OMGAAN MET ASS IN GEWOON ONDERWIJS

Transcriptie

1 OMGAAN MET ASS IN GEWOON ONDERWIJS Jullie zeggen altijd dat wij, mensen met autisme, geen empathie hebben. Maar dat vinden wij van jullie ook. Het is een kwestie van perspectief. (Gunilla Gerland in De Standaard) 1

2 DEEL I. KENMERKEN VAN ASS (AUTISMESPECTRUMSTOORNIS) 1. Op basis van de classificatie in de DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) van de APA (American Psychiatric Association) worden de pervasieve ontwikkelingsstoornissen die onder de noemer ASS vallen, gekenmerkt door: 1.1. Kwalitatieve tekortkomingen in de sociale interactie, zoals blijkt uit minstens twee van de volgende elementen: Opmerkelijke tekortkomingen in het aanwenden van lichaamstaal of houding, zoals rechtstreeks oogcontact, gelaatsexpressie, lichaamshouding en gebaren. Onvermogen om met leeftijdsgenoten relaties aan te gaan die aangepast zijn aan het ontwikkelingsniveau; ze gaan meestal om met jongere kinderen of oudere mensen, maar niet met leeftijdsgenoten. Onvermogen om spontaan vreugde, interesses of successen te delen met andere personen (bijv. niet kunnen tonen of aanwijzen van voorwerpen die belangstelling wekken). Gebrek aan sociale of emotionele wederkerigheid ofwel het niet tonen van emoties Kwalitatieve tekortkomingen in de communicatie, zoals blijkt uit minimaal één van de volgende elementen: Vertraging in of gebrek aan ontwikkeling van de gesproken taal (zonder pogingen tot compensatie via andere manieren van communicatie, zoals bijvoorbeeld gebaren of gelaatsuitdrukkingen). Bij personen met goed taalgebruik tekortkomingen in het voeren van conversaties met anderen. Stereotiep en herhaald taalgebruik of eigenaardig, afwijkend taalgebruik. Ontbreken van gevarieerd en spontaan fantasiespel of sociaal imiterend spelen op het passende niveau van sociale ontwikkeling. 2

3 1.3. Beperkte, repetitieve en stereotiepe gedrag-, interesse- en activiteitenpatronen, zoals blijkt uit minstens één van de volgende elementen: Allesomvattende preoccupatie, die abnormaal is voor wat intensiteit of aard betreft, met één of meerdere stereotiepe en beperkte interessepatronen. Ogenschijnlijke onwrikbare gehechtheid aan specifieke, afunctionele routines of rituelen; weerstand tegen veranderingen. Stereotiepe en repetitieve motore maniërismen (bijvoorbeeld fladderen of draaibewegingen maken met handen of vingers, of complexe bewegingen maken met heel het lichaam). Aanhoudende preoccupatie met (onderdelen van) voorwerpen. 2. Binnen de groep pervasieve ontwikkelingsstoornissen maakt de DSM IV onderscheid tussen: 2.1. Syndroom van Kanner of Kernautisme Dit wordt beschouwd als de meest ernstige variant van ASS, en wordt gekenmerkt door een verstoorde ontwikkeling van sociale relaties en vaardigheden, taal en voorstellingsvermogen, maar ook van motoriek, zelfbeeld, gevoelens, spel, fantasie en begrip van de dagelijkse wereld. Op basis van de gebrekkige sociale interacties onderscheidt men hier 4 subtypes: 1) De persoon die aloof of afzijdig is, sluit zich af voor contact met anderen en wordt snel onrustig en overprikkeld wanneer de omgeving contact zoekt. Vaak zijn intelligentie en taalgebruik nauwelijks of sterk vertraagd ontwikkeld. 2) De passieve persoon maakt geen spontaan contact met anderen, hoewel hij vaak wel openstaat voor toenadering. Hij kan geactiveerd worden maar zal dat nooit uit zichzelf doen. Deze houding wordt vaak niet of te laat herkend als ASS-kenmerk. 3) De persoon die zich active but odd (actief maar bizar) gedraagt, gaat wel spontaan in interactie met zijn omgeving, maar op een naïeve en soms storende manier, en steeds uitsluitend vanuit zijn eigen beleving en interesses. Hij stelt bv. ongepaste vragen en is niet geïnteresseerd in het antwoord. De wederkerigheid en belangstelling voor anderen ontbreekt aan de interactie, wat met name het contact met leeftijdgenoten moeilijk maakt (afwijzing, pesten). Ook dit gedrag wordt vaak niet of te laat herkend als ASS-kenmerk. 3

4 4) Bij normaal tot hoogbegaafde personen met ASS kunnen stilted and overformal (stijfformalistisch) spreken en handelen voorkomen. Ze zijn overdreven beleefd en zeer formeel in hun taalgebruik, waardoor ze soms verwaand overkomen. In werkelijkheid heeft deze persoon vaak een aantal sociale scripts ingestudeerd om zo normaal mogelijk over te komen in een reeks sociale interacties. Dit blijkt bv. wanneer zich een onverwachte situatie voordoet, waarvoor geen script bestaat Syndroom van Asperger De DSM IV catalogeert het Aspergersyndroom onder de noemer ASS omdat het eveneens een pervasieve ontwikkelingsstoornis is gekenmerkt door problemen met de sociale interactie en communicatie, beperkte gedragspatronen en interessegebieden en herhalingsgedrag. Het gaat dus om een contactstoornis die aan kernautisme verwant is en er zeer veel gelijkenissen mee vertoont. Toch is er een significant onderscheid. Terwijl kernautisme op ieder IQ-niveau mogelijk is en er altijd sprake is van een vertraagde taalontwikkeling, is bij het Aspergersyndroom het IQ ten minste gemiddeld (en vaak hoog) en er is geen sprake van een vertraagde taal- of cognitieve ontwikkeling PDD-NOS (Pervasive Developmental Disorder Not Otherwise Specified) PDD-NOS is een restcategorie die kenmerken heeft van kernautisme, maar niet genoeg om zo genoemd te worden. Bij mensen met PDD-NOS zijn er problemen om door te dringen in verschillende ontwikkelingsgebieden van een kind. Dit kunnen meerdere gebieden zijn zoals de motorische ontwikkeling, taalontwikkeling maar ook het reageren op prikkels. Het grootste probleem zit hem in het vermogen zich op anderen te richten en hun eigen gedrag te besturen in sociale situaties. Bij kinderen met PDD-NOS ontwikkelen het sociale begrip en de sociale intuïtie zich zeer moeizaam. Dat maakt hen vaak onzeker en angstig. Ter voorkoming van deze angst houden zij zich graag vast aan bekende regels en patronen. In hun interesses kunnen ze zelfs rigide en dwangmatig zijn. De problemen uiten zich bij een kind met PDD-NOS verschillend per leeftijd. De problemen worden groter naarmate het kind meer in de buitenwereld gaat functioneren Syndroom van Rett / syndroom van Heller Het syndroom van Rett komt enkel voor bij meisjes want het gaat om een X-gebonden dominante stoornis die voor jongetjes letaal is. Beide syndromen worden gekenmerkt door een normale ontwikkeling in de eerste 2 à 3 levensjaren, waarna een stagnatie in de ontwikkeling van de hersenen optreedt, met autistisch gedrag tot gevolg. Beide syndromen gaan steeds gepaard met mentale retardatie en komen dus niet voor in het gewoon onderwijs. Sinds de APA in mei 2013 de DSM V uitbracht, worden al deze syndromen niet meer apart onderscheiden en vallen ze allen onder de diagnose autismespectrumstoornissen. 4

5 3. Interferentie met andere stoornissen is geen uitzondering: 4. Oorzaken/verklaringen van autistisch gedrag: Onderzoekers zijn er nog steeds niet uit hoe autisme precies veroorzaakt wordt. Men is het er wel over eens dat er een neurologisch probleem is (al dan niet genetisch) en dat het niets te maken heeft met de opvoeding van het kind. Vanuit psychiatrisch standpunt zijn er wel reeds twee gangbare theorieën die autistisch gedrag zouden kunnen verklaren: 4.1. Verklaring vanuit de theorie van centrale coherentie (Uta Frith) Uitgangspunt van deze theorie is de stelling dat typisch ontwikkelende mensen de drang hebben om waargenomen prikkels tot een zinvol geheel samen te voegen rekening houdend met de context, terwijl mensen met een autismespectrumstoornis de neiging hebben om de wereld in fragmenten te ervaren zonder deze tot een betekenisvol geheel te kunnen samenbrengen. In hun waarneming lijken de details de hoogste prioriteit te hebben, waardoor ze de juiste betekenis en verbanden missen en de wereld zeer chaotisch wordt, wat leidt tot sociaal onaangepast gedrag en rigiditeit Verklaring vanuit de Theory of mind (David Premack en Guy Woodruff) Uitgangspunt van deze theorie is de stelling dat typisch ontwikkelende mensen de aangeboren kennis hebben zichzelf en anderen een bepaalde mentale toestand toe te schrijven. Ze weten dat andere mensen gedachten hebben net zoals zij zelf hebben, dat deze gedachten dezelfde kunnen zijn maar ook geheel anders, dat die gedachten afhankelijk zijn van wat de andere heeft waargenomen. Door een gebrekkige theory of mind zijn mensen met autismespectrumstoornis niet in staat anderen als denkende wezens te zien en te beseffen dat anderen de wereld anders kunnen bekijken dan zij. Omdat ze zich niet in de andere persoon kunnen verplaatsen, leidt dit gebrek aan empathie tot sociaal onaangepast gedrag. 5

6 Het Sally-Anne experiment wordt vaak gebruikt om autistisch denken te achterhalen: de geteste persoon met ASS kan zich niet verplaatsen in de persoon van Sally en zal antwoorden dat ze haar knikker in de doos zoekt, want je ziet toch dat die knikker naar de doos verplaatst wordt. 6

7 DEEL II. OMGAAN MET ASS OP SCHOOL De eerste en belangrijkste stap voor de school is een contactpersoon (zorgcoördinator, leerkracht, ) voorzien met kennis van zaken. Om een leerling met ASS en zijn leerkrachten te kunnen begeleiden, moet men ASS echt begrijpen en zich kunnen inleven in de persoon met ASS. De tweede, maar niet minder belangrijke stap is een uitgebreid intakegesprek met de leerling met ASS en zijn ouders. Het is enkel mogelijk als school gepaste hulp te bieden door te luisteren naar de problemen die de individuele leerling heeft, aangezien ASS zich op heel veel verschillende manieren kan uiten. De praktijk valt niet allemaal te leren uit boeken. De communicatie tussen ouders en school blijft dan ook heel belangrijk gedurende de hele schoolcarrière van de leerling met ASS. Houd best ook rekening met volgende principes: - Goed begaafde leerlingen met ASS kunnen zeer veel compenseren, maar ook camoufleren. - De leerling met ASS kan misschien wel een (zeer) goede testintelligentie hebben, maar zijn wereldintelligentie (zeg maar het gezond verstand) blijft steeds beperkt. - De leerling met ASS leert nauwelijks uit zijn eigen ervaringen of die van anderen. Op basis van dit intakegesprek en de noden van de individuele leerling kan de school een aantal sticordimaatregelen voorstellen. Personen met ASS kunnen wel bijleren, maar zijn niet in staat zich volledig aan te passen aan hun omgeving. De truc is m.a.w. de omgeving aan te passen aan de leerling met ASS. Dit vergt uiteraard een grote inspanning en bereidheid van het hele schoolteam. Een portretterende klassenraad voor de schoolstart is wenselijk, in sommige gevallen zelfs absoluut noodzakelijk. Een nauwe samenwerking met CLB, eventuele GON-begeleiding of andere externe partners kan ook zeer waardevol zijn. Enkele suggesties, gekoppeld aan de meest voorkomende problemen op school: Mogelijke problemen op school Moeilijkheden met interpreteren van vragen/opdrachten/instructies Mogelijke tegemoetkomingen van de school (sticordimaatregelen) - De leerling krijgt mondelinge toelichting bij de vragen van toetsen/examens. - Bij het afgeven van een toets/examen wordt door de leerkracht gecontroleerd of alle vragen ingevuld/correct geïnterpreteerd zijn. - Meervoudige opdrachten worden opgesplitst. - Leerstof voor toetsen/examens wordt vooraf afgesproken en duidelijk afgebakend. 7

8 Moeilijkheden met planning en organisatie Moeilijkheden met ordenen/structureren van gedachten Moeilijkheden met samenhang/ fantasie/inlevingsvermogen/taal - De leerling krijgt meer tijd bij toetsen/examens. - Het aantal opdrachten bij taken/toetsen/examens wordt gereduceerd. - De leerling krijgt hulp bij invullen van de schoolagenda/maken van de boekentas. - De leerling krijgt een dubbele schoolagenda (1 voor de leerling, 1 wordt ingevuld door de leerkracht). - De leerling beschikt over een dubbel boekenpakket (1 voor thuis, 1 voor in de klas). - De leerling verliest geen punten voor vergeten van materiaal of niet stipt/netjes afgeven van taken. - De leerling mag een kopie van de notities vragen aan de leerkracht of een medeleerling. - Er wordt een buddy aangesteld in de klasgroep. - Bij toetsen/examens wordt extra schrijfruimte voorzien, eventueel met schrijflijntjes. - Bij toetsen/examens wordt per blad slechts 1 vraag/oefening/opdracht gegeven. - Toetsen/examens kunnen achteraf mondeling toegelicht worden. - Zelfgemaakte samenvattingen van de leerstof kunnen door de vakleerkracht gecontroleerd/bijgestuurd worden. - De vragen van toetsen/examens worden letterlijk geformuleerd zoals aangeleerd/gestudeerd. - Opdrachten rond persoonlijke mening/uiten van gevoelens vervallen of worden vervangen. - Voor schrijfvaardigheid is een zakelijke tekst of samenvatting toegestaan. - Voor leesvaardigheid mag voor non-fictie gekozen worden. Moeilijkheden met oogcontact - De leerling wordt niet verplicht aan bord te komen/luidop te lezen in volle klas. - De leerling kan vrijgesteld worden van mondelinge examens. - Spreekvaardigheid worden getest buiten de les, enkel in het bijzijn van de leerkracht. - Er wordt een signaal (bijv. auditief) afgesproken tussen de leerling en de leerkrachten dat gebruikt wordt wanneer de leerkracht de aandacht van de leerling wenst. 8

9 Moeilijkheden met motoriek - De leerling mag taken op PC maken. - De leerling mag een laptop gebruiken in de klas. - Tijdens PO/wetenschapspractica wordt hulp geboden (door leerkracht of medeleerling). - Voor LO wordt, naast prestatie, ook inzet gequoteerd. Moeilijkheden met het verwerken van externe prikkels Weerstand tegen veranderingen - De leerling krijgt een plaats vooraan in de klas. - De leerling mag examens in een apart lokaal afleggen. - De leerling mag oordopjes gebruiken tijdens toetsen/examens. - De leerling mag de klas verlaten tijdens de leswisseling. - Leerkrachten en medeleerlingen worden geïnformeerd als de leerling met ASS geen aanraking verdraagt. - De leerling krijgt een vaste plaats in de klas. - Afwijkingen van het lessenrooster worden vooraf duidelijk in de agenda aangeduid. Gebrekkig/onaangepast/stroef sociaal contact met leeftijdsgenoten - In een klasgesprek worden medeleerlingen op de hoogte gebracht van de problematiek om pesten te vermijden. - Er wordt een buddy aangeduid in de klas. - De school voorziet een ruimte waar de leerling de speeltijd/middagpauze kan doorbrengen. - Bij conflicten of tijdens moeilijke momenten mag de leerling de les/groep verlaten (time-outkaart), met nabespreking van het probleem/de oorzaak van het conflict. 9

10 DEEL III. LITERATUURLIJST Jeugdliteratuur Bracke, Dirk, Een lege brug (Leuven: Davidsfonds/infodok, 1997). Janssen, Kolet, Mijn broer is een orkaan (Leuven: Davidsfonds/infodok, 1994). Volwassen literatuur Mathijsen, Ria, De jongen die uit de lucht kwam vallen (Amsterdam: Luitingh-Sijthoff, 2010). Mathijsen, Ria, Volov, (Amsterdam: Luitingh-Sijthoff, 2010). Vermeiren, Koen, De gek op de heuvel (Antwerpen: Manteau, 1993). Wetenschappelijke publicaties Frith, Uta, Autisme: sleutel tot het raadsel (Antwerpen: Hadewijch, 1996). Peeters, Theo, Over autisme gesproken (Nijmegen: Dekker en Van de Vegt, 1980). Peeters, Theo, Autisme vanaf de adolescentie (Nijmegen: Dekker en Van de Vegt, 1987). Peeters, Theo, Autisme: van begrijpen tot begeleiden (Antwerpen: Houtekiet, 2010). Vermeulen, Peter, Brein bedriegt. Als autisme niet op autisme lijkt (Gent: Vlaamse Vereniging voor Autisme, 1999). Vermeulen, Peter, Dit is de titel. Over autistisch denken (Gent: Vlaamse Vereniging voor Autisme, 1999). 10