Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Transcriptie

1 Examen HAVO 2015 tijdvak 1 maandag 11 mei uur economie Bij dit examen hoort een bijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 58 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. HA-1022-a-15-1-o

2 Opgave 1 De vervuiler betaalt, maar hoeveel? In de gemeente Berndonk wordt het huishoudelijk afval opgehaald door de gemeentelijke ophaaldienst. Dit afval wordt door de inwoners gescheiden in groente-, fruit- & tuinafval (gft-afval) en restafval. De inwoners gebruiken twee afvalcontainers: een groene voor gft-afval en een grijze voor restafval. Om de totale hoeveelheid huishoudelijk afval te beperken werkt de gemeente met een combinatie van twee tarieven: een tarief per keer dat een container wordt geleegd, en een tarief per kilo aangeboden afval. 2p 1 Leg uit op welke twee manieren deze methode van heffen de inwoners van Berndonk stimuleert om minder huishoudelijk afval te produceren. 2p 2 Welk van beide tarieven zal effectiever zijn in het beperken van de totale hoeveelheid huishoudelijk afval? Verklaar het antwoord. De gemeente Berndonk wil de aangeboden hoeveelheid huishoudelijk afval in 2011 verder beperken. Er ligt een voorstel om per soort afval een verschillend tarief per kilo te hanteren. Daarbij moet rekening worden gehouden met het verschil in tariefelasticiteit: zie bron 1. De gemeente wil dat de totale hoeveelheid gft-afval daalt met kilo en dat de totale hoeveelheid restafval daalt met kilo. Het tarief per kilo gft-afval wordt voor 2011 vastgesteld op 0,16. Gebruik bovenstaande tekst en bron 1. 2p 3 Moet het tarief per kilo restafval hoger of lager worden dan 0,16? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening. Een gemeenteraadslid is het niet eens met het voorstel: De verhoging van de afvaltarieven zal leiden tot negatieve externe effecten in de gemeente Berndonk. 2p 4 Geef een verklaring voor de redenering van het gemeenteraadslid. HA-1022-a-15-1-o 2 / 11 lees verder

3 Opgave 2 Uitblazen in Japan uit een krant, februari 2012: De Japanse economie kampt al jarenlang met recessie en deflatie. Ondanks de deflatie is het tekort op de lopende rekening van de betalingsbalans eind januari 2012 opgelopen tot miljard Japanse yen. Dit oplopende tekort is ontstaan doordat de exportwaarde in de maand januari met 9,3% daalde tot miljard yen, terwijl de importwaarde in die maand met 10% groeide. Met name de economische crisis in de Verenigde Staten van Amerika (VS) en de dure yen hebben dit tekort veroorzaakt. 2p 5 Bereken de importwaarde van Japan begin januari p 6 Leg uit dat zowel de economische crisis in de VS als een dure yen kan leiden tot een tekort op de lopende rekening van de Japanse betalingsbalans. Sinds de jaren negentig kende Japan een periode van zichzelf versterkende deflatie. Als oorzaken van deflatie valt te denken aan: technologische ontwikkelingen Door procesinnovatie is het aanbod van bijvoorbeeld mobieltjes enorm gegroeid. kredietschaarste Begin jaren negentig verhoogde de Japanse centrale bank de rente. Hierdoor daalde de omvang van de geldhoeveelheid. 2p 7 Leg met behulp van de verkeersvergelijking van Fisher uit onder welke twee voorwaarden een daling van de geldhoeveelheid leidt tot deflatie. 2p 8 Leg uit hoe deflatie kan leiden tot verdere deflatie. uit een krant, januari 2013: Om de recessie, de dure yen en uiteindelijk de deflatie aan te pakken, heeft de nieuwe premier van Japan een omvangrijk stimuleringspakket aangekondigd: er worden met nieuw bijgedrukt geld Amerikaanse dollars aangekocht en de overheidsuitgaven worden met 10,3 biljoen yen verhoogd. Dat laatste is volgens de Japanse premier effectiever dan het verlagen van de tarieven van de inkomstenbelasting. 2p 9 Leg uit dat het verhogen van de overheidsuitgaven een effectievere manier is om deflatie te bestrijden dan het verlagen van de tarieven van de inkomstenbelasting. HA-1022-a-15-1-o 3 / 11 lees verder

4 Gebruik bron 1. 2p 10 Maak van het schema in bron 1 een economisch juiste redenering. Doe het als volgt: schrijf de letters a tot en met e op; schrijf achter elke letter het juiste economische verschijnsel. Kies uit: 1 Japanse export neemt toe 2 binnenlandse bestedingen Japan stijgen 3 wisselkoers yen ten opzichte van dollar daalt 4 import voor Japan wordt duurder 5 laagconjunctuur slaat om in hoogconjunctuur Opgave 3 Herverdeling herverdeeld In Nederland dragen de gezinshuishoudens gemiddeld ruim 40 cent van elke verdiende euro af aan de overheid in de vorm van belastingen en sociale premies. We spreken dan van een lastendruk van méér dan 40%. De opbrengst uit deze lasten wordt door de overheid ingezet voor meerdere doeleinden: de productie van collectieve goederen; het realiseren van een evenwichtige arbeidsmarkt; herverdeling van de inkomens. Gebruik bron 1. 3p 11 Maak van onderstaande tekst een economisch juiste redenering. Door de productie van collectieve goederen ontstaat meestal een (1) extern effect. Hierbij kan een gevangenendilemma ontstaan. Dat kan in een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid met een spelmatrix (zie bron 1) duidelijk worden gemaakt. Uit deze matrix blijkt dat gezinshuishouden A (2) zal bijdragen en dat gezinshuishouden B (3) zal bijdragen als gevolg van (4). Er zal dus (5) moeten plaatsvinden voor productie van het collectieve goed. Kies uit: bij (1) positief / negatief bij (2) wel / niet bij (3) wel / niet bij (4) meeliftgedrag / zelfbinding bij (5) averechtse selectie / collectieve dwang Om evenwicht op de arbeidsmarkt te realiseren kondigt de overheid een maatregel aan om de belasting op consumptie te verhogen en de belasting op arbeid te verlagen. De minister van Financiën geeft als motivering: Dalende loonkosten in een open economie zoals de Nederlandse kunnen leiden tot extra werkgelegenheid. 2p 12 Leg de motivering van de minister uit. HA-1022-a-15-1-o 4 / 11 lees verder

5 Een econoom die onlangs onderzoek heeft gedaan naar het effect van belastingheffing op de inkomensverdeling van gezinshuishoudens, wil de minister per brief informeren wat de mogelijke gevolgen zijn van de aangekondigde maatregel. Enkele gegevens die de econoom heeft gebruikt in zijn onderzoek staan in bron 2 en bron 3. Gebruik bron 2. 2p 13 Zijn de netto-inkomens genivelleerd of gedenivelleerd ten opzichte van de bruto-inkomens? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening van de inkomensverhoudingen. De econoom begint zijn brief als volgt: Excellentie, u bent van plan de directe belastingen (op arbeid) te verlagen en de indirecte belastingen (op consumptie) te verhogen. Uit mijn onderzoek blijkt dat deze belastingmaatregel gevolgen heeft voor de inkomensverdeling in Nederland. Ik zal toelichten waarom. Gebruik bron 3. 3p 14 Schrijf het vervolg van de brief aan de minister van Financiën. In de brief moeten de volgende aspecten aan de orde komen: de mate van nivellering door enerzijds de directe en anderzijds de indirecte belastingheffing in de uitgangsituatie; de mate van nivellering van de totale lastendruk in de uitgangsituatie; het uiteindelijke gevolg van de aangekondigde nieuwe belastingmaatregel op de inkomensverdeling in Nederland. Gebruik ongeveer 80 woorden. HA-1022-a-15-1-o 5 / 11 lees verder

6 Opgave 4 Gezond koppelen in België In 2011 is de algemene prijsstijging in België 3,5 procent. Dat is hoger dan het gemiddelde van 2,2 procent in de Europese Unie (EU). Door de economische crisis zijn de nominale lonen in de EU-landen gemiddeld gelijk gebleven. In België is dat niet het geval omdat de meeste lonen, pensioenen en sociale uitkeringen gekoppeld zijn aan de gezondheidsindex. Dit is een prijsindexcijfer dat gebaseerd is op de consumentenprijsindex (CPI), maar dat geen rekening houdt met prijsontwikkelingen van alcoholhoudende dranken, tabak, benzine en diesel. Gebruik bron 1 en bovenstaande tekst. 2p 15 Maak de onderstaande zinnen economisch correct. In de EU-landen is de gemiddelde koopkracht van het loon in 2011 (1). Aan onderhoud van de woning geeft een gemiddeld Belgisch huishouden (2) aan hotels, cafés en restaurants. De prijzen van communicatie zijn in België in 2005 ten opzichte van het basisjaar (3). Kies uit: bij (1) gedaald / gelijk gebleven / gestegen bij (2) evenveel uit als / meer uit dan / minder uit dan bij (3) gedaald / gelijk gebleven / gestegen Gebruik bron 1. 2p 16 Leg uit, zonder een berekening te maken, dat de gezondheidsindex in 2005 gelijk is aan het CPI in Een Belgische producent van computersoftware, gevestigd in Luik, heeft 100 werknemers. De meeste werknemers wonen in Vlaanderen en moeten dagelijks met auto of motor een flinke afstand rijden. Ze ontvangen geen reiskostenvergoeding. Bij de vaststelling van de hoogte van de brutolonen gaat het bedrijf elk jaar uit van koppeling aan de gezondheidsindex. Zo steeg het gemiddelde brutoloon van een werknemer van in 2005 naar in Toch klagen de werknemers dat in hun geval de koopkracht van het brutoloon in die betreffende periode is gedaald. Gebruik bron 1 en bovenstaande tekst bij vragen 17 en 18. 2p 17 Bereken de gezondheidsindex 2011, met 2004 als basisjaar. 2p 18 Geef met behulp van de getallen in bron 1 een verklaring voor de klacht van de werknemers van de softwareproducent. HA-1022-a-15-1-o 6 / 11 lees verder

7 De sociale partners in België verschillen van mening over de koppeling van de lonen. De werkgeversorganisaties willen de lonen ontkoppelen van de prijsontwikkelingen, maar de vakbonden willen de koppeling handhaven. Tijdens een overleg ontstaat de volgende discussie tussen een woordvoerster van de werkgeversorganisaties en een woordvoerder van de vakbonden: Afschaffing van de koppeling zal, bij gelijkblijvende arbeidsproductiviteit, leiden tot behoud van werkgelegenheid. Handhaving van de koppeling kan, juist nu we in een economische crisis zitten, bijdragen tot behoud van werkgelegenheid in België. Ik zal u uitleggen hoe dat zit... 2p 19 Schrijf het vervolg van de uitspraak van de woordvoerder van de vakbonden. Gebruik ongeveer 40 woorden. HA-1022-a-15-1-o 7 / 11 lees verder

8 Opgave 5 Kiezen voor aanvulling of aftrek Om de premies laag te houden is iedereen in Nederland verplicht verzekerd voor medische basiszorg. De overheid bepaalt wat die basiszorg inhoudt. Zo worden tandartskosten vergoed tot een leeftijdsgrens van 18 jaar. Na het bereiken van die leeftijd zijn er twee alternatieven: 1 een aanvullende tandartsverzekering afsluiten; 2 tandartskosten zelf betalen en opgeven als fiscale aftrekpost. 2p 20 Leg met verwijzing naar het begrip averechtse selectie uit dat bij een verplichte medische basiszorgverzekering de premies naar verwachting lager zullen uitvallen dan wanneer die verzekering vrijwillig is. 2p 21 Maak van de onderstaande tekst een juiste economische redenering. Een persoon met risicoavers gedrag zal kiezen voor (1). Vanwege (2) kunnen zorgverzekeraars, als er een aanvullende verzekering wordt aangevraagd, vragen naar een tandartsverklaring over de staat van het gebit. Ook kan een zorgverzekeraar om (3) te voorkomen gebruikmaken van premiedifferentiatie. Kies uit: bij (1) alternatief 1 / alternatief 2 bij (2) asymmetrische informatie / verplichte solidariteit bij (3) moral hazard (risico op moreel wangedrag) / verzonken kosten Esmée is 25 jaar en heeft veel problemen met haar tanden. Ze is van plan haar hele gebit te laten opknappen door een tandarts. Een volledige behandeling zal twee jaar duren en kost 800 per jaar. Ze overweegt of ze een aanvullende verzekering zal afsluiten dan wel de kosten op te geven als aftrekpost. Bij zorgverzekeraar Ontzorg heeft Esmée de keuze uit twee aanvullende verzekeringen (zie bron 1). Bij de Tiptoptand-polis zal haar maandelijkse premie 50 bedragen. Bij de Bonus-maluspolis is de maandelijkse basispremie 50 en wordt ze ingedeeld in trede 5. Stel dat Esmée één van deze polissen wil afsluiten voor zowel 2014 als Gebruik bron 1. 3p 22 Laat met een berekening zien dat de Bonus-maluspolis het meest voordelig is voor Esmée. HA-1022-a-15-1-o 8 / 11 lees verder

9 Esmée berekent of het gunstiger is als ze de tandartskosten als fiscale aftrekpost opgeeft. Op de site van de belastingdienst vindt ze de voorwaarden (zie bron 2). Gebruik bron 2 en 3. 2p 23 Bereken voor Esmée het belastingvoordeel voor 2014 indien ze besluit de tandartskosten als aftrekpost op te geven in box 1. Esmée twijfelt en besluit de polisvoorwaarden van haar medische basiszorgverzekering nog eens goed door te lezen. Ze ontdekt dat chirurgische tandheelkundige hulp en kunstgebitten wel gedekt worden in de basispolis. Esmée besluit daarom haar gebit niet te laten opknappen door een tandarts maar nog een jaartje te wachten, waardoor de staat van haar gebit verslechtert en chirurgische tandheelkundige hulp is vereist. 1p 24 Is er in het geval van Esmée sprake van moral hazard? Geef een argument voor het antwoord. HA-1022-a-15-1-o 9 / 11 lees verder

10 Opgave 6 Werkt de arbeidsmarkt? fragment uit het onderzoeksrapport World of Work 2012: De banencrisis in Japan, de Verenigde Staten en Europa die is ontstaan als gevolg van de kredietcrisis in 2008 wordt problematischer. In 2011 bedraagt de werkgelegenheidsgroei in deze gebieden gemiddeld 0,1% en blijft daarmee ver achter bij de gemiddelde economische groei van 2,2%. Met name de situatie in Europa is alarmerend en vertoont geen tekenen van herstel op korte termijn. Om de werkgelegenheidsgroei gelijke tred te laten houden met de economische groei moet er een aantal fundamentele maatregelen genomen worden, aldus de directeur van het onderzoeksbureau. In een 5-havoklas worden onderdelen uit het rapport besproken. Drie leerlingen doen een bewering: Fleur: De banencrisis in 2011 heeft een conjuncturele oorzaak. Tim: Indien er op de Europese arbeidsmarkt sprake was van volkomen concurrentie, zou er geen banencrisis zijn. Ruth: De arbeidsmarkt voldoet niet aan alle kenmerken van volkomen concurrentie. Gebruik het fragment uit het onderzoeksrapport. 2p 25 Leg uit waarom de bewering van Fleur onjuist is. 2p 26 Maak van onderstaande tekst een juiste uitleg voor de bewering van Tim. Stel dat er door de kredietcrisis van 2008 op de arbeidsmarkt een aanbodoverschot aan personen ontstaat. Het loon zal dan (1). Hierdoor neemt de (2) arbeid toe omdat de bedrijven (3) gaan werken. Tevens zal de (4) arbeid afnemen doordat bijvoorbeeld jongeren langer doorstuderen. Zo ontstaat er een nieuw evenwicht op de arbeidsmarkt. Kies uit: bij (1) dalen / stijgen bij (2) aangeboden hoeveelheid / gevraagde hoeveelheid bij (3) arbeidsintensiever / kapitaalintensiever bij (4) aangeboden hoeveelheid / gevraagde hoeveelheid 2p 27 Noem twee kenmerken van de marktvorm volkomen concurrentie en leg aan de hand daarvan uit dat de bewering van Ruth juist is. HA-1022-a-15-1-o 10 / 11 lees verder

11 De economieleraar van de 5-havoklas: In het rapport staat dat er fundamentele maatregelen moeten worden genomen om de werkgelegenheidsgroei gelijke tred te laten houden met de economische groei. Een mogelijke maatregel is flexibilisering van de arbeidsmarkt. Er is nu namelijk sprake van loonstarheid: ongeveer 95% van alle Nederlandse arbeidsovereenkomsten is collectief vastgelegd in cao s. Tijdens een economische crisis blijft het afgesproken loon van kracht en ontstaat er een aanbodoverschot van personen met werkloosheid als gevolg. Gebruik bron 1. 2p 28 Welke grafiek geeft de redenering van de leraar over loonstarheid het best weer? einde HA-1022-a-15-1-o 11 / 11 lees verder

12 Bijlage HAVO 2015 tijdvak 1 economie Bronnenboekje HA-1022-a-15-1-b

13 Opgave 1 bron 1 gegevens afvalinzameling in de gemeente Berndonk in 2010 aantal huishoudens gemiddelde hoeveelheid gft-afval per huishouden gemiddelde hoeveelheid restafval per huishouden 300 kilo 500 kilo tarief per keer legen 2,50 tarief per kilo afval (gft- of restafval) 0,15 Afwisselend per week kan de groene of de grijze container aangeboden worden. Huishoudens in Berndonk zetten gemiddeld 40 keer per jaar een container aan de straat. tariefelasticiteit in de gemeente Berndonk* gft-afval restafval procentuele verandering aantal kilo's afval procentuele verandering tarief per kilo 1,5 0,5 * tariefelasticiteit geldt zowel voor 2010 als 2011 HA-1022-a-15-1-b 2 / 8 lees verder

14 Opgave 2 bron 1 gevolgen van de maatregelen van de Japanse overheid op de deflatie overheidsuitgaven in Japan nemen toe a b deflatie slaat om in inflatie e dollars kopen met yens op valutamarkt c d HA-1022-a-15-1-b 3 / 8 lees verder

15 Opgave 3 bron 1 spelmatrix bij een collectief goed gezinshuishouden B wel bijdragen niet bijdragen gezinshuishouden A wel bijdragen niet bijdragen Toelichting: De opbrengst van het collectieve goed is 50 geldeenheden voor elk van beide gezinshuishoudens. De productiekosten van het collectieve goed bedragen in totaal 70 geldeenheden. Er is hier sprake van een modelmatige situatie met slechts twee gezinshuishoudens. bron 2 verdeling bruto- en netto-inkomen gezinshuishoudens in de uitgangssituatie tienprocentsgroepen op basis van bruto-inkomen aandeel huishoudens % aandeel bruto-inkomen % aandeel netto-inkomen % Toelichting: bruto-inkomen inkomen vóór aftrek belasting en sociale premies netto-inkomen inkomen na aftrek van directe belasting en sociale premies bron 3 lastendruk gezinshuishoudens in de uitgangssituatie tienprocentsgroepen directe belasting en sociale premies 18,3 19,1 20,6 24,9 28,9 30,4 31,7 32,7 33,6 35,1 indirecte belasting 23,7 21,3 15,9 13,8 12,7 11,0 11,1 10,0 8,4 5,9 totale lastendruk 42,0 40,4 36,5 38,7 41,6 41,4 42,8 42,7 42,0 41,0 Toelichting: lastendruk te betalen lasten in procenten van het bruto-inkomen HA-1022-a-15-1-b 4 / 8 lees verder

16 Opgave 4 bron 1 consumentenprijsindexcijfers (CPI) in België basisjaar categorie weging partieel prijsindexcijfer voeding en alcoholvrije dranken ,7 121,5 02 alcoholhoudende dranken, tabak, benzine en diesel ,9 124,3 03 kleding en schoeisel ,0 106,5 04 huisvesting ,7 137,3 05 onderhoud van de woning ,6 113,0 06 medische kosten ,5 103,4 07 vervoer ,9 121,6 08 communicatie ,0 86,8 09 recreatie en cultuur ,7 108,4 10 onderwijs 6 101,2 119,2 11 hotels, cafés en restaurants ,6 123,8 12 diversen ,7 121,1 CPI alle categorieën ,9 119,0 HA-1022-a-15-1-b 5 / 8 lees verder

17 Opgave 5 bron 1 twee aanvullende tandartsverzekeringen van Ontzorg Tiptoptand-polis Bij deze verzekering betaalt u maandelijks een vaste premie. Daarvoor worden alle tandartskosten tot een maximum van 800 per jaar vergoed. Eenmalige poliskosten in het jaar dat de verzekering wordt afgesloten bedragen 10. Een polis moet worden afgesloten voor minimaal 2 jaar. Bonus-maluspolis De bonus-malusregeling is een kortingsregeling waarbij schadevrije jaren leiden tot een korting op de basispremie. Bij het sluiten van de verzekering wordt de basispremie vastgesteld en de bonus-malustrede (b-m-trede) bepaald. Daarna wordt na elk verzekeringsjaar de bonus of malus op de basispremie verrekend volgens onderstaand schema. Eenmalige poliskosten in het jaar dat de verzekering wordt afgesloten bedragen 25. Een polis moet worden afgesloten voor minimaal 2 jaar. b-m-trede korting op de basispremie nieuwe b-m-trede na een totale schadeclaim per jaar van 1) (%) meer dan of hoger % opslag % opslag ) Een voorbeeld: U zit in trede 9 en claimt dit jaar een totale schade van 200. Volgend jaar zult u dan in trede 6 komen. Uw korting zal dan afnemen van 65% tot 50% van de basispremie. HA-1022-a-15-1-b 6 / 8 lees verder

18 bron 2 van de site van de belastingdienst Tandartskosten opgeven als fiscale aftrekpost. Hoe werkt dit? De premies voor de basisverzekering en aanvullende verzekering tellen niet mee voor deze aftrek, net zo min als de kosten die onder het eigen risico vallen. Alle tandartskosten die door een aanvullende verzekering vergoed zouden worden, tellen wel mee. Er geldt een inkomensafhankelijke drempel en alleen de kosten boven die drempel zijn aftrekbaar in box 1 voor het fiscale jaar waarin de rekening is betaald. bron 3 fiscale gegevens van Esmée en de tarieven in box 1 in 2014 belastbaar inkomen (vóór aftrek tandartskosten) drempel 1,65% van het belastbaar inkomen belastbaar inkomen % 42% ,95% 0 33,45% HA-1022-a-15-1-b 7 / 8 lees verder

19 Opgave 6 bron 1 werkloosheid na crisis als gevolg van loonstarheid op de arbeidsmarkt P (loon) grafiek 1 aanbod tijdens crisis aanbod P (loon) grafiek 2 aanbod P P aanbod tijdens crisis vraag vraag Q A crisis Q Q (personen) Q Q A crisis Q (personen) P (loon) grafiek 3 P (loon) grafiek 4 aanbod aanbod P P vraag vraag tijdens crisis vraag tijdens crisis vraag Q V crisis Q Q (personen) Q Q V crisis Q (personen) einde HA-1022-a-15-1-b 8 / 8 lees verder

20 Correctievoorschrift HAVO 2015 tijdvak 1 economie Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. Voorts heeft het College voor Toetsen en Examens op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet College voor toetsen en examens de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. 2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de gecommitteerde toekomen. HA-1022-a-15-1-c 1 lees verder

21 3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde. 4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het aantal scorepunten voor het centraal examen vast. 5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke gecommitteerde aanwijzen. De beoordeling van de derde gecommitteerde komt in de plaats van de eerdere beoordelingen. 2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Toetsen en Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat. 2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2,..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd. 3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel; 3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel; 3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld; 3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal; 3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven; HA-1022-a-15-1-c 2 lees verder

22 3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord; 3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen; 3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn. 4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal scorepunten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend. 5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Toetsen en Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden. 8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven. 9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer. NB1 Het College voor Toetsen en Examens heeft de correctievoorschriften bij regeling vastgesteld. Het correctievoorschrift is een zogeheten algemeen verbindend voorschrift en valt onder wet- en regelgeving die van overheidswege wordt verstrekt. De corrector mag dus niet afwijken van het correctievoorschrift. NB2 Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten. Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken. HA-1022-a-15-1-c 3 lees verder

23 NB3 Als het College voor Toetsen en Examens vaststelt dat een centraal examen een onvolkomenheid bevat, kan het besluiten tot een aanvulling op het correctievoorschrift. Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt zo spoedig mogelijk nadat de onvolkomenheid is vastgesteld via Examenblad.nl verstuurd aan de examensecretarissen. Soms komt een onvolkomenheid pas geruime tijd na de afname aan het licht. In die gevallen vermeldt de aanvulling: NB Als het werk al naar de tweede corrector is gezonden, past de tweede corrector deze aanvulling op het correctievoorschrift toe. Een onvolkomenheid kan ook op een tijdstip geconstateerd worden dat een aanvulling op het correctievoorschrift te laat zou komen. In dat geval houdt het College voor Toetsen en Examens bij de vaststelling van de N-term rekening met de onvolkomenheid. 3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 58 scorepunten worden behaald. Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen scorepunten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één scorepunt afgetrokken tot een maximum van drie scorepunten voor het hele examen. HA-1022-a-15-1-c 4 lees verder

24 4 Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 Uit de uitleg moet blijken dat het tarief per keer legen de inwoners stimuleert om de containers minder vaak aan te bieden om daarmee lasten te besparen 1 het tarief per kilo de inwoners stimuleert om de aangeboden kilo s afval te beperken en daarmee lasten te besparen 1 2 maximumscore 2 tarief per kilo Uit de verklaring moet blijken dat dit tarief een direct verband legt tussen de hoeveelheid aan te bieden afval en de prijs die daarvoor betaald wordt, terwijl een tarief per keer legen de inwoner zal stimuleren om de container zo vol mogelijk te stoppen en niet op een kilo meer of minder te kijken. 3 maximumscore 2 hoger Een voorbeeld van een juiste berekening is: kilo afname restafval: 100% = 20% kilo 20 = +40% nieuwe tarief 1,4 0,15 = 0,21 0,5 4 maximumscore 2 Een verklaring waaruit blijkt dat inwoners van Berndonk bij hogere afvaltarieven: eerder geneigd zijn om afval (in de natuur) te dumpen 1 wat een negatief effect van consumptie vormt: omwonenden ondervinden hinder (waarvoor ze niet gecompenseerd worden) 1 HA-1022-a-15-1-c 5 lees verder

25 Vraag Antwoord Scores Opgave 2 5 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: importwaarde eind januari: = miljard yen importwaarde begin januari: = (afgerond) miljard yen 1,10 6 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: door de economische crisis importeren de VS minder uit Japan, waardoor Japan minder exporteert 1 door een dure yen is de export van Japan relatief duur voor het buitenland en zal daardoor afnemen / is de import relatief goedkoop en zal daardoor toenemen 1 7 maximumscore 2 Een antwoord waaruit blijkt dat de omloopsnelheid van het geld (V) alsmede het aantal transacties (T) constant worden verondersteld, zodat een daling van de geldhoeveelheid (M) leidt tot een daling van het prijsniveau (P). 8 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: consumenten stellen hun aankopen uit omdat ze op termijn een verdere prijsdaling verwachten (waardoor de koopkracht stijgt) 1 bedrijven stellen de prijzen naar beneden bij om de vraag van de consument te stimuleren 1 9 maximumscore 2 Voorbeelden van een juiste uitleg zijn: Het verhogen van de overheidsuitgaven beïnvloedt de conjunctuur direct en het verlagen van de tarieven van de inkomstenbelasting in mindere mate, aangezien er sprake is van een spaar- en/of importlek. Het verlagen van de tarieven van de inkomstenbelasting zet consumenten onvoldoende aan tot extra binnenlandse bestedingen, aangezien er toch al voldoende koopkracht is als gevolg van deflatie; uitbreiding van overheidsuitgaven heeft wel het gewenste effect. HA-1022-a-15-1-c 6 lees verder

26 Vraag Antwoord Scores 10 maximumscore 2 bij (a) 2 (binnenlandse bestedingen Japan stijgen) bij (b) 5 (laagconjunctuur slaat om in hoogconjunctuur) bij (c) 3 (wisselkoers yen ten opzichte van dollar daalt) bij (d) 4 (import voor Japan wordt duurder) bij (e) 1 (Japanse export neemt toe) Opmerking Uitsluitend 2 of 0 scorepunten toekennen. Opgave 3 11 maximumscore 3 bij (1) positief bij (2) niet bij (3) niet bij (4) meeliftgedrag bij (5) collectieve dwang (1) juist 1 (2) en (3) juist 1 (4) en (5) juist 1 12 maximumscore 2 Een uitleg waaruit blijkt dat een verlaging van de belasting op arbeid kan bijdragen aan een verlaging / beperking van de stijging van de loonkosten per eenheid product 1 hetgeen bij doorberekening in de verkoopprijzen de internationale concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven kan versterken, waardoor de productie kan stijgen (en de werkgelegenheid zal toenemen) 1 13 maximumscore 2 genivelleerd Een voorbeeld van een juiste verklaring is: De inkomensverhouding tussen de laagste en hoogste tienprocentsgroepen bij het netto-inkomen ( 24 3 bruto-inkomen ( 29 2 = 14,5). = 8) is kleiner dan bij het HA-1022-a-15-1-c 7 lees verder

27 Vraag Antwoord Scores 14 maximumscore 3 Een voorbeeld van een juist antwoord is: directe belastingheffing heeft een nivellerend effect (de hoogste inkomensgroepen betalen in verhouding meer dan de laagste inkomensgroepen) en indirecte belastingheffing heeft een denivellerend effect (de hoogste inkomensgroepen betalen in verhouding minder dan de laagste inkomensgroepen) op de inkomensverdeling 1 waardoor de totale lastendruk redelijk gelijk verdeeld is over de verschillende inkomensgroepen (respectievelijk 42,0% en 40,4% voor de laagste inkomensgroepen tegen 42,0% en 41,0% voor de hoogste inkomensgroepen) 1 hetgeen betekent dat een verhoging van indirecte belasting in combinatie met een verlaging van directe belasting al vlug zal leiden tot vergroting van de inkomensverschillen 1 Opgave 4 15 maximumscore 2 bij (1) gedaald bij (2) meer uit dan bij (3) gelijk gebleven indien drie juist 2 indien twee juist 1 indien één of géén juist 0 16 maximumscore 2 Een uitleg waaruit blijkt dat de gezondheidsindex in 2005 gelijk aan de CPI moet zijn geweest omdat: het partiële prijsindexcijfer voor categorie 02 gelijk is aan de totale CPI 1 en het partiële prijsindexcijfer voor categorie 02 niet meetelt in de gezondheidsindex (waardoor het voor de uitkomst van de berekening van het gemiddelde prijsindexcijfer geen verschil maakt of dit cijfer wel of niet wordt meegenomen) 1 17 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: = 117,5 (basisjaar 2005) ,5 100,9 = 118,6 (basisjaar 2004) 100 HA-1022-a-15-1-c 8 lees verder

28 Vraag Antwoord Scores 18 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste verklaring is: Werknemers die met de auto of de motor naar het werk reizen, zullen relatief hoge uitgaven hebben aan benzine of diesel. Deze uitgaven zijn tussen 2005 en 2011 meer dan gemiddeld in prijs gestegen, maar worden niet meegenomen in de indexering. 19 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Tijdens een economische crisis kan het van belang zijn om de koopkracht op peil te houden, zodat er voldoende vraag naar goederen en diensten blijft, die zorgt voor productie en daarmee tot behoud van werkgelegenheid. Opgave 5 20 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: In geval van vrijwillige verzekering zal zich naar verwachting averechtse selectie voordoen: vooral mensen met een hoog gezondheidsrisico zullen zich laten verzekeren. Zorgverzekeraars krijgen dan vooral slechte risico s in portefeuille waardoor hun uitgaven toenemen en ze de premies zullen moeten verhogen. Averechtse selectie treedt niet op in geval van een verplichte verzekering. 21 maximumscore 2 bij (1) alternatief 1 bij (2) asymmetrische informatie bij (3) moral hazard (risico op moreel wangedrag) indien drie juist 2 indien twee juist 1 indien één of géén juist 0 22 maximumscore 3 Een voorbeeld van een juiste berekening is: Tiptoptand-polis kosten : Bonus-maluspolis kosten 2014: 0, kosten 2015: 50 1, kosten HA-1022-a-15-1-c 9 lees verder

29 Vraag Antwoord Scores 23 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste berekening is: drempel: 0, = belastingvoordeel: ( ) 0,42 = 58, maximumscore 1 ja Een voorbeeld van een juist argument is: Bij het gedrag van Esmée worden de kosten van tandheelkundige hulp afgewenteld op derden (de verzekeringsmaatschappij / de overige premiebetalers). Opgave 6 25 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: Uit het tekstfragment blijkt dat de werkgelegenheidsgroei (0,1%) achterblijft bij de economische groei (2,2%), zodat niet geconcludeerd kan worden dat laagconjunctuur / conjuncturele neergang / onderbesteding de oorzaak is van de banencrisis. 26 maximumscore 2 bij (1) dalen bij (2) gevraagde hoeveelheid bij (3) arbeidsintensiever bij (4) aangeboden hoeveelheid (1), (2) en (3) juist 1 (4) juist 1 27 maximumscore 2 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: vrije prijsvorming: loonvorming op de arbeidsmarkt wordt vaak gereguleerd door de overheid (bijvoorbeeld minimumloon) of door werkgevers- en werknemersorganisaties (loonafspraken) homogeen product : arbeid is niet homogeen, want er zijn verschillen in scholing, ervaring en vaardigheid vrije toetreding: arbeidskrachten kunnen niet vrij toe- en uittreden, omdat ze gebonden zijn aan de woonplaats of kwalificaties dan wel werkvergunningen nodig hebben om toe te treden transparantie: vragers en aanbieders beschikken niet over volledige informatie over wie, wat, waar, wanneer vraagt en aanbiedt op de arbeidsmarkt per juist kenmerk met uitleg 1 HA-1022-a-15-1-c 10 lees verder

30 Vraag Antwoord Scores 28 maximumscore 2 grafiek 3 Opmerking Uitsluitend 2 of 0 scorepunten toekennen. 5 Inzenden scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per examinator in het programma WOLF. Zend de gegevens uiterlijk op 26 mei naar Cito. De normering in het tweede tijdvak wordt mede gebaseerd op door kandidaten behaalde scores. Als het tweede tijdvak op uw school wordt afgenomen, zend dan ook van uw tweede-tijdvak-kandidaten de deelscores in met behulp van het programma WOLF. HA-1022-a-15-1-c 11 lees verder einde

31 aanvulling op het correctievoorschrift economie havo Centraal examen havo Tijdvak 1 Correctievoorschrift Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor havo Bij het centraal examen economie havo: Op pagina 7 van het correctievoorschrift, bij vraag 12, moet het volgende geschrapt worden: Een uitleg waaruit blijkt dat een verlaging van de belasting op arbeid kan bijdragen aan een verlaging / beperking van de stijging van de loonkosten per eenheid product 1 hetgeen bij doorberekening in de verkoopprijzen de internationale concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven kan versterken, waardoor de productie kan stijgen (en de werkgelegenheid zal toenemen) 1 en vervangen worden door: Een voorbeeld van een juist antwoord is: Doorberekening van de daling van de loonkosten in de verkoopprijzen kan leiden tot versterking van de internationale concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven, waardoor de productie kan stijgen (en de werkgelegenheid kan toenemen). 2 en Op pagina 9 van het correctievoorschrift, bij vraag 22, toevoegen: Opmerking Bij deze vraag leveren fouten in de berekening van de poliskosten een aftrek op van samen maximaal 1 scorepunt. Ik verzoek u dit bericht door te geven aan de correctoren economie havo. Het College voor Toetsen en Examens, Namens deze, de voorzitter, drs. P.J.J. Hendrikse HA-1022-a-15-1-c-A