerde werkwijze. Bijvoorbeeld voor de intake bij de AMW-instelling, voor de vergaderorde tijdens een inspraakavond, of voor het beëindigen van de huur bij de woningstichting (inclusief het exitgesprek). Voor deze en soortgelijke gevallen ontwikkelen instellingen systematieken om regelmatig terugkerende opgaven efficiënt en effectief aan te vatten. Procedures bestaan bij de gratie van het combineren van afzonderlijke regels. De samenhang en volgorde geeft het effect. Eerst het een, dan het andere. Zonder deze fasegewijze opvolging werkt deze verzameling niet. Dan mislukt controle over het proces, althans deels. Protocollen Protocollen zijn vooral bekend in de medische, juridische en ceremoniële wereld. In alle gevallen betreft het ver ontwikkelde, gezaghebbende en nauwgezet beschreven gedragsvoorschriften over fasegewijs handelen in omschreven situaties. Denk aan de behandeling van een blindedarmstoornis. Of aan de gang van zaken tijdens een rechtszitting, respectievelijk bij de ontmoeting van twee staatshoofden. Soms spreekt men in dit verband van standaarden (zie verderop in dit boek). In de hulpverlening, aanpalend aan de medische sector, kan een protocol gehanteerd worden. Maar daarbuiten lijken protocollen schaars in de beroepen van de sociale sector. Noch de wetenschappelijke basis, noch effectieve tucht van een beroepsgenootschap - noodzakelijke voorwaarden - lijken voorhanden. De regels van de kunst Als cv-installateur kun je volgens de regels van de kunst de verwarming geïnstalleerd hebben: de juiste weg (en volgordes) gevolgd hebben, waardoor je ook het doel bereikt hebt. Een ander moment waarop de regels van de kunst aan de orde komen, is wanneer er een kunstfout gemaakt wordt. Een chirurg kan bijvoorbeeld bij de operatie de juiste diagnose hebben gesteld en de juiste verrichting hebben toegepast, maar onvoldoende vaardigheid in het handelen hebben gelegd, waardoor de beoogde werking achterwege blijft. Een kunstfout is een toepassingsfout; een techniek of instrument wordt niet goed gehanteerd. Een gezel wordt het meesterschap onthouden als hij vaak zondigt tegen de regels van de kunst. In een meesterproef zitten vele tests, er moet in die zin echt een kunststukje geleverd worden. Voor de agogische beroepen zijn die regels van de kunst onverkort belangrijk. Oefening baart kunst, je kunt die regels niet leren hanteren uit een boek. Masterclasses, videoregistratie, rollenspel, feedback na observatie vanachter het one-way-screen, zijn manieren om de hantering bij te slijpen. De regels van het spel

20 Je kunt als badmintonspeler voorafgaand aan het toernooi nog eens de regels van het spel nalezen. Die zijn geboekstaafd, vastgesteld door een officiële instantie en gelden onverkort. Een scheidsrechter handhaaft die regels. Scheidsrechters verschillen in handhavingstijl. De een fluit sneller dan de ander. Ook kennen zij manoeuvreerruimte voor de strafmaat. Ondertussen wordt de spelmetafoor voor vele zaken gebruikt: het spel om de macht, het onderhandelingsspel, het rollenspel. Meer nog, wanneer een beroepsgroep over de regels van het spel spreekt, dan verwijst men naar patronen in kenmerkende transacties. Patronen die herkenbaar zijn voor gevorderden, men heeft er eerder mee te maken gehad. Patronen die mogelijk ooit zijn vastgesteld, ergens beschreven zijn, maar ook tot de ongeschreven regels van het metier kunnen behoren. Het is een wat fluïde taalgebruik, dit praten over de regels van het spel. Het omvat eigenlijk het gehele nomologische netwerk, het is een etiket voor de hele verzameling. Richtlijnen en richtsnoeren Het opstellen van richtlijnen ( guidelines ) in de medische sector is populair. Er worden uitgewerkte adviezen gegeven ten aanzien van de vraag wat te doen, respectievelijk na te laten bij bepaalde ziektebeelden. Die adviezen komen van gezaghebbende instanties en zijn gebaseerd op onderzoek. Deze richtlijnen zijn duidelijk supraorganisationeel, ze gelden voor alle vakgenoten, waar ze ook in Nederland werken. Ook in andere sectoren dan de medische wordt gewerkt met richtlijnen. Het is ook gebruikelijk om onderzoek over praktijkdynamieken af te sluiten met aanbevelingen. Wanneer die in een samenhangend geheel worden gepresenteerd, dan zijn het richtlijnen. Richtlijnen zijn bij elkaar horende regels die hun samenhang baseren op waargenomen afhankelijkheden en patronen in het optreden van praktijkvariabelen. Zulke uitgewerkte richtlijnen in de agogie ken ik te weinig. Een fraai voorbeeld van een richtlijn die wel wat meer is uitgewerkt, vormt de omschrijving van Hanna Nathans. In haar boek Adviseren als tweede beroep geeft zij (op blz. 12) aan wat voor haar de kern van adviseren uitmaakt. Tot adviseren zoals zij het in dat boek bedoelt, behoort ook het: vinden van mensen die geadviseerd willen worden; uitvinden met welke problemen de geadviseerde worstelt; bijeenbrengen van de juiste mensen; creëren van een draagvlak voor een probleem dat men als adviseur belangrijk vindt; onderzoeken welke oplossingen voor de geadviseerde acceptabel kunnen zijn; zo adviseren dat het advies ook uitgevoerd wordt. Deze omschrijving behelst in wezen een samenhangende set van stelregels over hoe je goed kunt adviseren. De richtlijn is noch vaag, noch overmatig gedetailleerd, geeft wel richting maar komt niet als beknellend over, biedt daarenboven ruimte voor eigen invullingen. Die ruimte maakt het verschil met procedures, waar volgorde en veel details vastliggen. Wanneer collega s in een instelling met elkaar gaan werken aan zo n reeks van regels, dan noem ik dat een richtsnoer opstellen. Hoewel de wetenschappelijke onderbouwing noodzakelijkerwijs minder solide zal zijn, wordt zo n project daarmee niet een zinloze trip. De inzichten en ervaringen kunnen goed op andere wijzen onderbouwd en getoetst worden. Standaarden Een standaard is een met autoriteit geoormerkte vergelijkingsmaatstaf die aangeeft hoe te handelen in bepaalde situaties - lees: bij bepaalde diagnoses. Standaarden worden opgesteld om te beschikken over een richtlijn voor het optimaal handelen van de beroepsbeoefenaar. Zo zijn er standaarden die gelden voor analistes zodra ze bloedonderzoek doen: de beste weg ligt vast in een reeks verrichtingen met aangegeven volgordes, proporties en beoordelingsmaatstaven. Standaarden vormen operationele, gecanoniseerde definities van kwaliteit in een bepaalde beroepsgroep. Zij zijn de overtreffende trap van richtlijnen.