Veldwerk heide. 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Veldwerk heide. 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider"

Transcriptie

1 Veldwerk heide 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider

2 Veldwerk: onderzoek op de heide WAT De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en dieren met elkaar samenleven die je nergens anders tegenkomt. Door de kinderen in de huid van een natuuronderzoeker te laten kruipen, komen ze te weten wat de heide is en wie haar bewoners zijn. OPZET Het veldwerk spitst zich voornamelijk toe op de droge heide. We werken rond 5 thema s n.l.. Wat zien we onder de grond? 2. Wat meten we op de bodem? 3. Welke planten en bomen groeien er op de heide? 4. Welke diertjes leven er op de heide? 5. Welke dierensporen vinden we op de heide? Aan de hand van opdrachtjes en proefjes willen we de kinderen de heide in al haar aspecten laten beleven en ervaren. Verder (onder)zoeken de kinderen veel, vergelijken ze materiaal en metingen met elkaar, waardoor ze proberen zelf hun antwoorden op de vragen te vinden. Daarnaast willen we de kinderen zo zelfstandig mogelijk laten werken. Belangrijk hierbij is dat je als begeleider elke opdracht kort toelicht en de nodige afspraken maakt. Splits de groep in 5 subgroepjes op, waarbij elk groepje met thema aan de slag gaat. Vervolgens laat je elk groepje doorschuiven naar een volgend thema. We hebben opdrachtkaarten gemaakt die inspelen op de verschillende thema s. In principe hoef je geen potlood en papier te gebruiken. We streven er naar om het belevingsaspect de bovenhand te geven. Indien je toch een werkbundel wenst, kan je de opdrachtenkaarten ervoor gebruiken. Het veldwerk onder onze begeleiding duurt 2 uur. We werken met een doorschuifsysteem. De groep verdelen we in 5 subgroepjes, die elk rond thema werken. Na ca 20 minuten krijgen ze een ander thema, zodat elk groepje zeker 3 van de 5 thema s kan verwerken. Nadien volgt er een groepsbespreking en een besluit over wat de heide tot heide maakt. 2

3 DOELSTELLINGEN De kinderen leren samen te werken met elkaar zo zelfstandig mogelijk te werken op een speelse en belevende manier experimenten uit te voeren MATERIAAL Al het materiaal vind je terug in onze houten koffer, opgeborgen in de loods 327. Het veldwerkboekje voor de groep en de handleiding (met resultaten en besprekingen) voor de begeleider kan je downloaden op onze website. PLAATS Onder begeleiding is de afspraakplaats loods 327, gelegen aan de Spiegelaar. Neem je het veldwerk in eigen handen, dan kan je naar de volgende plaatsen gaan (zie kaart ): droge heide kleine heide, gebied gelegen naast de Spiegelaar grote heide, aangeduid als de heide op de kaart natte heide ( specifiek veenmos, dopheide, zonnedauw, moeraswolfsklauw te vinden) Diels Diep, ven gelegen tussen P3 en K3 achter loods 327 3

4

5 Natuuronderzoeker zijn, is goed rondkijken en waarnemen Je staat nu met de groep op de heide. Wat is de eerste indruk over wat de heide is? Als inleiding kan je de volgende vragen stellen: Wat zie je? Wat valt je op? Welke geluiden hoor je? Kan je 3 waarnemingen aan elkaar vertellen? De onderzoeken (in groepjes) De ingevulde gegevens geven je een beeld van wat de mogelijke resultaten en belevingen kunnen zijn. Houd er echter rekening mee dat de resultaten van groepje tot groepje verschillend kunnen zijn. Alles hangt ook af van welke heidegebieden je onderzoekt. In de infobundel met de algemene achtergrondinfo vind je uitleg terug over de ontstaansgeschiedenis van de heide, alsook nog extra uitleg over de typische heidebewoners. 5

6 Wat zien we onder de grond? OPDRACHT : WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen welke diertjes en planten hier kunnen leven. We nemen een grondstaal met de grondboor. Zo kunnen we zien hoe de grond tot een meter diep eruit ziet. Wat doen we? We boren op de heide EN in het bos een gat van ongeveer meter in de grond. We vergelijken deze grondstalen met elkaar. Welke verschillen zien we? Wat heb je nodig? grondboor 2 goten (half open grijze buizen) 2 bordjes schopje lintmeter eventueel een flesje water Hoe doe je het?. Zoek een plekje midden op de heide. 2. Neem de bovenste laag (met een schopje), de strooisellaag, weg zodat de aarde vrij komt. Leg deze laag op het bordje. 3. Neem de grondboor en boor in de grond: de boor vult zich met grondstukjes of grondstaaltjes. Leg al deze grondstukjes opeenvolgend in de goot neer. Boor totdat één goot gevuld is. Je hoeft de grondstukjes niet aan te drukken met je handen. 4. Zoek dan een plekje midden in het (gemengd) bosje naast de heide. 5. Volg opnieuw de stappen van 2 tot Leg de 2 goten naast elkaar en vergelijk ze met elkaar. Dit doe je door volgende vragen op te lossen. 6

7 Vragen?. Vergelijk de GRONDSTAAL HEIDE met de GRONDSTAAL BOS. Lijken de grondstalen op elkaar of zijn ze verschillend? Wat zie je? 2. Bekijk de eerste laag van heide en bos. Dit noemen we de STROOISELLAAG. Deze laag ligt op de bordjes. Wrijf deze laag door je vingers. Welke stukjes zie je in de strooisellaag van de heide? En in de strooisellaag van het bos? 3. De laag onder de strooisellaag is de HUMUSLAAG. Deze laag ligt als eerste grondstukje in de goot. Wrijf deze laag door je vingers. Wat zie je? Ruik eens aan de humus. Ken je deze geur? Aan wat doet dit jou denken? Gebruik de lintmeter. Hoe dik is de humuslaag bij de grondstaal heide? En bij de grondstaal bos? 4. Voel aan de eerste laag en de laatste laag van elke grondstaal. Voelt de laag droog, vochtig of nat aan? 5. Neem van de grondstaal een hoopje aarde dat het diepst in de grond zit. Gebruik de tabel grondonderzoek. Welke SOORT GROND is dit? Tip voor de begeleider? Deze opdracht vraagt wat meer tijd dan de andere opdrachten. Ondersteun dit groepje goed. In de achtergrondinfo bodem en grondstaal vind je meer uitleg over het gebruik van de grondboor. 7

8 Uitleg? Afgebroken takken, bladeren, dennenappels, naalden, dode dieren, enz komen op de bodem terecht. Dit noemen we de STROOISELLAAG. De HUMUSLAAG is de laag van de vergane plantenresten. Bacteriën, schimmels, allerlei beestjes (o.a. wormen) en minuscule organismen die je met het blote oog niet kan zien, breken de dode planten- en dierenresten in de strooisellaag tot hele kleine deeltjes af. Er ontstaat een donkere, aardachtige stof. Dit is HUMUS. Humus ruikt wat naar potaarde of compost. Een humuslaag is belangrijk voor de groei van planten: Ze houdt de voedingsstoffen beter vast, zodat ze met het regenwater niet direct wegspoelen. Ze kan water opslaan, zodat de grond in droge tijden niet meteen uitdroogt. Ze kan geleidelijk aan water laten doorsijpelen naar de dieperliggende lagen in de bodem. Hoe dikker de humuslaag, hoe liever de planten dit hebben. Er zullen ook meer verschillende soorten planten groeien. 8

9 Oplossingen? heide (gemengd) bos Vergelijk de grondstaal heide met de grondstaal bos. geen of dunne strooisellaag dikke strooisellaag verschillende kleuren: van donkerbruin grijswit roest tot geelachtig (donker)bruin met een spatje roestbruin grondlaag = geelachtig Voel aan de eerste laag en de laatste laag van elke grondstaal. Laag = strooisellaag = bovenste laag Wrijf deze door je handen. Welke stukjes zie je? vochtig onbedekt zand, mossen, grassen, vochtig dennennaalden, bladeren, twijgjes, takjes, schors, mossen, eikels, Laag 2 = humuslaag = de laag onder de strooisellaag vochtig tot droog vochtig Wrijf deze door je handen. Wat zie je? Ruik eens aan de humus. Ken je deze geur? Aan wat doet dit jou denken? kleinere stukjes heel kleine stukjes blaadjes, ruikt naar potgrond Hoe dik is de humuslaag? 4 cm dik 0 cm dik Laag 3 = grondlaag = de laag op ca m. diep droog droog Welke soort grond is dit? zand zand 9

10 Wat meten we op de bodem? OPDRACHT 2: HOE WARM IS HET OP DE HEIDE EN IN HET BOS? De bodem ondergaat alles: licht, koude, warmte, droogte, water en wind. De natuurelementen bepalen wat hier kan groeien en welke dieren hier kunnen leven. Wat doen we? We meten de bodemtemperatuur op de heide en in het bos. Dit doen we zowel in de schaduw als in de zon. Wat heb je nodig? de thermometer Hoe doe je het?. Neem de thermometer. Ga naar het midden van de heide. Leg de thermometer op een open zonnige plek. Na 2 minuten lees je de temperatuur af. 2. Leg de thermometer nu in een schaduwplek. Na 2 minuten lees je de temperatuur af. 3. Ga naar het midden van het bos. Leg de thermometer op een zonnige plek (waar de zon door het bladerkruin piept). Na 2 minuten lees je de temperatuur af. 4. Leg de thermometer nu in een schaduwplek. Na 2 minuten lees je de temperatuur af. Vragen en oplossingen?. Op welke plek, die je gemeten hebt, is het warmst? Op de heide, in de zon. 2. Hoe komt dit denk je? Er zijn geen bomen die de zon tegenhouden; de zon kan zo rechtstreeks met haar stralen de grond opwarmen. Bomen zijn als parasols: ze houden warmte tegen. 0

11 Resultaten metingen? Dit hebben we gemeten op een mooie lentedag begin april: heide bos Op de heide is de bodemtemperatuur in de zon 2 C in de schaduw 3 C In het bos is de bodemtemperatuur in de zon 8 C in de schaduw 2 C OPDRACHT 3: HOE STERK WAAIT DE WIND OP DE HEIDE EN IN HET BOS? De bodem ondergaat alles: licht, koude, warmte, droogte, water en wind. De natuurelementen bepalen wat hier kan groeien en welke dieren hier kunnen leven. Wat doen we? We meten de windsnelheid. Wat heb je nodig? de windsnelheidsmeter Hoe doe je het?. Neem de windsnelheidsmeter. Ga naar het midden van de heide. 2. Hou de meter,5 meter boven de grond. 3. Meet gedurende minuut. Lees de maximum uitwijking af. 4. Ga naar het midden van het bos en meet opnieuw.

12 Vragen en oplossingen?. Op welke plek, die je gemeten hebt, heb je de minste wind? In het bos. 2. Hoe komt dit denk je? Bomen zijn als windschermen: met hun hoge kruinen en hun gebladerte vangen ze wind op en houden ze wind tegen. Resultaten metingen? Dit hebben we gemeten op een mooie lentedag begin april: heide bos Op de heide is de windsnelheid,2 m/s In het bos is de windsnelheid 0 m/s OPDRACHT 4: EEN PROEFJE MET WATER, ZAND EN KLEI De bodem vangt alles op: licht, koude, warmte, droogte, water en wind. Deze natuurelementen bepalen wat hier kan groeien en welke dieren hier kunnen leven. Maar ook het soort grond speelt een grote rol. Bestaat het uit keitjes.? Of is het zand of klei? Kan het water vasthouden of niet? Droogt de grond snel uit of niet? Wat doen we? We doen een proefje. We onderzoeken in welke soort grond, zand en klei, water het snelst doorsijpelt. Wat heb je nodig? een hoopje (geel) zand een stukje klei 2 flesjes water (met evenveel water) 2

13 Hoe doe je het?. Je hebt 2 helpende handen nodig. 2. In hand leg je een hoopje zand met een kuiltje erin. 3. In de andere hand leg je een stuk klei waar je een kuiltje in hebt geduwd. 4. Je neemt de 2 flesjes water. Iemand zegt start. Tegelijkertijd giet je het water rustig in beide kuiltjes. Tip voor de begeleider? Breng 2 flesje water mee ofwel grote fles met 2 bekertjes. Het is belangrijk dat je vertrekt van een gelijke hoeveelheid water. Vragen en oplossingen?. In welk kuiltje sijpelt het water het snelst door de vingers? In het zandhoopje sijpelt het water het snelst door de vingers. 2. Hoe komt dit denk je? Klei bestaat uit heel kleine plakkende deeltjes, die je dicht op elkaar kan duwen. Hierdoor kan er geen water door lopen. Zandkorrels hangen los bijeen; er zijn nog vele gaatjes waartussen het water kan sijpelen. Doordenkertje? Deze vraag kan je extra stellen in de gezamenlijk groep. Belangrijk is wel dat de groep alle opdrachten rond de bodem gedaan hebben.. Waar gaan de meest verschillende soorten plantjes groeien? Op de heide of in het bos? Op een zandbodem of op een kleibodem? In het bos: bomen houden de zon en de wind tegen, hierdoor zal het vochtiger zijn waar planten van houden. er is een dikkere humuslaag; humus betekent voedsel; hoe meer voedsel, hoe meer (verschillende soorten) plantjes er kunnen groeien Op een kleibodem: deze bodem houdt het water vast, wat de planten nodig hebben om te leven. 3

14 Welke planten en bomen groeien er op de heide? OPDRACHT 5: WELKE PLANTEN GROEIEN OP DE HEIDE? De heide is een speciale plaats. In de zomer kan het er erg warm zijn en in de winter extreem koud. De planten op de heide hebben zich hieraan aangepast. Wat doen we? We zoeken naar de planten die op de heide groeien. Wat heb je nodig? aanstiplijst planten op de droge heide of planten op de natte heide zoekkaartjes planten droge heide of natte heide Hoe doe je het?. Sta je op de natte of droge heide? Als je op de droge heide staat, neem je de zoekkaartjes droge heide. Als je op de natte heide staat, neem je de zoekkaartjes natte heide. 2. Kijk nu goed naar de heideplanten. Is het een mos of een gras of een struikje? Welke bloemkleur hebben ze? Welke vorm heeft het blad? 3. Zoek ze tussen de zoekkaartjes. 4. Los de opdrachtjes (zie achterkant zoekkaartje) op bij elk gevonden plant. 5. Elke plant die je hebt gevonden, duid je aan op de aanstiplijst heideplanten. Vragen en oplossingen?. Zoek nu deze plant: de struikheide. Hoe is deze plant gebouwd? Hoe beschermt ze zich tegen de droogte? Tip: Kijk naar de blaadjes. Voel aan de blaadjes en de takjes. Struikheide is een droogteplant taai en dor hele kleine leerachtige schubvormige blaadjes Deze tactieken gebruikt de plant om ervoor te zorgen dat ze zo weinig mogelijk vocht verliest. Verliest ze veel vocht, dan droogt ze uit en sterft ze. Wanneer verliest een plant veel vocht? Als het (heel) warm is en als het (heel) koud is. Vrieskou is bijvoorbeeld een heel droge lucht. In samenspel met de wind, droogt alles snel uit. 4

15 Aanstiplijst planten op de droge heide Welke heideplant heb je gevonden? Duid de plant aan in de tabel. Doe dit met een eikeltje, een steentje, een blaadje of iets anders dat je vindt. droge heide Dit heb ik gezien! droge heide Dit heb ik gezien! struikheide stekelbrem specifiek grote heide pijpenstrootje kruipbrem specifiek grote heide bochtige smele rode heide lucifer buntgras rendiermos schapenzuring bekermos (stekel)varen (kronkel)heidestaartje haarmos 5

16 Aanstiplijst planten op de natte heide Welke heideplant heb je gevonden? Duid de plant aan in de tabel. Doe dit met een eikeltje, een steentje, een blaadje of iets anders dat je vindt. natte heide Dit heb ik gezien! natte heide Dit heb ik gezien! dopheide veenmos struikheide pijpenstrootje zonnedauw specifiek Diels diep pitrus moeraswolfsklauw specifiek Diels diep en vochtige heide tormentil 6

17 OPDRACHT 6: WELKE BOMEN GROEIEN OP DE HEIDE? De heide is een speciale plaats. In de zomer kan het er erg warm zijn en in de winter extreem koud. Bomen kunnen niet goed tegen droogte. Slechts enkele bomen kunnen op de heide groeien. Wat doen we? We zoeken naar 3 typische bomen die op de heide groeien. Wat heb je nodig? zoekkaart bomen Hoe doe je het?. Kijk rond en zoek 3 verschillende bomen. 2. Kijk naar het blad, de schors en de vrucht van elke boom. 3. Met de zoekkaart zoek je de naam van elke boom op. Vragen en oplossingen?. Wat zijn de namen van de 3 gevonden bomen? 2. Welke boom overheerst? grove den Een typisch kenmerk van deze den zijn de 2 verschillende schorskleuren: bovenaan roodbruin, onderaan (donker)bruin. Dit zijn de verschillende bomen die je op de heide kan tegenkomen. grove den zeeden berk jeneverbes eik Uitleg? Grove den kan goed tegen droogte en groeit gemakkelijk op drogere armere gronden. Deze den werd massaal aangeplant in de 9 de eeuw. In deze tijd was er veel steenkoolontginning en zo ontstonden de mijnen. Er kwam veel vraag naar mijnhout. Grove den bleek voor deze functie heel geschikt. Met de stammen werden de wanden van de mijngangen gestut: het hout kraakt lang voordat het begeeft (kraakhout genoemd). Zo wisten mijnwerkers tijdig dat ze de mijngang moesten verlaten 7

18 EXTRA OPDRACHT: MAAK EEN SCHORSAFDRUK VAN 3 BOMEN DIE OP DE HEIDE LEVEN. Elke boom heeft zijn eigen unieke schors Sommige bomen hebben een ruwe schors. Andere bomen hebben een gladde schors. De éne boom heeft diepe groeven in zijn schors. De andere boom heeft knoesten op zijn schors. Wat doen we? We zoeken naar 3 bomen die op de heide groeien. We maken een schorsafdruk van deze 3 bomen. Wat heb je nodig? oliekrijtjes papier zoekkaart bomen Hoe doe je het?. Kijk rond en zoek 3 verschillende bomen. 2. Zoek de naam van elke boom op. 3. Neem papier en leg het op de schors. 4. Wrijf met een oliekrijtje op het papier. Je krijgt een afdruk van de schors. Tip voor de begeleider? Voorzie papier. Onderstaand schema kan je bijvoorbeeld extra afdrukken. 8

19 De naam van boom.. Dit is de schorsafdruk. De naam van boom 2 is.. Dit is de schorsafdruk. De naam van boom 3 is.. Dit is de schorsafdruk. 9

20 Welke diertjes leven op de heide? OPDRACHT 7: WELKE DIERTJES LEVEN OP DE HEIDE? Vermits de heide uit verschillende speciale planten bestaat, zullen hier ook veel specifieke diertjes leven. Eigenlijk is de heide onze jungle, waarin zandbijtjes, mierenleeuwen, spinnendoders, tijgerspinnen, zandloopkevers en heidehaantjes zich volledig thuis voelen. Wat doen we? We zoeken diertjes onder dood hout en brengen deze op naam. We schudden aan de struiken en kijken welke diertje hier leven. We speuren op de open zanderige bodem naar de diertjes. Wat heb je nodig? schopje loepenpotjes wit doek zoekkaarten minidiertjes Hoe doe je het?. Zoek DOOD HOUT (b.v. een dode stronk, een omgevallen boomstam). Kijk welke diertjes hier in of onder leven. Met de zoekkaart minidiertjes kan je de diertjes een naam geven. Heb je dood hout omgedraaid, leg ze zeker terug zoals in het begin. De diertjes kunnen terug in hun huisje. 2. Houd een laken ONDER DE STRUIIKEN en/of ONDER JONGE BOMEN. Schud aan de takken. Welke diertjes heb je ze gevonden? Ken je ze ook? 3. Speur op de BLOTE ZANDERIGE BODEM. Hier leven speciale (typische) diertjes. Vind je ze? Ken je ze ook? Laat na elk onderzoek de diertjes vrij op de plaats waar je ze gevonden hebt! Vragen?. Welke diertjes kom je het meest tegen? 2. Welke insecten heb je gevonden? 3. Hoeveel verschillende soorten spinnen heb je gevonden? 20

21 Oplossingen? Onder dood hout vind je deze diertjes. pissebedden oorworm miljoenpoot duizendpoot salamander In de struiken / in de jonge bomen vind je deze diertjes. lieveheersbeestje verschillende rupsen verschillende kevers: snuitkever, bladhaantje verschillende spinnen: kruisspin, hangmatspin, hooiwagens Op het blote zand vind je deze diertjes. loopkevers springspinnen en zebraspinnen mestkever zandbijtjes sluipwespen rode bosmier 2

22 Welke dierensporen vinden we op de heide? OPDRACHT 8: WELKE DIERENSPOREN VINDEN WE OP DE HEIDE? Vele grotere dieren zoals zoogdieren en vogels zijn niet onmiddellijk zichtbaar voor ons, maar toch laten ze hun sporen achter. Zo verbergt de heide enkele typische bewoners. Wat zijn dierensporen? Leg aan elkaar uit. Welke dierensporen heb je ooit al gevonden? Vertel! Wat doen we? We speuren rond en zoeken naar dierensporen en brengen ze op naam. Wat heb je nodig? bordjes eventueel markeringsvlaggetjes zoekkaarten dierensporen Hoe doe je het?. Zoek op de heide naar zoveel mogelijk verschillende dierensporen. Hou je ogen en oren goed open. Dierensporen kunnen groot en klein zijn. Vergeet niet op de heideplantjes te kijken. 2. Zoek met behulp van de zoekkaart welk spoor je hebt gevonden. 22

23 EXTRA OPDRACHT: TEKEN ENKELE GEVONDEN DIERENSPOREN Wat doen we? We speuren naar enkele dierensporen en tekenen deze dierensporen. Wat heb je nodig? potlood en papier zoekkaart dierensporen Tip voor de begeleider? Voorzie potlood en papier. Onderstaand schema kan je bijvoorbeeld extra afdrukken. Teken en beschrijf je dierensporen. Van welk dier is dit spoor? 23

24 Materiaallijst heidekoffer ARTIKEL AANTAL PRIJS/STUK IN Algemeen veldonderzoek heide handleiding begeleider 2 de en 3 de graad BO 5,00 opdrachtkaarten veldonderzoek heide 2de en 3de graad BO 5,00 biotoopstudie heide veldwerkboekje ste en 2 de graad SO 5,00 biotoopstudie heide handleiding begeleider ste en 2de graad SO 5,00 bundel achtergrondinfo heide + tekening potstal 0,00 schrijfplanken potloden 5 5 2,50 0,50 Bodem en grondstaal: wat zien we onder de grond? achtergrondinfo bodem en grondstaal 5,00 grondboor met 6,00 dakgoten (half open PVC-buizen 2 4,00 bordjes 2,50 schopje 5,00 lintmeter 0,00 tabel grondonderzoek 2,00 Bodem en metingen: wat meten we op de bodem? achtergrondinfo bodem en metingen 5,00 thermometer klein thermometer groot 6,50 3 bodemvochtigheidsmeter met 8,00 priem (= grote nagel),50 hamer 3,00 ring in bruine kunstof met,00 flesje water (best zelf mee te brengen) windsnelheidsmeter met opbergtasje 50,00 klompje klei met,00 flesje water (best zelf mee te brengen) Bij beschadiging en /of verlies van materiaal uit de nachtkoffer zullen we bovenstaande prijzen aanrekenen. 24

25 Typische begroeiing op de droge (natte) heide: welke planten en bomen groeien er op de heide? afbakeningslint of afbakeningstouw met 4,00 afbakeningsschijven 8,00 zoekkaart loof- en naaldbomen & struiken (boshuis Ravels) bomen (agentschap natuur en bos) bomen (de Hoge Rielen) 2 grassen, varens en mossen bos- en heideplanten plantenkaartjes o planten droge heide o planten natte heide oliekrijtjes in loepenpotje Bodemdieren en insectenleven op de heide: welke diertjes leven op de heide? vouwmeter 3,00 schopje 5,00 bordje,50 loepenpotje 5 5,00 wit doek (nylon) 5,00 insectennet 4,00 zoekkaart minidiertjes 3 muggen, vliegen, bijen en wespen libellen vlinders rupsen bundel bodem- en kriebeldiertjes 7,5 tabel eetgewoonten van dieren op de heide,00 veldgids insecten 6,50 Dierensporen : welke dierensporen vinden we op de heide? bordje,50 markeringsvlaggetje 4 4,00 zoekkaart dierensporen loopsporen vraatsporen 25

Opdrachtkaarten heide

Opdrachtkaarten heide Opdrachtkaarten heide OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen

Nadere informatie

Ontdek de Hoge Rielen eens van héél dichtbij. Met het materiaal uit twee handige uitleenkoffers organiseer je een heideonderzoek.

Ontdek de Hoge Rielen eens van héél dichtbij. Met het materiaal uit twee handige uitleenkoffers organiseer je een heideonderzoek. Uitleenkoffer Ontdek het bos- en heideleven Wat Ontdek de Hoge Rielen eens van héél dichtbij. Met het materiaal uit twee handige uitleenkoffers organiseer je een heideonderzoek. De heide is een bijzondere

Nadere informatie

OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND?

OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Opdrachtkaarten bos OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen

Nadere informatie

Biotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje

Biotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje Biotoopstudie heide 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje Veldwerk: onderzoek op de heide WAT? De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en dieren

Nadere informatie

Veldwerk bos. 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider

Veldwerk bos. 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider Veldwerk bos 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider Veldwerk: onderzoek in het bos WAT Het bos is een levensgemeenschap van planten en dieren waarin bomen het meest opvallen. Op aarde

Nadere informatie

Biotoopstudie bos. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje

Biotoopstudie bos. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje Biotoopstudie bos 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje Veldwerk: onderzoek in een gemengd (loof)bos versus naaldbos WAT? Het bos is een levensgemeenschap van planten en dieren waarin bomen

Nadere informatie

Biotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider

Biotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider Biotoopstudie heide ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider Veldwerk: onderzoek op de heide WAT De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en

Nadere informatie

Uitleenkoffer Ontdek het bos- en heideleven. Wat

Uitleenkoffer Ontdek het bos- en heideleven. Wat Uitleenkoffer Ontdek het bos- en heideleven Wat Ontdek de Hoge Rielen eens van héél dichtbij. Met het materiaal uit twee handige uitleenkoffers organiseer je een fantastische bosdag of heideontdekkingstocht.

Nadere informatie

Onderzoeksopdracht. Bodem en grondstaal

Onderzoeksopdracht. Bodem en grondstaal Onderzoeksopdracht Bodem en grondstaal Gebruik grondboor 1. Duw en draai gelijktijdig, in wijzerzin, de schroefachtige punt (het boorlichaam) in de bodem. Deze schroef verzamelt en houdt de grond vast.

Nadere informatie

2. Maak met de 4 buizen een vierkant op de grond. Dit is het zoekraam.

2. Maak met de 4 buizen een vierkant op de grond. Dit is het zoekraam. Opdracht 1. Gebruik je ogen goed. In het bos kun je van alles ontdekken! Komen er onder de bomen verschillende soorten insecten en of bodemdiertjes voor? Het beste bos 1. Materiaal tas 1: zoekraam, 1 schepje,

Nadere informatie

Opdrachtkaarten Herfst

Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten

Nadere informatie

Biotoopstudie bos. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider

Biotoopstudie bos. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider Biotoopstudie bos ste en de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider Veldwerk: onderzoek in een gemengd (loof)bos versus naaldbos WAT Het bos is een levensgemeenschap van planten en dieren waarin

Nadere informatie

Les 5 Een goede bodem

Les 5 Een goede bodem Pagina 1 Les 5 Een goede bodem 1 Bodemsoorten-/Composthooples Er zijn verschillende soorten grond in Nederland. Elke soort grond is anders. Sommige planten houden van arme, voedingsloze grond en anderen

Nadere informatie

DE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN

DE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN DE HERFST DE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN vanaf 2de graad lager onderwijs. x vak: muzische vorming x duur: halve dag GRIEZELBOS HET KLEINE VIEZE BEESTJES- ONDERZOEK! verloop: x verdeel de klas in verschillende

Nadere informatie

Doe- pad Watertorenweg. Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6

Doe- pad Watertorenweg. Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6 Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij

Nadere informatie

Een bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem Najaar 2014

Een bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem Najaar 2014 Een bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem Najaar 2014 Doelgroep: groepen 5 t/m 8 Plaats: Zoek een interessant terrein. Vooral een plek met hoogteverschillen geeft leuke vergelijkingsmogelijkheden.

Nadere informatie

Opdrachtkaarten Lente

Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Je onderzoekt straks in het duingebied allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten in de

Nadere informatie

( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL:

( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL: ( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL: GROEP:.. BOOM IN DE ZOMER(beuk, esdoorn, berk) waarneemvel 1a WAT IS DE NAAM VAN JULLIE BOOM?.. 1. WELK SCHORSPLAATJE PAST BIJ JE BOOM? (kruis aan) hoe voelt deze schors?:

Nadere informatie

Doe- pad Watertorenweg

Doe- pad Watertorenweg Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 7-8 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij

Nadere informatie

Natuur dagboek. Op ontdekking in je achtertuin

Natuur dagboek. Op ontdekking in je achtertuin Natuur dagboek Op ontdekking in je achtertuin Hey daar! Dit is jouw eigenste, hoogst persoonlijkste Dit natuurdagboek is van natuurdagboek. Trek de tuin, het park of het bos in. Gebruik je ogen, oren en

Nadere informatie

Wat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En wat doen onze tuiniers met dode of planten of afgesnoeide takken?

Wat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En wat doen onze tuiniers met dode of planten of afgesnoeide takken? De bodem doorgrond Wat? Voor Leeftijd wie? Duur: Prijs: begeleid actief atelier Basisonderwijs 2 uur 90 per groep van max. 20 lln. Wat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En

Nadere informatie

Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving

Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Doelgroep: Groep 6,7 en 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Buiten in groepjes van 3 leerlingen Duur: 45 minuten buiten + 30 minuten nabespreken in

Nadere informatie

inhoud Herfst 1. Het weer 2. Overal blad 3. Zaden 4. Paddenstoelen 5. De eekhoorn 6. De egel 7. Insecten 8. Vogels op reis 9. Filmpje Pluskaarten

inhoud Herfst 1. Het weer 2. Overal blad 3. Zaden 4. Paddenstoelen 5. De eekhoorn 6. De egel 7. Insecten 8. Vogels op reis 9. Filmpje Pluskaarten Herfst inhoud Herfst 3 1. Het weer 4 2. Overal blad 5 3. Zaden 6 4. Paddenstoelen 7 5. De eekhoorn 8 6. De egel 9 7. Insecten 10 8. Vogels op reis 11 9. Filmpje 12 Pluskaarten 13 Bronnen en foto s 15 Colofon

Nadere informatie

( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL:

( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL: ( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL: GROEP:.. BOOM IN DE HERFST waarneemvel 1 WAT IS DE NAAM VAN JULLIE BOOM?.. 1. KRUIS AAN WAT JE ZIET AAN JULLIE TAK Nog groene bladeren Gekleurde bladeren Kale takken Vruchten

Nadere informatie

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in) Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :...

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in) Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Rode opdracht: bomen Pak de boomzoeker 1, 2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Als je naar de takken van de boom kijkt,

Nadere informatie

Oude bomen. Opdracht 1 - Bijzondere bomen. Opdracht 2 De leeftijd van een boom meten. Benodigdheden

Oude bomen. Opdracht 1 - Bijzondere bomen. Opdracht 2 De leeftijd van een boom meten. Benodigdheden Oude bomen meetlint In Amsterdam staan veel bomen. Sommige van die bomen zijn al heel oud en hebben veel meegemaakt. Bomen kunnen veel betekenen voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan de kastanjeboom in de

Nadere informatie

Leerpad Holle Wegen Halen. Opdrachten. Holle_Wegen_OPDRACHT.indd 1 20/04/10 14:04

Leerpad Holle Wegen Halen. Opdrachten. Holle_Wegen_OPDRACHT.indd 1 20/04/10 14:04 Leerpad Holle Wegen Halen Opdrachten 1 Holle_Wegen_OPDRACHT.indd 1 20/04/10 14:04 OPDRACHT 1 Temperatuur in de holle weg Bovenaan de Kluis ligt het driesterrenplekje. Neem hier de thermometer uit het koffertje.

Nadere informatie

Opdrachten thema. Veluwe

Opdrachten thema. Veluwe en thema Totaal materialen heide Materialen per groepje 1A Sporen van grazers 3 Witte bakken 3 Pincetten Zoekkaart bos- en heideplanten 1B Dennen trekken Handschoenen voor elk kind Zoekkaart bos- en heideplanten

Nadere informatie

Bosopdrachten. Praktijkopdrachten groep 7/8

Bosopdrachten. Praktijkopdrachten groep 7/8 Bosopdrachten Praktijkopdrachten groep 7/8 Inhoud..1 Determineren.2 Het bos van binnen naar buiten.5 Klimaat en sfeer in het bos 6 1) DOE JE OREN OPEN..6 2) VOEL EN RUIK..6 3) KLIMAAT..6 Boomdikte...7

Nadere informatie

Dieren in de winter 3

Dieren in de winter 3 Dieren in de winter 3 inhoud blz. 1. Winter 3 2. De egel 4 3. De vleermuis 5 4. De eekhoorn 6 5. De merel 7 6. De ree 8 7. De pad 9 8. Het lieveheersbeestje 10 9. Filmpjes 11 Bronnen en foto s 12 Colofon

Nadere informatie

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel

Nadere informatie

inhoud De oude eik 1. In het park 2. De delen van de eik 3. Herfst 4. Dieren helpen de eik. 5. Winter 6. Lente 7. Rupsen 8.

inhoud De oude eik 1. In het park 2. De delen van de eik 3. Herfst 4. Dieren helpen de eik. 5. Winter 6. Lente 7. Rupsen 8. De oude eik inhoud De oude eik 3 1. In het park 4 2. De delen van de eik 5 3. Herfst 6 4. Dieren helpen de eik. 7 5. Winter 8 6. Lente 9 7. Rupsen 10 8. De galwesp 11 9. De boomklever 12 10. Filmjes 13

Nadere informatie

4-7 jaar Scharrelavontuur. 4-7 jaar Scharrelavontuur. Sterke geuren. Aardegeuren. Pluk een blaadje van een plantje.

4-7 jaar Scharrelavontuur. 4-7 jaar Scharrelavontuur. Sterke geuren. Aardegeuren. Pluk een blaadje van een plantje. Sterke geuren Pluk een blaadje van een plantje. Wrijf erover met je vingers, en verkreukel het blaadje een beetje. Ruik nu eens. Laat elkaar je blaadje ruiken. Waar ruikt het naar? Aardegeuren Ga op de

Nadere informatie

Raadsel 1: Wat is het verschil tussen de westkant en de oostkant van de Grote Vlasroot?

Raadsel 1: Wat is het verschil tussen de westkant en de oostkant van de Grote Vlasroot? Raadsel 1: Wat is het verschil tussen de westkant en de oostkant van de Grote Vlasroot? Loop een rondje om het ven; ga over het dammetje. Let ook op hoogteverschillen. Materialen: Neem het kompas. Raadsel

Nadere informatie

Ontdekkingstocht voor gezinnen

Ontdekkingstocht voor gezinnen Rivierenhof Ontdekkingstocht voor gezinnen Tjakkie de specht ontdekt de herfst INLEIDING TJAKKIE HERFST Tjakkie de specht voor gezinnen is een ontdekkingstocht met een bewegwijzerde route doorheen het

Nadere informatie

Project Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen

Project Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen Project Planten ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Planten Planten eten, ademen en groeien. Sommige planten houden van natte grond. Anderen van droge grond. Sommige planten houden van veel zon en warmte. Anderen

Nadere informatie

inh oud 1. Dieren in de winter 2. De egel 3. De vleermuis 4. De eekhoorn 5. De merel 6. De ree 7. De pad 8. Het lieveheersbeestje 9.

inh oud 1. Dieren in de winter 2. De egel 3. De vleermuis 4. De eekhoorn 5. De merel 6. De ree 7. De pad 8. Het lieveheersbeestje 9. Dieren in de winter inhoud 1. Dieren in de winter 3 2. De egel 4 3. De vleermuis 5 4. De eekhoorn 6 5. De merel 7 6. De ree 8 7. De pad 9 8. Het lieveheersbeestje 10 9. De koe 11 10. Filmpjes 12 Pluskaarten

Nadere informatie

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel

Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 6 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel

Nadere informatie

DASSENWERK. werkbladen opdrachten Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen. Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen

DASSENWERK. werkbladen opdrachten Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen. Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen DASSENWERK werkbladen opdrachten Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2012 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je onderzoekt vandaag een klein gebied van Nationaal Park De

Nadere informatie

Het is winter. op Landgoed Schothorst

Het is winter. op Landgoed Schothorst Het is winter op Landgoed Schothorst In de winter is er genoeg te zien en te beleven in de natuur. Tijdens deze wandeling kun je dat ervaren. 6 Enkeerdpad 1 Winterbloeiers Zelfs in de winter kun je soms

Nadere informatie

Rivierenhof. Handleiding. Opgesteld door de domeinwachters. >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar. Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst

Rivierenhof. Handleiding. Opgesteld door de domeinwachters. >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar. Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst Rivierenhof Handleiding Opgesteld door de domeinwachters >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst INLEIDING Het zelf -doe pakket bestaat uit een bewegwijzerde

Nadere informatie

DOCENT. Thema: natuur BOMEN BIJ MIJN SCHOOL. groep 3 en 4. Stadshagen

DOCENT. Thema: natuur BOMEN BIJ MIJN SCHOOL. groep 3 en 4. Stadshagen In groep 1 en 2 hebben de leerlingen binnen dit thema geleerd dat er in de natuur verschillende kleuren, vormen en texturen te vinden zijn. De leerlingen in groep 3 en 4 richten zich in dit thema op bomen.

Nadere informatie

Mijn Boom. Werkboekje. C.N.M.E. De Groenling

Mijn Boom. Werkboekje. C.N.M.E. De Groenling Mijn Boom Werkboekje SEPTEMBER Mijn boom Zoek een boom op in de buurt waar je regelmatig even naar toe kunt. Let er op dat je bij de onderste takken kunt komen. Ruimte voor een foto of tekening van je

Nadere informatie

Leg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij.

Leg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij. GROND NADER BEKEKEN Opdracht 1. Kennismaken Leg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij. We gaan de grondsoorten onderling vergelijken. De volgende vragen

Nadere informatie

7-12 jaar Scharrelavontuur. 7-12 jaar Scharrelavontuur

7-12 jaar Scharrelavontuur. 7-12 jaar Scharrelavontuur Geluiden Wees 1 minuut helemaal stil. Luister naar de geluiden om je heen. Hoeveel geluiden heb je gehoord? Welke geluiden heb je herkend? Je eigen geur maken Verzamel verschillende soorten blaadjes, mos,

Nadere informatie

Bloeiend plantje Spoor van een dier

Bloeiend plantje Spoor van een dier Volwassen boom Jonge boom Dode boom Hoge struik Lage struik Varen Mos Klimmende plant Bloeiend plantje Spoor van een dier Paddenstoel (op de grond) Bodemdiertje Paddenstoel (op een boom) Activiteit 3 :

Nadere informatie

Opdrachten thema. Veluwe

Opdrachten thema. Veluwe en thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: spechten Groepje 2: muizen Groepje 3: vossen Groepje 4: eekhoorns Groepje 5: egels Kleine beestjes + voedselketens

Nadere informatie

Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :...

Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Rode opdracht: bomen Pak de boomzoeker 1, 2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Kijk goed naar deze boom om te zien of het

Nadere informatie

1 Actief in de natuur. Bodemgespuis en kriebeldiertjes

1 Actief in de natuur. Bodemgespuis en kriebeldiertjes Bodemgespuis en kriebeldiertjes Overal vind je kriebeldiertjes, als je maar goed kijkt. Zullen we eens samen gaan kijken of er hier ook diertjes zijn? Als je een diertje gevonden hebt, mag je roepen. Dan

Nadere informatie

,:,- ::s (\') ., - n. -==-. (\) ==} (\) (\) (ih. (\) (h. b,. (\)

,:,- ::s (\') ., - n. -==-. (\) ==} (\) (\) (ih. (\) (h. b,. (\) ë' - ::s r,:,- -+ o -+ (\') 0 lo., o_ 0 - n. ==} -==-. < (ih o= (h b,. =g ) Tuinwandeling voor groep 1 / 2 van het primair onderwijs HET LIEVEHEERSBEESTJESPAD Tuin: Landzigt Tijdsduur: cira 1 uur Eigen

Nadere informatie

Doe- pad Watertorenweg

Doe- pad Watertorenweg Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 1-2 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Milieu in opdracht van gemeente Harderwijk. Wij hebben

Nadere informatie

in elk seizoen anders uitzien uit de seizoenen geknutselde seizoenshoek

in elk seizoen anders uitzien uit de seizoenen geknutselde seizoenshoek Seizoenen GROEP 3-4 31 80 minuten 1, 51, 54 en 55 De leerling: in elk seizoen anders uitzien uit de seizoenen geknutselde seizoenshoek seizoenen (bijlage) (verschillende kleuren) gekleurd papier bruine

Nadere informatie

Herfstwerkboekje van

Herfstwerkboekje van Herfstwerkboekje van Herfst werkboekje groep 5 1 De bladeren aan de bomen worden bruin en rood en vallen naar beneden, het is weer herfst! September wordt herfstmaand genoemd, dit omdat op 22 september

Nadere informatie

Ik laat je ontdekken hoe de mensen hier vroeger leefden. En je leert over de omgeving; over de grond, de bomen en de beestjes.

Ik laat je ontdekken hoe de mensen hier vroeger leefden. En je leert over de omgeving; over de grond, de bomen en de beestjes. HALLO! IK BEN EDDY DE EGEL. VANDAAG NEEM IK JE MEE OP ONTDEKKING IN DE SPITKEET! WIJ EGELS SCHARRELEN AL HEEL LANG TUSSEN DE MENSEN. MEESTAL ZIE JE ONS NIET MAAR WIJ ZIEN VAN ALLES! Ik laat je ontdekken

Nadere informatie

Grond onder je voeten

Grond onder je voeten Grond onder je voeten Hé hé, wie heeft z n voeten niet geveegd? Overal ligt modder. Kijk allemaal onder je schoenen! Loop je even door de tuin en daar begint het gezeur. Grond op de vloer vinden we blijkbaar

Nadere informatie

Rivierenhof. Ontdekkingstocht voor gezinnen

Rivierenhof. Ontdekkingstocht voor gezinnen Rivierenhof Ontdekkingstocht voor gezinnen t pech s e d e i k k a j T e lente ontdekt d INLEIDING TJAKKIE LENTE Tjakkie de specht voor gezinnen is een ontdekkingstocht met een bewegwijzerde route doorheen

Nadere informatie

Themawandeling Herfst

Themawandeling Herfst Themawandeling Herfst Leerdoelen: De leerlingen tonen respect voor de natuur De leerlingen kunnen enkele typische herfstverschijnselen uit het bos verklaren De leerlingen kunnen op een aangepaste manier

Nadere informatie

Een midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015

Een midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015 Een midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015 Doelgroep: Midden- en bovenbouw basisonderwijs: groep 5-8 Jaargetijde: Herfst, winter, lente en een stukje zomer. Plaats:

Nadere informatie

Bomenpad Park Vredeoord. Antwoordenblad. Vul hier eerst jullie namen in:

Bomenpad Park Vredeoord. Antwoordenblad. Vul hier eerst jullie namen in: Antwoordenblad Vul hier eerst jullie namen in: 1......................................................................................... 3.........................................................................................

Nadere informatie

Werkblad bodem (vooraf)

Werkblad bodem (vooraf) Werkblad bodem (vooraf) Wat zit er in de bodem? In en op de bodem leven planten en dieren. Om te kunnen leven hebben ze licht, lucht, water en voeding nodig. Licht valt van boven op de bodem, de rest zit

Nadere informatie

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in)

ONDERZOEKERS:...(vul je naam in) Rode opdracht: bomen Pak de Boomzoeker 1,2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Staat deze boom in bloei? 0 - Ja 0 - Nee

Nadere informatie

VOEL! KLEUTERS. Vlinderen. --> in zijvak hand

VOEL! KLEUTERS. Vlinderen. --> in zijvak hand VOEL! KLEUTERS Vlinderen kaart zon/wolk --> in zijvak hand De begeleider kiest een open plek met bloemen. De kinderen zijn vlinders die rondfladderen in het grasland. Vlinders hebben de warmte van de zon

Nadere informatie

NME-leerroute Bomen in het Wandelbos

NME-leerroute Bomen in het Wandelbos NME-leerroute Bomen in het Wandelbos 5 Groep 1 Tilburg, BS Jeanne d Arc Verhaal voor de kinderen De oudste, dikste en hoogste levende wezens op aarde zijn bomen. In het Wandelbos gaan we bomen onderzoeken,

Nadere informatie

Ideeën voor leerkrachten ter voorbereiding op de insectenwandeling door de Natuurtuin 't Loo

Ideeën voor leerkrachten ter voorbereiding op de insectenwandeling door de Natuurtuin 't Loo Ideeën voor leerkrachten ter voorbereiding op de insectenwandeling door de Natuurtuin 't Loo Om kinderen te interesseren voor kleine kriebelbeestjes is het doen van eigen waarnemingen zeer geschikt. Omdat

Nadere informatie

COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24. Duizendpoot in bed

COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24. Duizendpoot in bed COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24 Duizendpoot in bed COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 25 Twaalf groepen dieren COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 26 Instructieblad Jerom knutselen sok stokje prop papier

Nadere informatie

6+ 10 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? 3+ 8 + Opdracht EDUKIT 3

6+ 10 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? 3+ 8 + Opdracht EDUKIT 3 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? 6+ 10 + Wanneer is een bos een bos? Een paar bomen samen vormen pas een bos als ze een oppervlakte van 1/2 hectare beslaan. Je zou dit kunnen vergelijken met een voetbalvel

Nadere informatie

Doe- pad Watertorenweg

Doe- pad Watertorenweg Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 3-4 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij

Nadere informatie

B O O M A C T I V I T E I T E N H O E K

B O O M A C T I V I T E I T E N H O E K B O O M A C T I V I T E I T E N H O E K BOOMACTIVITEITENHOEK onderdeel van het programma De Verdwaalde Boom In de periode dat u bezig bent met het lesprogramma kunt u in uw lokaal een activiteitenhoek

Nadere informatie

De grond waarop wij wonen.

De grond waarop wij wonen. De grond waarop wij wonen. GROEP 7/8 Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de bovenbouw.

Nadere informatie

NME-leerroute Kabouters in het Westerpark

NME-leerroute Kabouters in het Westerpark NME-leerroute Kabouters in het Westerpark 1 Groep Tilburg, BS Jeanne d Arc Verhaal voor de kinderen In het Westerpark woont een kaboutervolk. Dat weten niet zoveel mensen, maar voor deze ene keer hebben

Nadere informatie

Handleiding. Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

Handleiding. Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Handleiding Naam opdracht Rupsen en andere insecten op bomen Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec zeer geschikt ongeschikt Benodigde materialen opdrachtblad pen en

Nadere informatie

Op pad met. kabouter Wouter en kabouter Lilly. Ik heb ook een dochter. Zij heet Lilly en woont in hetzelfde bos.

Op pad met. kabouter Wouter en kabouter Lilly. Ik heb ook een dochter. Zij heet Lilly en woont in hetzelfde bos. Op pad met kabouter Wouter en kabouter Lilly. Dag kaboutertjes! Ik ben kabouter Wouter. Ik ben 250 jaar. Oud hé? Maar ik kan nog veel ouder worden! Ik heb ook een dochter. Zij heet Lilly en woont in hetzelfde

Nadere informatie

Loof-en naaldbomen. Naam :

Loof-en naaldbomen. Naam : Loof-en naaldbomen Naam : Veel bomen maken een bos In een boomgaard staan soms honderden bomen, en toch is een boomgaard geen bos. Ook in een park kun je veel bomen zien, maar een park is beslist geen

Nadere informatie

Experimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas:

Experimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas: Experimenten werkboekje KIT Dokter in de wetenschap: Klas: 1 Licht/zon Zonnebaden in het licht Zonlicht is heel belangrijk voor planten. Als een plant enkele dagen geen of onvoldoende licht krijgt, begint

Nadere informatie

groen in de stad BIOTOOPWANDELING BIOTOOPWANDELINGleidraad natuurreservaat bourgoyen-ossemeersen biotoopstudie 1 MO biotoopstudie

groen in de stad BIOTOOPWANDELING BIOTOOPWANDELINGleidraad natuurreservaat bourgoyen-ossemeersen biotoopstudie 1 MO biotoopstudie groen in de stad BIOTOOPWANDELING natuurreservaat bourgoyen-ossemeersen 1 MO 01 Gewoon doen Deze wandeling met een biotooptas is ontwikkeld door het Natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen, Milieudienst

Nadere informatie

Het Beverpad. Handleiding voor ouders/begeleiders

Het Beverpad. Handleiding voor ouders/begeleiders Het Beverpad Handleiding voor ouders/begeleiders INLEIDING Enkele weken voor het bezoek aan de Biesbosch hebben de kinderen een brief gekregen van de familie Bever uit Duitsland. In de brief werd verteld

Nadere informatie

Voorbereiding post 2. Rovers op (het) pad Groep 6-7-8

Voorbereiding post 2. Rovers op (het) pad Groep 6-7-8 Voorbereiding post 2 Rovers op (het) pad Groep 6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 2: Rovers op (het) pad, voor groep 6, 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel

Nadere informatie

ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN

ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN 3 8 6 10 ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN Een boom is...... een vaste plant met een houten stam en een kruin, alleen noemen de onderdelen anders dan bij een plant. Delen van de boom Laat de kinderen

Nadere informatie

WERKBLAD OPDRACHTEN. Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen. 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen

WERKBLAD OPDRACHTEN. Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen. 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen Dassenwerk WERKBLAD OPDRACHTEN Locatie: De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2008 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je gaat een onderzoek doen in een klein gebied van Nationaal

Nadere informatie

14 Speuren naar dieren Handleiding voor begeleiders 01

14 Speuren naar dieren Handleiding voor begeleiders 01 Handleiding voor begeleiders 01 Ten opzichte van 50 jaar geleden zijn veel diersoorten verdwenen. Dit is vooral een gevolg van de toename van de bevolking en de steeds grotere ruimte waarop mensen beslag

Nadere informatie

Materiaal Groen. Deel 3: Groen groeit

Materiaal Groen. Deel 3: Groen groeit Materiaal Groen Deel 3: Groen groeit Colofon Deel 3: Groen groeit Onderdeel van het materiaal Groen, met de thema s: Seizoenen (dl. 1), Groen in de stad (dl. 2), Groen groeit (dl. 3), Thuis tuinieren (dl.

Nadere informatie

Kwelder. Planten en zout water. Proefje. VO onderbouw

Kwelder. Planten en zout water. Proefje. VO onderbouw Kwelder Proefje Doel: Materialen: Leerlingen weten dat alleen speciale planten tegen zout water kunnen. De leerlingen weten dat zout, water aantrekt. Hierdoor gaan de meeste planten door uitdroging dood

Nadere informatie

Ontdekkingstocht duin, bos en strand

Ontdekkingstocht duin, bos en strand Ontdekkingstocht duin, bos en strand Opdracht 1 Het noorden van de kaart Start deze ontdekkingstocht op de parkeerplaats van Ecomare. Om te weten of je goed loopt, is het belangrijk dat je de kaart goed

Nadere informatie

Alleen maar zand? Groep 1,2,3 en 4. Bodemproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voor de basisschool.

Alleen maar zand? Groep 1,2,3 en 4. Bodemproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voor de basisschool. Alleen maar zand? Bodemproject van IVN Veldhoven Eindhoven Vessem voor de basisschool. Doelgroep: Groep 1 t/m 4. Plaats: Rond de zandbak bij de school of elders. Doel: Ontdekken wat er allemaal in de grond

Nadere informatie

De landbouwer als landschapsbouwer

De landbouwer als landschapsbouwer 9A. De bodem (theoretisch) 9A.1 Bodemvorming Door allerlei processen zoals humusvorming, inspoeling, uitspoeling en oxidatie ontwikkelt zich een bodem. Dit is een heel lang proces wat ook nooit stopt.

Nadere informatie

ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN

ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOMEN Een boom is... Een boom is een plant, alleen noemen de onderdelen anders. Een boom is namelijk een vaste plant met een houten stam en een kruin. Delen van de boom Laat

Nadere informatie

Inleiding Doelgroep Relatieschema Opzet van de lescyclus Algemeen doel De doelstellingen...

Inleiding Doelgroep Relatieschema Opzet van de lescyclus Algemeen doel De doelstellingen... 1 Inhoudsopgave Inleiding...3 1. Doelgroep...4 2. Relatieschema...4 3. Opzet van de lescyclus...5 3.1. Algemeen doel...5 3.2. De doelstellingen...5 4. Relatie met de kerndoelen...6 5. Voorbereidende activiteit

Nadere informatie

Opdrachten thema. Veluwe

Opdrachten thema. Veluwe en thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: zandhagedissen Groepje 2: mierenleeuwen Groepje 3: boompiepers Groepje 4: zandoorwormen Groepje 5: sneeuwvlo

Nadere informatie

gedichtjes herfst 2 Egeltje Prikkebol Egeltje, egeltje Prikkebol, Kruip maar in je warme hol. Holletje van gras en mos, Tussen stad en tussen bos.

gedichtjes herfst 2 Egeltje Prikkebol Egeltje, egeltje Prikkebol, Kruip maar in je warme hol. Holletje van gras en mos, Tussen stad en tussen bos. gedichtjes herfst 2 Slakje Langzaam, langzaam, langzaam aan Slakje, kun je niet sneller gaan? Heb je geen voetjes, zoals ik? Wacht maar slakje, een ogenblik, Dan haal ik mijn speelgoed wagen En zal ik

Nadere informatie

Zaadbommen maken. dan langzaam water toe. Totdat het mengsel aan elkaar blijft plakken. Maak het niet te nat! Wat heb je nodig voor 10 zaadbommen?

Zaadbommen maken. dan langzaam water toe. Totdat het mengsel aan elkaar blijft plakken. Maak het niet te nat! Wat heb je nodig voor 10 zaadbommen? Lente Wat heb je nodig voor 10 zaadbommen? 8 eetlepels droge natuurlijke klei (bentoniet voor als je binnenkort wilt gooien, rode klei als je ze wilt bewaren) 10 eetlepels potgrond, eventueel met wat compost

Nadere informatie

Vind de schat van Het Vinne!

Vind de schat van Het Vinne! Vind de schat van Het Vinne! Zoek de eerste stopplaats met behulp van het plan aan de andere kant van deze paal 1. Ik voel, ik voel wat jij niet voelt: Eén deelnemer sluit zijn ogen. De anderen zoeken

Nadere informatie

Lespakket Zomerzon. Instructieblad groep 1 & 2. Inhoud pakket - Achtergrondinformatie. Lessuggesties:

Lespakket Zomerzon. Instructieblad groep 1 & 2. Inhoud pakket - Achtergrondinformatie. Lessuggesties: Lespakket Zomerzon Instructieblad groep 1 & 2 Inhoud pakket - Achtergrondinformatie - Instructieblad groep 1 & 2 - Materialen van het pakket: * Memoriespel * 2 potjes voor de kievitsbonen * 1 potje voor

Nadere informatie

Bodem. Bodemleven. Bodemverzorging. Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014

Bodem. Bodemleven. Bodemverzorging. Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014 Bodem Bodemleven Composteren Bodemverzorging Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014 Vanavond. Bodem: leer je bodem kennen Bodemvoedselweb Composteren Bodem verbeteren en voeden

Nadere informatie

verwerking : wat is een bos?

verwerking : wat is een bos? verwerking : wat is een bos? Leven vestigt zich op plaatsen waar het goed is om te leven. Er zijn verschillende factoren die de leefomgeving vorm geven : levende factoren, niet-levende factoren en menselijke

Nadere informatie

Aardoliealarm in het bos

Aardoliealarm in het bos de graad > Landbouw > lesmateriaal > spelkaarten Aardoliealarm in het bos BIOBOER Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5

Nadere informatie

Natuurpad. Haarlemmermeerse bos

Natuurpad. Haarlemmermeerse bos Haarlemmermeerse bos Het natuurpad in het Haarlemmermeerse bos is een speel, beleef en doe pad waarbij je op zoek gaat naar twaalf genummerde borden met QR codes. Het pad begint en eindigt bij het informatiebord

Nadere informatie

Doos der wijzen: opdracht één

Doos der wijzen: opdracht één Doos der wijzen: opdracht één Zet de schoenendoos voor je voet, en bekijk alle kanten goed. De bodem zie je nu helemaal niet, heb daarover geen verdriet. Neem het deksel er eens van, hoeveel kanten zie

Nadere informatie

Doepad Watertorenweg

Doepad Watertorenweg Doepad Watertorenweg Lessenserie voor groep 1 tot en met 8 Leerkrachtenhandleiding en opdrachten Doepad watertorenweg - handleiding Colofon Deze lesbrief is opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur

Nadere informatie

BOOM IN DE ZOMER: de BERK

BOOM IN DE ZOMER: de BERK BOOM IN DE ZOMER: de BERK waarneemvel 1 ONDER: Hoe maak je kennis een BERK? De stam van de boom. DOE 1. Bekijk de stam goed. Hoe ziet de schors eruit? kruis aan op het waarneemvel wat je ziet. 2. Pluk

Nadere informatie