Ethische codes voor psychologen

Transcriptie

1 Ethische codes voor psychologen Tweede editie Karel Soudijn

2 Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam Copyright 2004, 2007, Karel Soudijn isbn nur 770 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

3 Woord vooraf Hoofdpersoon in dit boek is psycholoog X, iemand die vaak tot de rand gaat en daar nogal eens overheen tuimelt. Psycholoog X is van alle markten thuis: hij oefent talrijke specialistische functies uit en hij werkt in verschillende settings. Binnen de psychologie is deze X een echte jobhopper. Er wordt in dit boek over hem geklaagd, soms ten onrechte. Hij heeft echter wel iets van de spreekwoordelijke 12 ambachten en 13 ongelukken. Iedereen die psychologie in praktijk brengt, kan zichzelf in psycholoog X herkennen. De moeilijkheden waarin hij verzeild raakt, lijken soms extreem; in mildere vorm zijn ze helemaal niet zeldzaam. Veel psychologen zullen in hun werk met een aantal van die problemen te maken krijgen. In dit boek staan voorbeelden van beroepsethische problemen. Verscheidene voorbeelden zijn ontleend aan klachten die werkelijk zijn ingebracht tegen psychologen. Personen uit de werkelijkheid zijn dan echter geanonimiseerd. Ook heb ik beschrijvingen van klachten en situaties vereenvoudigd, gestileerd en verdraaid. Dit gebeurde om verschillende redenen. De wijzigingen dragen bij aan anonimisering: de werkelijkheid is hier niet nauwkeurig beschreven, het ging in het echt iets anders. De veranderingen dienen ook een didactisch doel. In het gewone leven zijn klachten vaak complexer; ze bestaan dan uit vele grote en kleine ergernissen die elkaar versterken. Klagers leggen meestal een heel weefsel op tafel, of ze presenteren een moeilijk te ontwarren kluwen aan verwikkelingen. Om uit te leggen wat nu eigenlijk goede en foute handelingen zijn, 5

4 ethische codes voor psychologen is het gemakkelijker om niet alles tegelijk naar voren te halen. Wie bij formele instanties een klacht over een psycholoog indient, schrijft vaak pagina s vol om uit te leggen wat er allemaal mis ging. In dit boek zijn klachten teruggebracht tot enkele zinnen of alinea s. In sommige voorbeelden gaat het helemaal niet om psycholoog X. Enkele malen worden in dit boek mensen met hun werkelijke naam aangeduid. Dan was de bron een voor iedereen toegankelijke publicatie (krant, maandblad, boek) waarin de genoemde namen ook vermeld staan. Verder bevat dit boek ook nog onpersoonlijke voorbeelden, zoals citaten uit binnenlandse of buitenlandse beroepscodes. Tijdens het schrijven had ik een doel voor ogen: duidelijk maken aan welke normen psychologen moeten voldoen tijdens de uitoefening van hun beroep. Om dit doel te verwezenlijken, komt vooral de beroepscode van het Nederlands Instituut van Psychologen (nip) uitgebreid in beeld. Die code met toestemming van de vereniging afgedrukt in de bijlage van dit boek bevat gedetailleerde voorschriften, maar is ook invloedrijk omdat het nip ruim leden telt. Beroepscodes van psychologen uit andere landen komen in dit boek zo nu en dan ter sprake om te laten zien dat bepaalde thema s ook iets anders, of iets specifieker, kunnen worden uitgewerkt. Die buitenlandse codes laten bovendien zien op wat voor verschillende manieren normen bij elkaar gebracht kunnen worden. De beroepscode van het nip spreekt over de psycholoog in de hij-vorm, want taalkundig is het een mannelijk woord. Om die reden is van psycholoog X in dit boek ook een man gemaakt, hoewel veel meer vrouwen dan mannen dit vak in praktijk brengen. Ik heb er over gedacht om psycholoog X regelmatig van sekse te laten veranderen, maar dat leek me een te grote chirurgische ingreep. Hij heeft het al moeilijk genoeg in zijn talrijke functies. Sinds een aantal jaren ben ik betrokken bij het onderwijs in de beroepsethiek voor psychologen aan de Universiteit van Tilburg. Psy- 6

5 woord vooraf chologiestudenten volgen daar werkgroepen waarin zij voorbeelden van klachten moeten bespreken. Diverse voorbeelden uit dit boek komen uit de catalogus waaruit Tilburgse studenten hun casus haalden. Vanaf 1997 maak ik deel uit van het College van Toezicht van het nip. In dit college worden door juristen en psychologen klachten beoordeeld aan de hand van de beroepscode van deze vereniging. Voor mijzelf vormt het werk binnen dit college een belangrijke leerschool. Interpretaties van regels en van voorbeelden uit dit boek komen echter geheel voor eigen rekening. Dit is mijn derde boek over beroepsethiek voor psychologen. In de twee voorafgaande publicaties analyseerde ik voorbeelden aan de hand van de toen geldende Nederlandse en Amerikaanse beroepscodes (Soudijn, 1995, 2000). De Nederlandse code kreeg in 1998 een nieuwe vorm, de Amerikaanse is met ingang van 2003 sterk gewijzigd in opzet. Door die veranderingen zijn de vorige boeken niet meer actueel. De Nederlandse code krijgt een meer systematische behandeling; de Amerikaanse wordt er niet meer telkens bijgehaald. Ook de voorbeelden zijn bijna allemaal nieuw. Dat leek me smakelijker dan het opwarmen van oude kost. Bij de tweede editie In 2007 heeft de Ledenraad van het Nederlands Instituut van Psychologen een herziene versie van de beroepscode aangenomen (zie ook Vergeleken met 1998 worden de basisprincipes in een gewijzigde volgorde gepresenteerd en uitgewerkt. Sommige artikelen zijn verplaatst naar een ander gedeelte. Ook zijn binnen paragrafen van de beroepscode herordeningen aangebracht en werden enkele artikelen toegevoegd, terwijl andere zijn samengevoegd. Dit had consequenties voor de nummering van artikelen uit de nip-code. Inhoudelijk verschilt de nieuwe code echter niet sterk van de vorige versie. In de tekst van dit boek staan artikelen uit de nip-code met hun nummer aangeduid. De herordening en gewijzigde nummering 7

6 ethische codes voor psychologen maakten het noodzakelijk om de indeling in hoofdstukken en de verwijzingen te herzien. Bovendien zijn enkele nieuwe voorbeelden toegevoegd en is de tekst geactualiseerd. Karel Soudijn Mei

7 Inhoud Lijst van voorbeelden Regels in soorten en maten 17 Principes en standaards 23 Bronnen van variatie 28 Amerikaanse preambule 30 Nederlandse preambule 32 Behandeling van klachten bij het nip 35 Maatregelen 38 Psychologen met een big-registratie Oefenen met de nip-code 43 Het eerste onderdeel van de klacht: omhelzen 45 Het tweede onderdeel van de klacht: wandelen 46 Het derde onderdeel van de klacht: huisbezoek met drankgebruik 48 Aanvullende opmerkingen: informed consent 50 Ontvankelijkheid van de klacht 53 Gegrondheid van de klacht 54 Verschil met eerder gegeven voorbeeld 56 Contact direct of niet 57 9

8 ethische codes voor psychologen 3. Grondslagen van regels 59 Weerspiegeling van tijd en cultuur 59 Zelfbescherming van de professie 62 Marginale toetsing van rapporten 65 Rem op uitbuiting 66 Wetenschap en praktijk 69 Utilisme 74 Spiegelbeeld van Rawls Uitwerking van het basisprincipe verantwoordelijkheid 85 De kwaliteit van het beroepsmatig handelen (nip-code paragraaf III.1.1) 85 Continuïteit van het beroepsmatig handelen (nip-code paragraaf III.1.2) 87 Voorkomen en beperken van schade (nip-code paragraaf III.1.3) 90 Voorkómen van misbruik (nip-code paragraaf III.1.4) 93 De psycholoog en zijn werkomgeving (nip-code paragraaf III.1.5) 95 Verantwoording (nip-code paragraaf III.1.6) Uitwerking van het basisprincipe integriteit 105 Betrouwbaarheid (nip-code paragraaf III.2.1) 105 Eerlijkheid (nip-code paragraaf III.2.2) 107 Rolintegriteit (nip-code paragraaf III.2.3) 111 Seksuele relaties Uitwerking van het basisprincipe respect 119 Algemeen respect (nip-code paragraaf III.3.1) 119 Autonomie en zelfbeschikking (nip-code paragraaf III.3.2) 121 Vertrouwelijkheid (nip-code paragraaf III.3.3) 127 Lastige kwesties 129 Verschoning 130 Dossier en werkaantekeningen 131 Supervisie en intervisie 132 Cliënt en cliëntsysteem 133 Informatie van horen zeggen

9 inhoud 7. Uitwerking van het basisprincipe deskundigheid 139 Ethisch bewustzijn (nip-code paragraaf III.4.1) 139 Vakbekwaamheid (nip-code paragraaf III.4.2) 140 De grenzen van het beroepsmatig handelen (nip-code paragraaf III.4.3) Verdere oefeningen met de nip-code Ethiek bij beoefening van wetenschap 167 Replicatie 170 Britse principes 181 Maastrichtse criteria Slotbeschouwing 189 Verschillende accenten 190 Vormgeving 193 Gedragsregels en richtlijnen als aanhangsel 194 Algemene Standaard Testgebruik 196 Breed bereik 197 Referenties 199 Bijlage: Beroepscode voor psychologen 2007 van het Nederlands Instituut van Psychologen 203 Register

10 Lijst van voorbeelden 1.1 Dubbelrol en weinig specifieke opdracht Psycholoog met joints Amerikaanse principes en standaards Een Nederlandse combinatie van doelstelling en geboden Duitse regels Pim Fortuyn en prinses Margarita Indeling uitspraken CvT Psycholoog zoekt contact Ruzie in de schaakclub Een lijsttrekkersdebat Het Amsterdamse fobieënproject Sociaal contract met maatschappij Een professorenruzie Open begrippen in nip-code Vertrouwelijkheid op z n Amerikaans Handschrift en karakter Enneagram Klinische blik Proefdieren Pistoolschot Suïcide Rampenplannen Volkert van der G

11 ethische codes voor psychologen 4.1 Een nieuwe aanpak Pesten op school Experimentele tics Misbruik van een rapport Hergebruik van een rapport Centrale opslag van dossiers Samenwerking met een psychiater Pratende studenten Late reactie Psycholoog zonder geheugen Cliënt met te zware problematiek Rorschachtest Plagiaat Een driehoeksverhouding Familieomstandigheden Onderzoek in opdracht van de rechter Een 16-jarige Verborgen agenda In de trein Ruzie op een afdeling Tante Ethische discussie Canadese vakbekwaamheid Bedplassen Psycholoog in bonus De tovenaarsleerling De lastige patiënt Arbo-psycholoog Een studiekeuzeadvies Een assessment Weer een driehoeksverhouding Student met dyslexie

12 lijst van voorbeelden 9.1 Een boze Zimbardo Kijken naar shampoo Psycholoog met poepluier Voetstappen in het museum Verbaal conditioneren Intellectueel eigendom Buitenlandse versoepelingen Multicultureel werk