Structuurvisie Archeologie Gemeente Hilversum. met uitvoeringsparagraaf de archeologische beleidskaart

Transcriptie

1 De Ondergrondse Stad Structuurvisie Archeologie Gemeente Hilversum met uitvoeringsparagraaf de archeologische beleidskaart

2 Colofon Gemeente Hilversum De Ondergrondse Stad Sructuurvisie Archeologie Gemeente Hilversum Met uitvoeringsparagraaf de archeologische beleidskaart Deel 1, beleidstekst 2010 Deze structuurvisie archeologie bevat de Archeologische Verwachtingskaart Hilversum, vervaardigd door het Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit van Amsterdam, Hendrik Brunsting Stichting (ACVU-HBS) Bij de totstandkoming van deze structuurvisie archeologie is extern overleg gevoerd met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en Naerdincklant Archeologie Gooi- en Vechtstreek. Afbeeldingen: Collectie Museum Hilversum en Naerdincklant 2

3 Inhoud 1. Inleiding 4 2. Leeswijzer 5 3. Archeologisch beleid Wetgeving 3.2 Verplichtingen 3.3 Beleidsruimte 3.4 Huidige situatie Hilversum 3.5 Ambitie archeologisch beleid Hilversum 3.6 Vragen waar het beleid tenminste antwoord op geeft 3.7 Kansen en risico s 3.8 Wat gaat Hilversum doen? 4. Archeologische verwachtingskaart (bijlage 2) Archeologische beleidskaart (bijlage 3) Wanneer is archeologisch onderzoek vereist? 6. Het Archeologische Proces (bijlage 4) Het AMZ-proces en het selectiebesluit 6.2 Wat doet de gemeente in een archeologisch proces? 6.3 Schema archeologisch proces 7. Ruimtelijk beleid (bijlage 5) Ruimtelijke beleidsinstrumenten 7.2 De gemeente als opdrachtgever 7.3 Meerwaarde archeologie in planvorming 7.4 Archeologie en bodemonderzoek 8. Beschermingsbeleid Kwaliteitsbeleid Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) 9.2 Onderzoeksagenda 9.3 Kwaliteitseisen en bouwhistorie, landschap en aardkundige monumenten 10. Promotiebeleid Communicatieagenda 10.2 Amateur-archeologen 10.3 Collectie 11. Regionaal beleid Handhavingsbeleid Beleidsvoorstellen en planning Organisatie, capaciteit en budget 29 3

4 1. Inleiding Onder de grond, meestal onzichtbaar, liggen sporen van landschapsvorming, eerdere bewoning, gebruik en inrichting van ons landschap. Dit archeologische erfgoed ligt al op enkele tientallen centimeters onder onze voeten. Terwijl wij de stad en het landschap bewonen, inrichten en gebruiken, kunnen wij dit erfgoed vernietigen. Uiteindelijk kunnen zoveel historische lagen ongezien verdwijnen dat er geen mogelijkheid meer is om onze historische context te behouden en te leren kennen. Daarom moet het archeologische erfgoed beter beschermd worden. Hilversum heeft ook uniek, zichtbaar erfgoed, zoals de grafheuvels. Door onjuist beheer kunnen ook deze waarden worden aangetast. De zorg voor de archeologische waarden is sinds 2006 wettelijk verankerd in de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz). Deze wet is op 1 september 2007 opgenomen in de Monumentenwet. De Wet ruimtelijke ordening, Woningwet, de Ontgrondingenwet en de wet Milieubeheer zijn hierop aangepast. Uitgangspunt van de wetgeving en het archeologische beleid is bescherming en behoud van het archeologische erfgoed op de plek waar het ligt in de bodem (in situ). De reden hiervoor is dat opgraven ook vernietigen is, omdat de fysieke context niet behouden blijft. Voorwerpen, tekeningen en interpretatie blijven over, de gelaagdheid en de sporen in het landschap verdwijnen. De gemeente is als bevoegd gezag verantwoordelijk voor het waar mogelijk beschermen en behouden van het erfgoed in situ. De wet eist verder dat erfgoed en ruimtelijke ordening worden gekoppeld. Daarmee wordt gewaarborgd dat het waardevolle archeologische erfgoed een gelijkwaardig belang heeft in het beheer en de ontwikkeling van de ruimte. Als het niet mogelijk is het erfgoed te ontzien, moet het erfgoed worden onderzocht (opgegraven). De gemeente is als bevoegd gezag verantwoordelijk voor het vroegtijdig betrekken van de archeologie in het ruimtelijke ordenings- en planproces, en voor de kwaliteit van het onderzoek. Naast het voldoen aan bovengenoemde wettelijke verplichtingen, kan de gemeente eigen beleid ontwikkelen. In het beleid wordt bepaald wanneer archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd, aan welke kwaliteitseisen het onderzoek moet voldoen, en wordt bepaald hoe de gemeente met de archeologische waarden omgaat. In deze structuurvisie wordt uiteengezet hoe de gemeente Hilversum haar rol als bevoegd gezag invult, de regie voert en antwoord geeft op de volgende specifieke vragen. Wanneer is archeologisch onderzoek vereist? Hoe waarborgt de gemeente de archeologische belangen en hoe weegt zij deze af? Aan welke kwaliteitseisen moet archeologisch onderzoek voldoen? Op welke wijze maakt de gemeente de meerwaarde van archeologie zichtbaar en beleefbaar in het algemene cultuurhistorische- en ruimtelijke beleid? De beleidsvoorstellen worden nader uitgewerkt in actiepunten, met bijbehorende planning, organisatie, capaciteit en budget. 4

5 2. Leeswijzer De structuurvisie archeologie bestaat uit twee delen: de beleidstekst in het eerste deel en de archeologische inhoudelijke documentatie in het tweede deel, de bijlagen. In het eerste deel vindt u de context, de rol van de gemeente als bevoegd gezag in het archeologische proces en het archeologische beleid van de gemeente Hilversum. In het tweede deel vindt u een samenvattende beschrijving van het bodemarchief van Hilversum, de archeologische verwachtingskaart, de archeologische beleidskaart, de archeologische monumenten, een uitgebreide procesbeschrijving, onderzoek- en kwaliteitseisen, en een overzicht van recente archeologische onderzoeken in Hilversum. 5

6 3. Archeologisch beleid 3.1 Wetgeving Archeologie is niet nieuw. In 1992 werd het Europese Verdrag van Malta (Valetta) opgesteld waarin werd afgesproken zorg te dragen voor de bescherming en het behoud van het archeologische erfgoed in situ. In 1998 heeft Nederland dit verdrag geratificeerd. De kernpunten zijn: Bescherming en behoud van het archeologische erfgoed op de plaats waar het zich in de bodem bevindt (in situ) 1. Onderzoek van het waardevolle archeologische erfgoed dat niet in situ behouden kan blijven. Rekening houden met archeologische waarden in een vroeg stadium in het ruimtelijke ordeningsen ontwikkelingsproces (in ruimtelijk beleid, bestemmingsplan en planvorming). Transparant en helder besluitvormingsproces (m.b.t. waardestelling en selectiebesluit). De verstoorder betaalt (de vergunningaanvrager/-houder). Toegankelijk maken en vergroten kennis van het archeologisch erfgoed ( zo mogelijk zichtbaar, herkenbaar en beleefbaar). De vertaling van het verdrag in nationale wetgeving heeft geduurd tot In afwachting van de wetgeving werd verwacht dat in de geest van Malta werd gewerkt. Vanaf 1 september 2007 zijn de uitgangspunten van Malta wettelijk verankerd in de Monumentenwet 1988, herzien op grond van de Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz) van 21 december Op grond van deze wet zijn aanpalende wetten aangepast, de Wet ruimtelijke ordening, de Ontgrondingenwet, de Wet Milieubeheer en de Woningwet. De gemeente heeft de rol van het bevoegde gezag gekregen. 3.2 Verplichtingen De wettelijke verplichtingen zijn de volgende. Beschermen en behouden waardevolle archeologische erfgoed in situ indien en waar mogelijk Uitvoering Beschermen terreinen van (zeer) hoge archeologische waarde Selectiebesluiten nemen Archeologie waarborgen in het ruimtelijke ordeningsproces Uitvoering Archeologische verwachting en waarden opnemen in ruimtelijke ordeningsinstrumenten, zoals het bestemmingsplan (juridische verankering) 3 Archeologie en onderzoeksresultaten opnemen in planproces Uitvoeren archeologische proces Zorg dragen voor de kwaliteit van archeologisch onderzoek Uitvoering Kwaliteit programma s van eisen en rapportages onderzoek waarborgen Minimaal Kwaliteitsnormen Nederlandse Archeologie (KNA) aanhouden 1 Opgraven is feitelijk vernietigen omdat de fysieke context waarin het erfgoed ligt niet behouden blijft. 2 De wijziging van de Monumentenwet 1988 betreffen de artikelen 38 en verder. 3 De gemeente kan voorwaarden verbinden aan de aanlegvergunning en de bouwvergunning m.b.t. de archeologie, zie hoofdstuk 7. 6

7 3.3 Beleidsruimte De gemeente kan als bevoegd gezag eigen beleid ontwikkelen dat is toegespitst op de plaatselijke situatie en de mogelijkheid geeft de regie te voeren en flexibel te kunnen reageren. De beleidsruimte is beperkt, maar als volgt. Archeologie toespitsen op Hilversumse situatie Uitvoering Archeologische beleidskaart opstellen Archeologisch beleid vaststellen Afwegingskader voor selectiebesluit ontwikkelen Onderzoeksstrategie ontwikkelen Archeologische beleidskaart Op een archeologische beleidskaart geeft de gemeente aan wat per gebied de huidige archeologische situatie is en vanaf welke verstoringmaat archeologisch onderzoek vereist is. De verstoringmaat wordt bepaald door de mogelijke aanwezigheid van erfgoed en het uitgangspunt het archeologische erfgoed te kunnen beschermen en behouden in situ, en, als dit niet mogelijk is, het erfgoed te kunnen onderzoeken. De wet gaat uit van een minimale oppervlaktemaat van 100 m2. De gemeente kan naar aanleiding van de specifieke gemeentelijke archeologische situatie en kennis gemotiveerd hiervan afwijken. De maten kunnen ónder en bóven de 100 m2 liggen, immers de wet gaat uit van de beschermende werking. Ook moet er een dieptemaat worden bepaald en moet er een verhouding zijn tussen de omvang van de kavels en de verstoringmaten, zodat het risico van het aantreffen van erfgoed tijdens de grondwerkzaamheden minimaal is Het uitwerken van de specifieke archeologische situatie heeft veel voordelen, ook als de maximale verstoringmaat kleiner is dan de wettelijke 100m2. Waarom? Ten eerste om het hierboven genoemde risico zo klein mogelijk te maken, want het aantreffen van erfgoed tijdens werkzaamheden heeft ingrijpende consequenties omdat het werk geen doorgang kan vinden en alsnog gestart moet worden met het onderzoeksproces. Ten tweede kan Hilversum op grond van onderzoeksresultaten (kennis) prioriteiten stellen en het (afwegings)beleid steeds verder ontwikkelen. Voorts krijgt de gemeente de regie strakker in handen en voorkomt zij ad-hoc beleid. In hoofdstuk 5 wordt de beleidskaart toegelicht. Selectiebesluit Een selectiebesluit is een afgewogen besluit van het bevoegde gezag over de te volgen strategie ten aanzien van een site waar waardevol archeologisch erfgoed is aangetroffen. Dit besluit wordt genomen op grond van voldoende informatie over de waarde, kwaliteit en aard van het erfgoed, in het algemeen na een proefsleuvenonderzoek. Bescherming en behoud in situ is uitgangspunt. Is dit niet mogelijk, móet erfgoed van hoge waarde worden onderzocht, een besluit om geen nader onderzoek te verrichten is dan geen optie. De beleidsruimte kan dan eventueel worden gezocht in de bepaling van de onderzoeksstrategie, onder meer door prioriteiten te stellen. In hoofdstuk 6 wordt het selectiebesluit toegelicht. Onderzoeksstrategie In een programma van eisen wordt bepaald op welke wijze het erfgoed wordt onderzocht en op welke vragen antwoord wordt gezocht. De aard en de kwaliteit van het aangetroffen erfgoed is leidend, maar tot op zekere hoogte is het mogelijk keuzes te maken en prioriteiten te stellen die mede bepalend zijn voor planning, budget en informatiewaarde. Een onderzoeksagenda zal Hilversum in staat stellen prioriteiten te stellen, af te wegen welk erfgoed beschermingswaardig is en welke onderzoeksstrategie gevolgd moet worden. In hoofdstuk 6 en 9 wordt het archeologische onderzoek toegelicht. 7

8 3.4 Huidige situatie Hilversum Hilversum heeft in 2005 een archeologische verwachtingskaart laten maken. Op deze kaart staat hoe groot de verwachting is dat erfgoed wordt aangetroffen bij het roeren van de bodem. De stad is voortdurend in beweging. Op dit moment wordt archeologisch onderzoek uitgevoerd op grotere ontwikkelingslocaties waarbij de gemeente in meer of mindere mate actief is betrokken. De gemeente voert echter onvoldoende regie vanwege het ontbreken van archeologisch beleid en een duidelijke invulling van haar rol als bevoegd gezag. In de meeste bestemmingsplannen is de archeologie nog niet opgenomen. De juridische basis is daarmee de Monumentenwet 1988, die stelt dat er zonder vergunning niet mag worden opgegraven en het aantreffen van erfgoed moet worden gemeld. Het resultaat hiervan is dat de archeologie onvoldoende plaats heeft aan het begin van het planproces en eventuele onderzoeksresultaten onvoldoende daarin kunnen worden meegenomen. 3.5 Ambitie archeologisch beleid Hilversum Hilversum voert de regie op grond van een transparant en duidelijk archeologiebeleid. Het uitgangspunt is dat de archeologische waarden waar mogelijk worden beschermd en behouden in situ. Hilversum neemt de archeologie vroegtijdig op in het ruimtelijke ordenings- en planproces, benut de meerwaarde van archeologie en waarborgt de kwaliteit van het archeologisch onderzoek. Zij wil dat de archeologie in een beheersbare relatie staat tot de dynamiek van heden en toekomst. De resultaten van het onderzoek gebruikt Hilversum ter verhoging van de kwaliteit van de planvorming en ter invulling van het verhaal van de geschiedenis en de ontwikkeling van Hilversum. Behoud en onderzoek van het archeologische erfgoed dragen bij aan de identiteit van Hilversum vanwege de kennis over de landschapsontwikkeling en het leven van de eerdere bewoners in de regio. 3.6 Vragen waar het beleid tenminste antwoord op geeft Wanneer is archeologisch onderzoek vereist? De eis wordt uitgedrukt in oppervlakte- en dieptematen op grond van de archeologische beleidskaart. Hoe waarborgt de gemeente de archeologische belangen hoe weegt zij deze af? De belangen worden gewaarborgd door vroegtijdige opname van archeologie in het ruimtelijke ordenings- en ontwikkelingsproces, bescherming en onderzoek. De afweging wordt uitgedrukt in een selectiebesluit. Aan welke kwaliteitseisen moet archeologisch onderzoek voldoen? Onderzoek vindt plaats op grond van een programma van eisen. De minimale kwaliteitseisen staan in de Kwaliteitsnormen voor de Nederlandse Archeologie (KNA) en de gemeente formuleert aanvullende, gebiedsspecifieke beleidsregels en een onderzoeksagenda. Op welke wijze maakt de gemeente de meerwaarde van archeologie zichtbaar, herkenbaar en beleefbaar in het algemene cultuurhistorische- en ruimtelijke beleid? De uitvoering van beleidsvoorstellen waarborgen beleidsontwikkeling. 8

9 3.7 Kansen en risico s Met het voorgestelde beleid kunnen de volgende kansen worden benut. Beheersbaar maken en houden van de archeologie (inhoud, planning, kosten en output) Heldere afwegingen en verantwoorde keuzes maken. Risico s in een vroeg stadium inschatten. Visie uitdragen op de archeologie en de ruimtelijke ordening. Informatie uit de archeologische onderzoeken inzetten voor kennis en waardering, ontwikkeling en promotie van Hilversum. Voorkomen versnippering en verlies kennis en ervaring. Eigen (onderzoeks)agenda volgen en controle uitvoeren. En de volgende risico s worden vermeden. Het aantreffen van archeologisch erfgoed tijdens het bouwproces, in welk geval de werkzaamheden moeten worden stil gelegd en het archeologisch onderzoek nog moet worden uitgevoerd, met alle gevolgen van dien. Onduidelijkheid over verantwoordelijkheden en over de verstoorder. Aanwijzing hogere overheden. De provincie kan archeologische attentiegebieden aanwijzen en de gemeente verplichten daar beschermende bestemmingsplannen voor op te stellen. Het rijk kan terreinen beschermen en onderzoek laten uitvoeren. Afgekeurde bestemmingsplannen, omdat archeologie daarin niet is opgenomen, verstoringmaten geen mogelijkheid geven het erfgoed te beschermen en te behouden in situ, of te onderzoeken. Onderzoek Erfgoedinspectie, omdat de archeologie in het ruimtelijke ordeningsproces niet vroegtijdig en niet voldoende wordt opgenomen, (de kwaliteit van) onderzoek onvoldoende is en niet volgens een goedgekeurd programma van eisen wordt uitgevoerd. 3.8 Wat gaat Hilversum doen? Archeologische verwachtingskaart opstellen (2005) Archeologische beleidskaart en archeologisch beleid vaststellen Archeologie opnemen in het ruimtelijke ordeningsproces en in ruimtelijke regelgeving Toetsen Zorg dragen voor een goed archeologisch proces, ontwikkeling- en planproces Programma s van eisen en onderzoeksstrategieën (mede) opstellen en goedkeuren Selectiebesluiten nemen Waarborgen kwaliteit archeologisch onderzoek Onderzoeksresultaten gebruiken ter verhoging van de kwaliteit van planvorming Controleren en handhaven 9

10 10

11 4. Archeologische verwachtingskaart Hilversum (bijlage 2) De archeologische verwachtingskaart vormt de basis voor het ontwikkelen van de archeologische beleidskaart. Hilversum heeft een rijke historie. Voor het leren kennen van een groot deel van de geschiedenis zijn we aangewezen op de studie van het bodemarchief. Kennis van de landschapsontwikkeling en de bewoningsgeschiedenis van een gebied (bijlage 1) vormen de basis voor het uitspreken van de archeologische verwachtingen. De landschapsontwikkeling geeft inzicht in de plaatsen waar in de loop van de tijd de mensen konden wonen, werken, dieren houden en voedsel verbouwen; waar de hogere, drogere gebieden lagen en waar de lagere, nattere gebieden. De onderzochte bodemlagen en nagelaten sporen, en de kennis van de perioden vertellen ons over de wijze waarop de bewoners het landschap bewoonden, gebruikten en inrichtten. Op grond daarvan kunnen we aangeven waar archeologisch erfgoed verwacht kan worden. Wat is archeologische verwachting? Er wordt gesproken van hoge, middelhoge en lage verwachting als de waarde van een terrein niet bekend is omdat er (nog) geen onderzoek en waardering heeft plaatsgevonden. De verwachting geeft aan in welke dichtheid het archeologische erfgoed vermoedelijk ligt (er wordt ook wel gesproken van trefkans). Daarom is de vaststelling van de verstoringoppervlakte op grond van de verwachting van belang. De verwachting refereert niet aan de waarde van het erfgoed. De waarde wordt vastgesteld aan de hand van onderzoeksresultaten. Kennis van de bodemopbouw en de ervaring op welke diepte het tot nu toe aangetroffen erfgoed ligt, geeft de indicatie om vast te stellen vanaf welke diepte archeologisch onderzoek uitgevoerd moet worden bij verstoring (verstoringdiepte). De archeologische verwachtingskaart van Hilversum is voortgekomen uit een stapeling van de kennis van het landschap en van het archeologische erfgoed tot nu toe. Aangevuld met specifieke kennis van de regio en Hilversum, is het mogelijk een gespecificeerde verwachtingskaart voor Hilversum te maken. Gestapeld zijn de volgende bronnen: De archeologische monumentenkaart (AMK) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Deze kaart bevat zowel de beschermde archeologische monumenten als de terreinen van (bekende en behoudenswaardige) archeologische waarde. De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) van de RCE. Op deze kaart is aangegeven hoe groot de kans op het aantreffen van archeologische sporen wordt ingeschat op landelijke, grove schaal voor het gebied buiten de bebouwde kom. Bekende vindplaatsen, vondsten en waarnemingen uit het landelijke informatiesysteem (ARCHIS). Cultuurhistorische verwachtingskaart provincie Noord-Holland. Archeologische verwachtingskaart voor terreinen van GNR uit Kennis en waarnemingen van amateur-archeologen. 11

12 5. Archeologische beleidskaart Hilversum (bijlage 3) Bij het verstoren van de bodem wordt direct gedacht aan bouwen. Naast het bouwrijp maken van een plangebied en bouwen, zijn er allerlei werkzaamheden die in meer of mindere mate bodemverstoring kunnen betekenen. Voorbeelden hiervan zijn sloopwerkzaamheden onder maaiveldniveau, het aanleggen van infrastructurele werken, sportvelden, parkeerterreinen, het planten of uitgraven van bomen, de aanleg van natuur, tuinen, vijvers, zwembaden, het egaliseren van de grond, saneringwerkzaamheden, en het verlagen of verhogen van het waterpeil. Ook bij onderhoud van een terrein moet men alert zijn op verstoringen. In de communicatie over archeologie moet aandacht worden besteed aan de verschillende vormen van bodemverstoring, omdat dit nog wel eens over het hoofd wordt gezien. De archeologische beleidskaart maakt een koppeling van de archeologische verwachting aan een archeologieregime, de vaststelling vanaf welke verstoringmaten archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. Voor het vaststellen van de regimes zijn bij de verwachting betrokken onder meer gebiedskwaliteiten, bebouwingsdichtheid, vondstmeldingen (concentraties) en bekende verstoringen. Ook is de ontwikkelingsdynamiek, de beheersbaarheid van de archeologie en de mogelijke informatiewaarde van archeologisch onderzoek bij bodemverstoringen betrokken. De beleidskaart met de verstoringmaten (verstoringoppervlakte en verstoringdiepte), wordt opgenomen in het bestemmingsplan. Op deze manier wordt in een vroegtijdig stadium van het ruimtelijke ordeningsproces aangegeven wanneer archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. De archeologische beleidskaart wordt in het bestemmingsplan opgenomen door aan het gebied de dubbelbestemming archeologisch waardevol gebied te geven. In het bestemmingsplan wordt een aanlegvergunningenstelsel en een ontheffingstelsel voor bouwen opgenomen. De vergunningaanvrager, de verstoorder, weet aan de hand van de verstoringmaten of hij archeologisch onderzoek moet laten uitvoeren. Aan de hand van de onderzoeksresultaten kunnen aan de vergunning nadere onderzoekseisen worden gekoppeld. 5.1 Wanneer is archeologisch onderzoek vereist (samenvatting) Archeologieregimes Archeologisch Rijksmonument Gemeentelijk Arch. Monument Terreinen van archeologische waarde en van archeologische betekenis Hoge, middelhoge, lage verwachting Volledig verstoorde terreinen Leggen leidingen, kabels en riolering in gebieden ánders dan beschermd en met eis vanaf 0 m2 Vergunningvrij bouwen Bodemverstoringen bij restauratie en herstel, slopen oude funderingen Bijbehorende archeologiecriteria (verstoringmaten) Vergunning Monumentenwet 1988 Vergunning Monumentenverordening Vanaf 0 m2 Vanaf 0 m2 Maten gespecificeerd per gebied (Zie 5.2 en bijlage 3) Vrij Vrij Vrij Bouwhistorisch/archeologisch onderzoek/begeleiding vanaf 0 m2 12

13 5.2 Hoge, middelhoge en lage verwachting, gespecificeerd per gebied (bijlage 3) Oude dorpskern Percelen met hoge en middelhoge verwachting en bestrating: onderzoek bij verstoringen groter dan 25 m2 en dieper dan 30 cm; o Slopen tot maaiveld (funderingen onder maaiveldniveau slopen onder begeleiding van archeoloog/bouwhistoricus); o Onderkeldering onderzoek vanaf 0 m2 Percelen met zeer lage verwachting: onderzoek bij verstoringen groter dan 2500 m2 en dieper dan 40 cm; Volledig verstoorde percelen: geen onderzoek Bebouwde kom, buiten oude kern Gebieden met hoge en middelhoge verwachting: onderzoek bij verstoringen groter dan 100 m2 en dieper dan 40 cm Gebieden met lage archeologische verwachting: onderzoek bij verstoringen groter dan 500 m2 en dieper dan 40 cm Gebieden met zeer lage archeologische verwachting: onderzoek bij verstoringen groter dan m2 en dieper dan 40 cm Gebieden buiten de bebouwde kom (er zijn 5 gebieden onderscheiden) Maten zijn gespecificeerd voor elk van de 5 gebieden in bijlage 3 Gebieden rond vondstmeldingen Onderzoek vanaf 0 m2, gespecificeerd naar vondst Gebieden in aardkundige monumenten Onderzoek vanaf 0 m2 Voor alle eisen geldt: tenzij er voor de locatie of het project iets anders is geregeld. Bij voortschrijdend inzicht, op grond van onderzoeksresultaten, kunnen wijzigingen in de regimes en criteria worden aangebracht. 13

14 6. Het Archeologische Proces (bijlage 4) 6.1 Vooraf Het archeologische proces is een getrapt onderzoeksproces dat plaats vindt binnen het kader van de Archeologische Monumentenzorg ( AMZ-proces ). De resultaten van de voorgaande stap, bepalen de volgende stap. De afweging ten aanzien van de (eventueel) aanwezige archeologische waarden, kunnen niet aan het begin van het proces genomen worden, omdat dan de nodige (inhoudelijke) informatie nog ontbreekt. De afweging kan worden gemaakt als de archeologische waarde is bepaald op grond van landelijk vastgestelde waarderingscriteria, waarbij antwoord is gegeven op vragen over aard, omvang, kwaliteit en betekenis van het archeologische erfgoed. Ook keuzes ten aanzien van het onderzoek kunnen onderdeel van het selectiebesluit zijn. Een goed ruimtelijk proces betekent vroegtijdig rekening houden met archeologische waarden en onderzoek, en op het juiste moment gegevens verzamelen om te kunnen beslissen over het vervolg. Om het archeologische erfgoed in situ te kunnen behouden is het noodzakelijk hiermee vroegtijdig rekening te houden. Rekening houden met archeologie betekent het opnemen van planning, budget en onderzoek vanaf het begin van het planproces en in de exploitatieopzet. Zodra informatie bekend is over de aanwezigheid van erfgoed en de waarden, wordt rekening gehouden met de resultaten. Door vroegtijdig rekening te houden met archeologie, wordt voorkomen dat dit een vertragende factor is en bovendien kunnen resultaten van onderzoek als input voor planvorming worden gebruikt. Archeologisch onderzoek kent een getrapt proces, het is mogelijk dat alle stappen moeten worden doorlopen. Elke fase heeft een programma van eisen en de goedkeuring van het bevoegd gezag nodig. Hoe eerder wordt begonnen, hoe eerder duidelijkheid en hoe meer flexibiliteit in strategie en oplossingen mogelijk is. Het bevoegd gezag neemt een selectiebesluit. Er mag géén bodemverstoring plaatsvinden zonder goedkeuring van het bevoegd gezag, ook geen bodemsanering of sloopwerkzaamheden. 6.2 Stappen in het proces Stap 1 - Bepalen onderzoeksplicht (inventariserend verkennend onderzoek) De onderzoeksplicht wordt bepaald door de archeologische beleidskaart en het bestemmingsplan te raadplegen. Onderzoek is ook noodzakelijk bij M.E.R. rapportages, ruimtelijke onderbouwing, projectbesluit, e.a. Als er geen onderzoek noodzakelijk is, kan de vergunning worden afgegeven. Stap 2 - Inventariserend onderzoek 1. Uitvoeren bureauonderzoek: in detail archeologische verwachting formuleren voor locatie (daarbij wordt ook gekeken naar de historie van de locatie, o.a. mogelijke verstoringen en het concrete plan). Soms, als bijvoorbeeld blijkt dat de bodem geheel verstoord is, is een bureauonderzoek voldoende voor het nemen van een beslissing. Zodra blijkt dat het noodzakelijk is de verwachting te toetsen in het veld, is het aan te raden dit direct in deze fase te doen, en daarmee te voorkomen dat het bureauonderzoek en het verkennende veldonderzoek worden gescheiden in planning en uitvoering. Het faseren is soms wel aan te bevelen als bijvoorbeeld nog onduidelijk is wat de voorgenomen verstoring van de locatie precies gaat inhouden. 2. Bepalen methode verkennend veldonderzoek (vaak een booronderzoek) om de verwachting van de aanwezigheid van archeologisch erfgoed op de locatie te toetsen, als resultaten bureauonderzoek daar aanleiding toe geven. 14

15 3. Opstellen plan van aanpak/programma van eisen verkennend veldonderzoek. 4. Uitvoeren verkennend veldonderzoek, rapporteren resultaten en formuleren advies vervolgonderzoek. 5. Nemen besluit vervolgonderzoek. Stap 3 - Vervolgonderzoek In enkele gevallen is het mogelijk direct na de verkennende fase een uitspraak te doen over de waarde en behoudenswaardigheid van een locatie. Meestal echter is er nog niet genoeg informatie over het aanwezige erfgoed om een afweging te maken. Daar is een waarderend veldonderzoek voor nodig. De eis tot vervolgonderzoek wordt bepaald op grond van de onderzoeksresultaten en het daarop geformuleerde advies. Indien mogelijk, wordt de voorgenomen verstoring daarbij betrokken (is het mogelijk het erfgoed te ontzien?). Als er geen vervolgonderzoek noodzakelijk is, kan de vergunning worden afgegeven. Proces als vervolgonderzoek noodzakelijk is 1. Opstellen programma van eisen veldonderzoek (dit is meestal een proefsleuvenonderzoek) waarbij vragen worden beantwoord over onder meer de aard, ligging, begrenzing, omvang, datering en kwaliteit van het archeologische erfgoed. 2. Uitvoeren veldonderzoek, rapporteren resultaten en formuleren waardestelling vindplaats en advies over vervolg. De waardestelling vindt plaats aan de hand van landelijk vastgestelde criteria: beleving, fysieke kwaliteit, inhoudelijke kwaliteit, ensemblewaarde en representativiteit. Stap 4 - Selectiebesluit Het selectiebesluit, genomen door het bevoegde gezag (collegebesluit), is een afweging op grond van de waardestelling en het advies. Er zijn 5 mogelijkheden: 1. Beschermen locatie (beschermen en behouden van het archeologische erfgoed in situ) 2. Eisen definitieve opgraving (het erfgoed kan niet behouden blijven in situ) 3. Eisen archeologische begeleiding werkzaamheden in de bodem (bijvoorbeeld bij sloopwerkzaamheden, de locatie is dus niet eerder toegankelijk) 4. Eisen (technische) planaanpassing (bijvoorbeeld aanpassen funderingsplan of verplaatsen bouwvlek, ophogen maaiveld) 5. Vrijgeven locatie (bijvoorbeeld vanwege te lage kwaliteit of informatiewaarde van het erfgoed) Stap 5 Uitvoeren selectiebesluit 1. Als de locatie wordt beschermd moet een aanwijzingsprocedure op grond van de Monumentenverordening worden gestart en een beheerplan worden opgesteld. Er wordt geen vergunning afgegeven, er kan niet worden gebouwd. 2. Als het archeologisch erfgoed niet in situ behouden kan blijven (door planaanpassing), wordt een programma van eisen opgesteld voor de opgraving (behouden ex situ), uitwerking, conservering en rapportage. Vergunning onder voorwaarde van opgraving. 3. Als begeleiding wordt geëist wordt een programma van eisen opgesteld voor de begeleiding, uitwerking en rapportage. Vergunning onder voorwaarde van begeleiding. 4. Bij de eis tot planaanpassing, moet het erfgoed worden ontzien. Bijvoorbeeld door verplaatsing bouwvlek. Ook kan aandacht worden besteed aan de resultaten als input voor planuitwerking. 5. Als de locatie wordt vrijgegeven kunnen de (bouw)werkzaamheden worden uitgevoerd, en de vergunning worden verleend. Omdat er erfgoed aanwezig is, kan het bevoegd gezag bepalen dat de amateurarcheologen onderzoek moeten kunnen doen. 15

16 6.3 Wat doet de gemeente in een archeologisch proces? Aangeven dat archeologisch onderzoek vereist is bij vergunningaanvraag, ruimtelijke onderbouwing, M.E.R. procedure, projectbesluit, e.a. Toetsen Beoordelen programma van eisen (met senior archeoloog)4 en nadere eisen en onderzoeksvragen stellen Beoordelen onderzoeken en adviezen (met senior archeoloog) Eisen (vervolg)onderzoeken Selectiebesluiten nemen Initiatiefnemers en uitvoerders begeleiden Aanspreekpunt zijn, ook voor de uitvoerders van het onderzoek Regie voeren over planning, proces en inhoud; beslissingen nemen tijdens onderzoek Aanpassing plannen begeleiden en beoordelen Vergunningen afgeven (onder voorwaarden) Controle en handhaving Het inventariserende onderzoek moet zo vroeg mogelijk worden uitgevoerd. De gemeente ziet erop toe dat het onderzoek goed, volgens het PvE, wordt uitgevoerd en is aanspreekpunt. Tijdens de uitvoering van het onderzoek wordt gecontroleerd of volgens het programma van eisen wordt gewerkt en of het onderzoek geen aanpassingen behoeft. Het opstellen van PvE s, het beoordelen van de resultaten, en het nemen van besluiten kost tijd. In de planning moet daarmee rekening worden gehouden. Naar aanleiding van het veldonderzoek worden beslissingen genomen onder meer over het uitwerken van de vondsten, conservering van vondsten, en de rapportage. De gemeente kan tijdens het onderzoek zorgen voor informatie en participatie van amateur-archeologen en burgers (kijkdagen), en de resultaten van het onderzoek bekend maken om het verhaal van Hilversum aan te vullen. 4 De gemeente heeft geen senior archeoloog in dienst. PVE, onderzoek en advies moeten ook door een senior archeoloog inhoudelijk worden beoordeeld. 16

17 6.4 Schema archeologisch proces, de 5 stappen In dit schema is het verloop van het archeologische proces weergegeven waarbij duidelijk is gemaakt wie op welk moment aan zet is. Bevoegd gezag Initiatiefnemer Archeologisch adviseur Archeologisch bedrijf 2. Stelt noodzaak vooronderzoek vast 3. Stelt aan initiatiefnemer de eis tot archeologisch bureauonderzoek Voert overleg met bedrijf 6. Gemeente beoordeelt bureauonderzoek en advies (vervolg) 7. Stelt eis tot vervolgonderzoek of geeft locatie vrij 8. Stelt eis tot opstellen van Programma van Eisen (PvE) voor inventariserend veldonderzoek (ivo) Voert overleg met opdrachtgever en bedrijf 1. Vraagt vergunning of medewerking in verband met planrealisatie 4. Geeft opdracht tot bureauonderzoek 9. Geeft opdracht tot opstellen PvE 6. analyseert en interpreteert aanbevelingen bureauonderzoek, adviseert gemeente 11. Keurt PvE goed Sr. Archeoloog adviseert Voert overleg met opdrachtgever over planning, bedrijf, offerte, Overleg met pers Gemeente voert regie met bedrijf 14. Gemeente beoordeelt rapportage en selectieadvies. 15. Neemt selectiebesluit (B&W) (5 mogelijkheden) 16. Eist uitvoering selectiebesluit 12. Geeft opdracht voor inventariserend veldonderzoek (na offerteronde) gemeente over PvE. 14. Analyseert en interpreteert resultaten inventariserend veldonderzoek in vorm van selectieadvies 5. Verricht bureauonderzoek 10. Stelt PvE op voor inventariserend veldonderzoek, ism gemeente 13. Verricht inventariserend veldonderzoek 17 geeft opdracht tot PvE 17. Stelt PvE op ism gemeente 18. Keurt PvE goed 18. Sr. Archeoloog adviseert 19. Geeft in PvE aan hoe directievoering van opgraving of archeologische begeleiding wordt geregeld Voert overleg etc. met opdrachtgever. Gemeente voert regie met bedrijf, beoordeelt, keurt goed wijzigingen uitvoering (PvE) 22. Beoordeelt uitwerkingsvoorstellen en rapportage. Geeft locatie vrij 20. Geeft opdracht tot opgraving of archeologische begeleiding gemeente 21. Verricht opgraving of archeologische begeleiding 17

18 7. Ruimtelijk beleid (bijlage 5) Hilversum houdt vroegtijdig rekening met archeologie. De archeologische beleidskaart wordt met regels opgenomen in het ruimtelijk beleidsinstrumentarium en bij ontwikkelingen wordt vroegtijdig gestart met het inventariserende archeologische onderzoek. In planning en budget wordt rekening gehouden met archeologisch onderzoek. Hilversum kan daarmee kansen benutten en risico s vermijden. Hilversum neemt een helder en afgewogen selectiebesluit. In elke fase van het planproces vindt zo nodig afstemming plaats met de verschillende beleids- en uitvoeringsdisciplines. Hilversum stimuleert om de onderzoeksresultaten mee te nemen als inspiratiebron in planvorming. Hilversum neemt de archeologische beleidskaart met regels op in de bestemmingsplannen wanneer deze worden herzien. In de overgangsperiode (tot 2014) voert de gemeente pro-actief beleid en vraagt bij ontwikkelingen die in de vigerende bestemmingsplannen passen archeologisch onderzoek, omdat anders eventueel aanwezig archeologisch erfgoed pas wordt aangetroffen tijdens de werkzaamheden in de bodem, met alle gevolgen van dien. In gebieden met archeologische waarde en in gebieden met vondsten, eist de gemeente archeologisch onderzoek op grond van de Monumentenwet 1988, omdat de archeologische waarden in deze gebieden bekend zijn. Bij bodemverstoring in deze gebieden wordt met zekerheid erfgoed vernietigd, en wordt de Monumentenwet overtreden. Vroegtijdig rekening houden met archeologie en een goed planproces inrichten, betekent het vastleggen van het archeologische beleid in ruimtelijke beleidsinstrumenten, en het kwalitatief hoogwaardig uitvoeren van het archeologische proces. De initiatiefnemer moet rekening houden met de kosten en de tijd die het getrapte proces vergen. 7.1 Enkele ruimtelijke beleidsinstrumenten Structuurvisie De gemeente is wettelijk verplicht een structuurvisie voor de gemeente op te stellen. De archeologische beleidskaart maakt deel uit van de cultuurhistorische dimensie van de structuurvisie. 5 In de structuurvisie wordt de relatie van archeologie met landschap inzichtelijk gemaakt. Er bestaat een sterke relatie met landschap. Landschap en cultuurhistorie vormen de basis voor het ontwikkelen van ruimtelijke kwaliteit. In de structuurvisie wordt zichtbaar dat archeologie behoort tot de gemeentegrens overschrijdende geschiedenis, landschapvormende factoren en ontwikkelingskarakteristieken. Ruimtelijke onderbouwing, projectbesluit De ruimtelijke onderbouwing gaat vooraf aan het opstellen van een bestemmingsplan op grond van een ontwikkelingsplan. Ook een projectbesluit heeft betrekking op een ontwikkeling. De situatie is hier anders omdat er sprake is van concrete plannen. In de fase van de ruimtelijke onderbouwing en het projectbesluit is het verplicht een inventariserend onderzoek uit te laten voeren om inzicht te hebben in het archeologische erfgoed, dat mogelijk wordt verstoord door de voorgenomen werkzaamheden in de bodem. Bestemmingsplan De gemeente is wettelijk verplicht archeologie op te nemen in het bestemmingsplan. De archeologische waarde en verwachting wordt op de verbeelding opgenomen met de medebestemming archeologisch waardevol gebied. Voor het gebied geldt een aanlegvergunningenstelsel en een ontheffingsstelsel voor bouwen. Daarmee is een relatie gelegd met de bouwregels. Wanneer sprake is van concrete plannen die de verstoringmaten overschrijden, gaat het archeologische proces van start 5 Zie o.a. beleidsnota Landschap en Cultuurhistorie van provincie Noord-Holland, beleidsregels voor ontwikkelen met ruimtelijke kwaliteit. 18

19 met een inventariserend onderzoek. Om de omgevingsvergunning (met voorwaarden) te kunnen afgeven is een waardestellend onderzoek en selectiebesluit nodig). Overgangsperiode Op dit moment is archeologie nog niet in de vigerende bestemmingsplannen van Hilversum geregeld. In een aantal bestemmingsplannen is de archeologie opgenomen. Dit betreft de bestemmingsplannen Noordwestelijk villagebied, Noord, Mediapark, Egelantier en Over het spoor. In de periode tot 2012 is de vaststelling van beheersbestemmingsplannen voorzien. De herziening van bestemmingsplannen met een ontwikkelingskarakter is gepland in de periode tot De komende jaren is de archeologie dus nog niet geregeld. Dit staat op gespannen voet met de wettelijke verplichtingen en het archeologiebeleid van Hilversum. Hoe gaan we hiermee om? Er zijn verschillende mogelijkheden. De gemeente kan een voorbereidingsbesluit nemen voor de gebieden waarvoor een grote ontwikkelingspotentie geldt. Een andere mogelijkheid is het opstellen van een facetbestemmingsplan zodat de archeologie in één keer is geregeld in alle bestemmingsplannen. Tenslotte kan de gemeente een pro-actief beleid voeren totdat archeologie in alle bestemmingsplannen is opgenomen. Voorgesteld wordt om pro-actief beleid te voeren en de archeologie op te nemen in de bestemmingsplannen volgens de planning tot Het te raadplegen instrument, tot de archeologie is opgenomen in het betreffende bestemmingsplan, is de archeologische beleidskaart. Intussen wordt ook ingezet op communicatie en het implementeren van het archeologische proces. Overigens geldt de Monumentenwet Met een pro-actief beleid wordt zoveel mogelijk voorkomen dat archeologisch erfgoed wordt aangetroffen tijdens (bouw)werkzaamheden, met alle gevolgen van dien. Aanleiding voor deze keuze zijn de volgende overwegingen. Een voorbereidingsbesluit is een zwaar middel omdat het effect heeft op alle initiatieven (aanhouden vergunningaanvragen). De tijd die moet worden ingezet om de voorbereidingsbesluiten te nemen en uit te voeren, wordt besteed aan het herzien van de bestemmingsplannen. Het instrument van een facetbestemmingsplan is op dit moment niet mogelijk op grond van de Wro. Naar verwachting keert dit artikel terug in de Wro. Als dit een feit is, kan overwogen worden dit instrument alsnog toe te passen. In de huidige werkwijze wordt voor grotere ontwikkelingslocaties al archeologisch onderzoek uitgevoerd. Dit pro-actieve beleid wordt voortgezet. Speciale aandacht vragen de bekende ontwikkelingslocaties en de gebieden Monnikenberg, Zonnestraal, Anna s Hoeve, binnenstad en het buitengebied. De ontwikkelingen waar het minst grip op is, zijn de particuliere plannen die in het vigerende bestemmingsplan passen. In het algemeen kan gesteld worden dat de bouw/uitbreidingsmogelijkheden die particulieren hebben, niet groter zijn dan de maximale verstoringmaten. De Monumentenwet 1988 is van toepassing bij het aantreffen van erfgoed bij werkzaamheden in de bodem. In hoog tempo worden tot 2014, 16 bestemmingsplannen herzien. In de volgorde van de herziening van ontwikkelingsbestemmingsplannen, is mede rekening gehouden met de archeologische waarden. Gezien de huidige werkwijze, is deze periode te overzien. De vigerende bestemmingsplannen zijn geanalyseerd op ontwikkelingsmogelijkheden in relatie tot de archeologische waarden (hoeveel ontwikkelingen zijn er mogelijk die boven de verstoringmaten uitgaan, uitgezonderd de grotere ontwikkelingslocaties). De conclusie is dat de overgangsperiode aanvaardbaar is omdat voor de grotere locaties ruimtelijke onderbouwingen en nieuwe bestemmingsplannen nodig zijn. Voor plannen die niet passen in de vigerende bestemmingsplannen, is onderzoek wettelijk verplicht. 19

20 7.2 De gemeente als opdrachtgever Er doen zich verschillende situaties voor waarin de gemeente kan overwegen (vooraf) onderzoek uit te laten voeren. Bijvoorbeeld wanneer de gemeente partner is of een ontwikkeling actief wil stimuleren. De gemeente zou dan kunnen overwegen zelf het archeologische onderzoek (vast) uit te voeren, met (gedeeltelijke) doorberekening van de kosten. Een ander voorbeeld is het uitvoeren van inventariserend onderzoek ten behoeve van een bestemmingsplan met een sterk ontwikkelingskarakter, zodat de risico s en onderzoekslocaties bekend zijn, maar wellicht ook de beschermingswaardige locaties. Met de kosten van archeologisch onderzoek moet rekening worden gehouden in een exploitatieopzet en -overeenkomst. 7.3 Meerwaarde archeologie in planvorming Archeologie is een onderdeel van het ruimtelijke ordeningsproces, dit in tegenstelling tot het idee dat archeologisch onderzoek slechts en geïsoleerd aan het begin van het planproces of vlak voor de uitvoering van een plan plaats vindt. Hoe meer informatie over de plannen voorhanden is, hoe meer we het archeologische onderzoek effectief kunnen inrichten en hoe meer we eraan hebben. Hierbij moet gedacht worden aan informatie over het totale plangebied, de oppervlakte en diepte van verstoring, de funderingstechniek en de inrichting van de openbare ruimte. Dit geeft ruimte om voorwaarden te kunnen stellen om het erfgoed te ontzien door middel van planaanpassingen. Het verplaatsen van bebouwing is vaak niet mogelijk, maar bij de inrichting van de (openbare) ruimte kan verstoring van het erfgoed voorkomen worden door de diepte van graafwerkzaamheden te beperken, of door het terrein op te hogen. In de planvorming kan de informatiewaarde van de archeologie een plaats krijgen. Dit hoeft niet beperkt te worden tot technische planaanpassingen, maar de meerwaarde kan ook gevonden worden in het tot uitdrukking brengen van de onderzoeksresultaten in het ontwerp. 7.4 Archeologie en bodemonderzoek In 7.3, meerwaarde archeologie in planvorming, is al gesproken over het efficiënt inrichten van een planproces. Bodemonderzoek/-sanering en archeologisch onderzoek kunnen niet los van elkaar worden gezien, in beide gevallen wordt de grond geroerd in de voorfase van planrealisering. Vaak wordt over het hoofd gezien dat bij bodemonderzoek en -sanering het erfgoed ongezien verloren gaat. Het is aan te bevelen bodemonderzoek met archeologisch inventariserend onderzoek te combineren. Er is altijd afstemming noodzakelijk tussen de werkzaamheden als archeologisch erfgoed aanwezig is. In een programma van eisen moet geformuleerd worden hoe de afstemming wordt uitgevoerd. Er mag niet gesaneerd worden voordat de onderzoeksresultaten bekend zijn en een integraal programma van eisen is gemaakt. Dezelfde gedachtegang is aan de orde bij het bouwrijp maken van een terrein. Eerst moet noodzakelijk onderzoek worden uitgevoerd en het terrein worden vrijgegeven. 20

21 21

22 8. Beschermingsbeleid Hilversum wijst, op grond van de Monumentenverordening, vier gebieden aan als beschermd gemeentelijk archeologisch monument. Om het behoud te waarborgen wordt een beheerplan opgesteld. Bescherming van andere terreinen wordt afgewogen als bij onderzoek de waardestelling beschermingswaardig is (selectiebesluit). Hilversum heeft gebieden van zeer hoge waarde, waarvan er drie aansluiten op de archeologische rijksmonumenten. Het behoud van het erfgoed in situ wordt gewaarborgd door bescherming als gemeentelijk archeologisch monument. Het roeren van de grond mag dan niet zonder archeologievergunning ingevolge de Monumentenverordening Hilversum. Het betreft de gebieden 1. Mogelijke urnenheuvels op de Wester- en Bussumerheide 2. Banscheiding op de Wester-/Bussumerheide 3. Terreinen van archeologische betekenis op de Hoorneboegse Heide 4. Terreinen van archeologische betekenis in het Corversbos In bijlage 3 zijn kaarten van de gebieden met een toelichting, van de rijksbeschermde archeologische monumenten en van de gebieden van waarde opgenomen. 9. Kwaliteitsbeleid Hilversum hecht grote waarde aan haar cultuurhistorische en ruimtelijke identiteit. Haar archeologiebeleid richt zich op behoud en versterking van het waardevolle erfgoed dat is verbonden met de geschiedenis van Hilversum en de regio. Hilversum stelt een onderzoeksagenda op om het archeologische onderzoek kwalitatief en inhoudelijk te optimaliseren. 9.1 Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) De Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) maakt deel uit van het landelijk systeem van kwaliteitszorg. De Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) is een handboek dat bestaat uit normen en richtlijnen waaraan archeologisch onderzoek verplicht minimaal moet beantwoorden. Het maakt deel uit van een systeem van kwaliteitszorg waarin bijvoorbeeld ook is voorzien in een certificering van commerciële bedrijven die worden toegelaten op de archeologische markt. De KNA voorziet in een handboek met verplichte kwaliteitsnormen voor alle archeologische verrichtingen. De normen zijn bedoeld voor alle instellingen en personen die werkzaamheden uitvoeren in het kader van de archeologische monumentenzorg in Nederland. De KNA is dan ook in eerste instantie bedoeld voor de archeoloog, archeologisch specialist en depotbeheerder. De normen hebben betrekking op vooronderzoek, opgraven, beheer, registreren, deponeren van vondsten, adviseren en de archeologische begeleiding van projecten. Voor elk van deze archeologische activiteiten wordt gespecificeerd aan welke eisen deze activiteiten minimaal moeten voldoen. De kwaliteitseisen maken onderdeel uit van het programma van eisen. Opdrachtgevers en de bevoegde overheid moeten als randvoorwaarde stellen dat de archeologische werkzaamheden worden uitgevoerd op basis van de vigerende versie van de KNA. Het bevoegde gezag controleert op de naleving. 9.2 Onderzoeksagenda Bij het uitvoeren van archeologisch onderzoek en het nemen van een selectiebesluit streven we naar een optimale combinatie van kwaliteit, inzet en kosten en opdat er nieuwe en betekenisvolle 22

23 informatie over het verleden wordt verzameld. Om dit te bereiken is het van essentieel belang om een archeologische beleidskaart vast te stellen en vroegtijdig rekening te houden met de archeologie in het ruimtelijke ordeningsproces. Op deze basis kan gebouwd worden aan een onderzoeksagenda en kwaliteitseisen die meer sturing kunnen geven aan het onderzoek. Hilversum heeft een flinke achterstand opgelopen ten aanzien van vondstregistraties en (analyse van) kennis. Het huidige overzicht vormt een klein deel van het totaal. Prioriteit heeft het samenstellen van een complete inhoudelijke basis op grond van bekende gegevens, onder meer door - registratie van de kennis van de amateur-archeologen, - analyse van alle beschikbare informatie, - registratie collecties amateur-archeologen Zoals op landelijk niveau en schaal de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NoaA) wordt ontwikkeld, zal Hilversum inzoomen op regionaal en plaatselijk niveau en de Hilversumse Onderzoeksagenda ontwikkelen. Op grond van de onderzoeksagenda kunnen specifieke vragen worden geformuleerd waarmee de kwaliteit en de informatiewaarde van het onderzoek toeneemt. De onderzoeksagenda wordt betrokken bij het selectiebesluit, en vormt daarmee een afwegingskader (de mogelijkheid bij nader onderzoek antwoord te kunnen geven op specifieke vragen). Dit ter aanvulling op de vragen en onderzoeksstrategie die worden bepaald door de specifieke landschappelijke en archeologische situatie van de locatie. 9.3 Kwaliteitseisen en bouwhistorie, landschap, en aardkundige monumenten Hilversum neemt zonodig in het programma van eisen op dat bouwhistorisch onderzoek wordt verricht en dat landschappelijke en aardkundige waarden uitdrukkelijk bij het onderzoek worden betrokken. Daarvoor worden zonodig specialisten aan het team van archeologen toegevoegd. Bij archeologisch onderzoek kan bouwkundig erfgoed wordt aangetroffen, zoals kelders, vloer- en muurdelen. Sloopwerkzaamheden worden, als het vermoeden bestaat dat er oudere fundamenten aanwezig zijn, vanaf maaiveldniveau begeleid om het erfgoed te onderzoeken en te documenteren. De werkzaamheden van de aannemer en de bouwhistoricus/archeoloog worden op elkaar afgestemd. De Monumentenwet 1988 voorziet in de mogelijkheid archeologisch onderzoek te eisen bij het verlenen van een sloopvergunning in beschermde gezichten. Dit onderzoek levert veel informatie op ten aanzien van datering en bouwwijzen uit eerdere perioden. Archeologie en landschap liggen dicht bij elkaar. De kennis van de ontwikkeling van het landschap is onontbeerlijk in de archeologie. De (gaafheid) van de bodemopbouw, sporen van bewoning, gebruik en inrichting van het landschap vormen onze bron van informatie en inspiratie. Behoud van de bodemeigenschappen resulteert in de instandhouding van een gevarieerd landschap dat zichtbaar is en een hoge belevingswaarde heeft. Aardkundige monumenten en gebieden met bijzondere aardkundige waarden zijn aangewezen door de provincie. Vrijwel het gehele gebied rond Hilversum kan daartoe worden gerekend. Het regime voor de gebieden die zijn aangewezen als aardkundig monument moet er vanaf 0 m2 onderzoek worden gedaan, ongeacht de verwachting. De aardkundige monumenten worden beschermd via de Provinciale Milieuverordening. 23

24 Zichtbare archeologische elementen in het (stedelijke) landschap van Hilversum Hilversum kent een aantal archeologische monumenten. Bekende (zichtbare) archeologischelandschappelijke en ruimtelijk relevante bijzonderheden op het grondgebied van Hilversum zijn (zie verder archeologische verwachtings- en beleidskaart): - Wasmeren, prehistorische vennen - Bussumerheide, Wester- en Zuiderheide, bewoning en grafheuvels, urnenvelden, banscheiding (oudste bekende grafheuvels met keramiek, Hilversum-cultuur op Bussumerheide; grootste bekende urnenvelden op Westerheide) - Hoorneboegse Heide, Bosberg e.o., grafheuvels, bewoning - Liebergerweg, grafveld Middeleeuwen - Lange Heul-Aardjesberg Westerheide, nederzetting volle middeleeuwen - Kerkbrink, oorsprong dorp 9 de eeuw (Groest: laag en nat gebied) - Hilversum West (Tweede Blok, Zonnestraal, Einde Gooi, Kerkelanden), veenontginningen, turf - (particulier aangeplant) bos: Corversbos, Spanderswoud, Loosdrechtsebos, zuidoostelijk bosgebied - Zonnestraal, zandduinen - Gooise Vaart, Oude Haven, Spanderswoud, langs spoorlijn noord, zandafgravingen 10. Promotiebeleid Archeologisch onderzoek levert informatie op over de geschiedenis. De gegevens dragen bij aan de identiteit van Hilversum. Hilversum stelt een communicatieagenda archeologie op. Daarin wordt aandacht besteed aan - het zichtbaar maken van het archeologische erfgoed (tentoonstellingen), - het toegankelijk maken van de onderzoeksresultaten (publicaties), - het informeren van een breed publiek (participatie en educatie), - de geschiedenis en identiteit van Hilversum (algemeen cultuurhistorisch beleid en promotie). Hilversum betrekt, waar mogelijk, de amateur-archeologen bij de uitvoering van het (inhoudelijke) archeologische beleid, de communicatie over de archeologische waarden, en bij het uitvoeren van archeologisch onderzoek. 24

25 10.1 Communicatieagenda Onderzoeksgegevens zijn niet zonder meer toegankelijk voor een breed publiek. Zij moeten bewerkt worden om een breed publiek te informeren over de onderzoeksresultaten. Beeldmateriaal is daarbij onontbeerlijk. In het programma van eisen moet aandacht worden besteed aan de vorm van de rapportage (toegankelijke samenvatting, foto s en tekeningen). Een goede manier om betrokkenheid en draagvlak te creëren is om de informatie in tekst en beeld aan te vullen met het tentoonstellen van geconserveerde en gerestaureerde vondsten. Als archeologisch onderzoek in uitvoering is mag de locatie niet betreden worden en de archeologen hebben, gezien de planning, geen tijd om passanten te informeren. Het informeren van de pers is een verantwoordelijkheid van de gemeente. Om het publiek bij een opgraving te betrekken, kunnen open dagen gehouden worden, waarop het publiek door de archeologen uitgebreid wordt geïnformeerd. Deze dagen worden in het algemeen goed bezocht en hoog gewaardeerd. Afspraken hierover moeten van tevoren met de archeologen worden gemaakt. Een open dag moet worden gehouden op het moment dat de informatiewaarde voor het publiek het grootst is. Bij het opstellen van de communicatieagenda worden het Museum Hilversum en het Streekarchief betrokken. In eerste instantie wordt gedacht aan het toegankelijk maken van informatie op de website, het gezamenlijk uitgeven van een tijdschrift, en het gebruik maken van de tentoonstellingsruimte in het Museum. Daarnaast is een voorstel te verwachten over participatie van amateur-archeologen, scholen en bibliotheken. 25

26 10.2 Amateur-archeologen Amateur-archeologen hebben in het verleden een belangrijke rol gespeeld bij het ontdekken van archeologisch erfgoed, het stimuleren van onderzoek en het verzamelen van gegevens. Onder de huidige wetgeving mogen amateur-archeologen geen zelfstandig onderzoek meer verrichten. Dit kan alleen als in het programma van eisen is opgenomen dat amateur-archeologen, wanneer mogelijk, in staat worden gesteld om deel te nemen aan archeologisch onderzoek onder begeleiding van de vergunninghoudende en onderzoekende gecertificeerde archeoloog. Hilversum zal erop toezien dat hieraan aandacht wordt besteed. De amateur-archeologen bezitten een schat aan informatie en kennis, opgedaan in de loop der jaren. Zij zijn de ogen en oren in het veld. Hilversum betrekt hen graag bij het opstellen van de Hilversumse Onderzoeksagenda, de ontwikkeling van het (inhoudelijke) archeologiebeleid, en het informeren van het publiek Collectie De gemeente Hilversum beschikt over een archeologische collectie in depot. Deze collectie moet worden overgedragen aan het depot van de provincie Noord-Holland. Hilversum mag de collectie niet houden omdat zij geen opgravingvergunning heeft en geen depot die aan de wettelijke eisen voldoet. De provincie, als eigenaar van de vondsten, beheert een provinciaal depot waarin al het erfgoed 26

27 verantwoord wordt bewaard. De provincie maakt de collectie toegankelijk via een website en een open depot voor studiedoeleinden. Bruikleen is mogelijk zodat ook tentoonstellingen in Hilversum of in de regio kunnen plaatsvinden. De provincie geeft hieraan prioriteit zodat er ook budget en menskracht beschikbaar is. 11. Regionaal beleid Hilversum onderzoekt de mogelijkheden om de archeologie regionaal te benaderen, zowel inhoudelijk als procesmatig, in een samenwerkingsverband op regionaal niveau. Archeologische waarden manifesteren zich tenminste op regionaal niveau. Hilversum gaat met de gemeenten uit de regio in overleg over de wijze waarop samengewerkt kan worden. De samenwerking, of afstemming, kan beperkt blijven tot een regelmatige uitwisseling van cases, oplossingen en resultaten, maar ook uitgebouwd worden tot het gezamenlijk opstellen van een regionale onderzoeksagenda, afstemming van beleid en het aanstellen van een regioarcheoloog. 27

28 12. Handhavingsbeleid Hilversum handhaaft actief ten aanzien van beschermde archeologische monumenten, gebieden met archeologische waarde, vondstmeldingen en onderzoeksterreinen. Ingevolge de Monumentenwet 1988 is het verboden zonder vergunning opgravingen te doen en moet het aan het bevoegde gezag worden gemeld als vermoedelijk archeologisch erfgoed is aangetroffen. In de praktijk betekent dit dat alleen gecertificeerde archeologen en bureaus onderzoek mogen doen op grond van een goedgekeurd programma van eisen. Als bij bodemverstoringen iets wordt aangetroffen waarvan vermoed kan worden dat het archeologisch erfgoed betreft, moet dat gemeld worden en de waarde daarvan worden onderzocht. Illegale situaties die veel voorkomen zijn het zonder vergunning zoeken met een metaaldetector en het betreden van een onderzoekslocatie. Wat wel mag is het doen van waarnemingen. Dit is het zoeken naar zichtbaar aan de oppervlakte liggend erfgoed. Locaties waar onderzoek wordt uitgevoerd worden goed afgesloten, maar toch komt het voor dat anderen dan de onderzoekers zich op de locatie begeven. We hebben uit het verleden bijzondere vondstmeldingen door gebruik van de metaaldetector. Er mag echter bij het zoeken met de metaaldetector niet gegraven worden. Een verbod op het gebruik van een metaaldetector wordt geregeld in de APV. Dit moet echter wel gehandhaafd worden. Het opnemen van het verbod in de APV en de handhaving moeten nader worden onderzocht.voorgesteld wordt prioriteit te leggen bij controle en handhaving op beschermde archeologische monumenten, gebieden met archeologische waarde, vondstmeldingen en onderzoeksterreinen; en in de uitvoering aan te sluiten bij het handhavingsbeleid. 28