Afb. 1. Verbouwing van Het Hof in volle gang (juni 2013).

Transcriptie

1 Archeologisch onderzoek in Hof 10: de ontdekking van een kelder en de interpretatie als mogelijke kapittelzaal van het Augustijnenklooster (Tekst: M. Dorst, senior archeoloog gemeente Dordrecht) In februari 2013 is gestart met de herinrichting van het Hofcomplex, waarbij een deel van de panden wordt verbouwd tot cultuurhistorisch centrum Het Hof. Afb. 1. Verbouwing van Het Hof in volle gang (juni 2013). Aangezien de bebouwing deel uitmaakte van het middeleeuwse Augustijnenklooster was er sprake van een hoge verwachting op archeologische resten. De bodemverstoringen waren beperkt: alleen in Hof 10 is een bouwput gegraven voor de aanleg van een lift. Omdat niet bekend is wat de functie van dit deel van het klooster was, is de ontgraving begeleid door de archeologen van de gemeente Dordrecht. Korte geschiedenis van het Hofcomplex Tot het midden van de 13 e eeuw zal de bebouwing in Dordrecht bestaan hebben uit een lintbebouwing op de beide oevers van de rivier de Thure(drith). Vanaf circa 1250 vinden er aan de landzijde stadsuitbreidingen plaats die mogelijk deels door twee kloosterordes zijn geïnitieerd, of ten minste gestimuleerd. De kloosters zijn in het derde kwart van de 13 e eeuw gebouwd op de zuidelijke oever van de Thuredrith, de huidige Voorstraatshaven. In het oosten lag het Minderbroederklooster uit 1248 en in het westen het Augustijnenklooster uit Het lagergelegen komgebied ten zuiden van de oever (de Voorstraat) was tot circa 1250 in gebruik als landbouwgrond. Rond dit jaar wordt dit gebied echter op grootschalige wijze opgehoogd en in gebruik genomen als woon- en werkgebied. De nieuwe woonwijken worden met de oude bewoningsas de Voorstraat en het achterland M. Dorst, juni

2 verbonden door de aanleg van verschillende uitvalswegen en een binnengrachtstelsel met spranten. De binnengracht zorgde voor de ontwatering, maar zal ook gebruikt zijn voor de aan- en afvoer van goederen. Deze gracht was aangesloten op de (nieuwe) stadsgracht die eind 13 e eeuw werd gegraven, de huidige Spuihaven. Het Augustijnenklooster is waarschijnlijk gesticht in Het 13 e eeuwse kloosterterrein strekte zich uit vanaf de Voorstraat tot aan de stadsgracht. Aan de noord- en zuidzijde werd het begrensd door respectievelijk het Steegoversloot (ca. 1300) en de Nieuwstraat (ca. 1312). Vanaf de Nieuwstraat liep een steeg naar het klooster die ganck ten Augustinen genoemd werd. Deze lag op de locatie van de latere, 16 e eeuwse Hofstraat. Het klooster is deels met financiële hulp van de stad gebouwd. Eén van de notabelen van de stad, Godschalck Oem was de eerste prior en zou in 1293 de eerste steen van de kloosterkerk hebben gelegd. Over de aard van de bebouwing van het klooster in de periode 13 e -15 e eeuw is vrijwel niets bekend. Vermoedelijk bestond het uit een eenschepige kerk en enkele kloostergebouwen die dicht tegen de Voorstraat lagen. Het terrein waar nu het Hof 10 staat was in deze oudste fase nog onbebouwd en zal in gebruik zijn geweest als erf en tuin. Op basis van een akte van 9 april 1442 is bekend dat er in dat jaar een verbouwing van het klooster en uitbreiding van de kerk plaatsvonden: Int jaer XLII des dinxdages voer palmen IX daghe in aprille wart in teghenwoerdicheit des eerbaren religiosen broder PHILIPS prior van den augustynen cloester bynnen der stede op deses tyt,.eer die nyeuw tymering van den cloester voerscr. begonnen wart. 2 Voor de bouw hiervan gebruiken de Augustijnen bouwmaterialen die afkomstig waren van de kerk van Eemkerk. Dit was één van de dorpen in de Grote Waard die tijdens de St. Elisabethsvloed van 1421 werd verlaten en verdronk. Bij deze verbouwing kreeg de Augustijnenkerk zijn huidige vorm. Op 23 augustus 1512 brak er echter een grote brand uit in het klooster. De brand heeft weinig schade aangericht aan de kerk, maar aangenomen kan worden dat het wel grote gevolgen had voor de kloostergebouwen. Dit zou zijn op te maken uit een vermelding dat ene Marten Heynricxsz een vergoeding kreeg voor de quetsuer die hij creech in de brant ten Augustine, van eenen gevel, die ten deelte op hem viel in t blussen van den brant.. Ook is bekend dat de aartsbisschop van Keulen aflaten verleende aan iedereen die bijdroeg aan de (her)bouw van het klooster. 3 Op basis van archiefstukken en archeologisch onderzoek tijdens de renovatie in 1972 is de indeling van het kloosterterrein van ná 1512 in grote lijnen wel te reconstrueren. De centrale plaats bestond uit de kloostergang en de wasplaats (lavatorium). In het midden van het kloosterhof was een grote waterput aanwezig. Ten oosten van het kloosterhof waren verschillende gebouwen aanwezig. In het zuidelijke pand bevond zich de kleine wintereetzaal (refter). Deze was verbonden met een pand waarin zich op de begane grond de grote zomereetzaal bevond: de huidige Statenzaal. Hieronder is een grote kelder aanwezig. De eerste verdieping was in gebruik als slaapzaal (dormatorium) (afb. 2). 1 Op basis van nog aanwezige stadsrekeningen kan een vestigingdatum rond 1283 aangenomen worden. Door de 17 e eeuwse Balen wordt, op basis van een verloren bron van Herman Oem, de stichtingsdatum 1275 gemeld. Dit is waarschijnlijk een betrouwbare vermelding. Van Duinen 2010, Van Duinen 2010, Van Duinen 2010, 65. M. Dorst, juni

3 Afb. 2. Reconstructie van het augustijnenklooster omstreeks 1572 op basis van nog bestaande bebouwing en archeologische resten (Naar: Van Engelenhoven, 2000). Rechtsboven is de bebouwing van Hof 10 aangegeven. Wat de functie was van de bebouwing van Hof 10 is niet bekend. Het is bekend dat het klooster nog beschikte over een priorskamer, een bibliotheek, een kapittelzaal, een ziekenzaal (infirmarium), een brouwhuis en bergruimten (loeven). 4 Op basis van enkele 16 e eeuwse bronnen kunnen de ziekenzaal en het brouwhuis geplaatst worden in de bebouwing aan het Steegoversloot. Over de ziekenzaal wordt het volgende gezegd: Ende dat men in t Steechoversloet van den Augustinen sieckhuys achterwaerts aan beyden zyden van der straten sal mogen setten, maar van denselven huyse voorwaerts tot aen de voerstraat toe geen beesten geseld sullen werden in eenigerwijs, om de benautheyt van deselve strate wil. Hieruit is op te maken dat het ziekhuis gelegen was in het huidige bouwblok aan het Steegoversloot. Een vermelding uit 1575 geeft ook een aanwijzing over de locatie van het brouwhuis, namelijk:..aan Pieter Pietersz. waert in Vlies en Frans Staetsz. waert in de Lelye, verkocht een geheel huis en erve met syn toebehooren staende in t Steechoversloot, t welk plach te wesen het brouhuys van den Augustijnen. 5 Ook hier wordt verwezen naar een huis en erf dat aan het Steegoversloot zou hebben gestaan. Mogelijk moet één van beide gezocht worden op de locatie van het huidige Steegoversloot 37. Op de kaart van Blaeu uit 1652 en de kadastrale minuut uit 1832 is hier een afwijkende, mogelijk oudere bebouwing te zien. Na de Reformatie in 1572 ontvluchtten de Augustijnen de stad en werd het kloostercomplex in beslag genomen. In de daarop volgende jaren kregen de verschillende panden van het complex een andere bestemming. Omdat het Hofcomplex 4 Van Duinen 2010, 68. De kapittelzaal was een ruimte waar de monniken zich verzamelden bij belangrijke bijeenkomsten (het kapittel). 5 Nelemans 1993, resp. pag. 40 en 34. M. Dorst, juni

4 ERFGOED OP TAFEL 5: EEN KLOOSTERKELDER HERONTDEKT onder andere werd gebruikt voor de ontvangst van belangrijke gasten, is het rond 1586 grondig verbouwd. Van een gesloten kloosterhof werd het een open prinsenhof dat sindsdien dan ook Prinsenhof heette. De oude ganck ten Augustinen werd verbreed tot Hofstraat en het oostelijke deel van de kloostergang en de aangebouwde wasplaats zijn vermoedelijk in deze periode afgebroken (afb. 3). De noordelijke en westelijke delen werden van een verdieping voorzien en de zomerrefter, het huidige Hof 11/12, werd de doelzaal van de heelhaaksschutterij. Ook de bebouwing van Hof 10 werd herbouwd. Dit pand met de cleyne zael kreeg een verdieping met twee kamers met haerden. De huidige balklagen en de kap dateren uit deze bouwfase.6 Aan het begin van de 18e eeuw is de zijgevel aan de Hofzijde vernieuwd en ook tussen 1969 en 1972 is het, net als de andere gebouwen van het Hof, ingrijpend gerestaureerd.7 Afb. 3. De huidige situatie van het Hof. Hof 10, waarin de liftschacht is gegraven, is geel omlijnd. In de huidige bestrating van de oorspronkelijke kloosterhof zijn de locaties van een waterput en de oostelijke kloostergang met wasplaats aangegeven. Resultaten van het archeologisch onderzoek Tijdens het graafwerk bleek dat er onder de huidige vloer in Hof 10 een grote, dichtgestorte kelder uit de 16e eeuw aanwezig is. Deze is vergelijkbaar met de kelders onder de hiernaast gelegen Statenzaal. In de kelder was een dwarsmuur met een doorgang naar een klein kamertje van 1,5 x 1,5 meter aanwezig. De vloer bestond uit geglazuurde tegels en in de hoek was een vierkante put aanwezig (afb. 4). In het zandbed van de vloer is een grote ijzeren gesp gevonden. Deze is wellicht verloren tijdens het leggen van de tegels (afb. 5). Onder de keldervloer is een grote waterkelder gevonden. Dit is een ondergrondse bakstenen bak met een tongewelf, afgewerkt met waterdichte mortel. De kelder diende voor de opslag van (regen)water. 6 7 Stades-Vischer 2006, 25. Stades-Vischer 2006, 27. M. Dorst, juni

5 ERFGOED OP TAFEL 5: EEN KLOOSTERKELDER HERONTDEKT Afb. 4. De resten van het 16e eeuwse kelderkamertje met tegelvloer en put, gezien in de richting van het Steegoversloot. Afb. 5. De gesp uit het zandbed van de keldervloer. M. Dorst, juni

6 Op het niveau van de 16 e eeuwse begane grond was in de noordelijke zijgevel een restant van een haard aanwezig. Voor de 16 e en 18 e eeuwse verbouwingen zijn ook aanwijzingen gevonden. De haard is in de periode van de Reformatie vernieuwd en kreeg een nieuwe achterwand van bakstenen die waren versierd met gestempelde motieven. De kelder is vermoedelijk rond het begin van de 18 e eeuw in onbruik geraakt. De keldermuren zijn hierbij deels afgebroken en de ruimte is volgestort met zand en bouwpuin. Op de begane grond is vervolgens een nieuwe vloer van rode tegels gelegd. Het bouwpuin bestaat waarschijnlijk deels uit de zijgevel van het pand die in het begin van de 18 e eeuw is vervangen. In het puin is onder andere een gevelanker gevonden dat vermoedelijk in de oorspronkelijke 16 e eeuwse zijgevel van het pand heeft gezeten. Het gevelanker heeft een sierkrul en een luifelhaak (afb. 6). Aan de haken van de gevelankers kon een luifel worden gehangen die bescherming bood tegen regen en zonlicht. Afb. 6. Voor- en zijaanzicht van het gevelanker uit de puinopvulling in de kelder. Het anker zat waarschijnlijk tegen de oorspronkelijke 16 e -eeuwse buitengevel van Hof 10. Het onderzoek levert een suggestie op met betrekking tot de activiteiten die in dit deel van het klooster plaatsvonden. De 16 e eeuwse vermelding dat er een kleine zaal aanwezig was met een haard, kan wijzen op een gebruik als priorskamer, bibliotheek of het meest waarschijnlijk - de vergaderzaal of kapittelkamer. Op basis van de archeologische gegevens is een reconstructie gemaakt van de 16 e eeuwse kloosterperiode van Hof 10 (afb. 7). De begane grond was mogelijk in gebruik als kapittelzaal met daarin een grote haard. Daaronder lag een (opslag)kelder met een klein kamertje waarin een put aanwezig was. Onder de vloer van de kelder was nog een ondergrondse, gewelfde waterkelder aanwezig. M. Dorst, juni

7 Afb. 7. Reconstructie van de 16 e eeuwse kloosterfase van een deel van Hof 10, gezien in de richting van het Steegoversloot (tekening: J. Nipius/Nipides, 2013). Literatuur Balen Jz, M., 1677: Beschryvinge der stad Dordrecht ect., Dordrecht (fotostatische herdruk Dordrecht 1966). Dorst, M.C., 2013: In de kelders van de Augustijnen. Een archeologisch bureau- en veldonderzoek in het Augustijnenklooster in de binnenstad van Dordrecht. Gemeente Dordrecht, plangebied Hof Dordrecht Ondergronds 31. Gemeente Dordrecht. Duinen, H.A. van, 2010: Een augustijnenklooster van aanzien. Conventus sancti augustini dordracencis Jaarboek 2010, Historische Vereniging Oud- Dordrecht. Engelenhoven, A. van, 2000: De vele gezichten van het Hof in Dordrecht, Deel 1, Van Augustijnenklooster tot Prinsenhof, , in: Dordtse Huizen, Aflevering 07, december M. Dorst, juni

8 Nelemans, A., 1993: De Augustijnenkerk van Dordrecht, Dordrecht. Stades-Vischer, M.E., 2006: Bouwhistorische opname en waardestelling van het Hofcarré, Hof 10,11, 12 en 13, Dordrecht. Rapportage Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis (BBA), Utrecht. M. Dorst, juni